កើត​ទៀត​ឬ​ទេ​?

អំពី​អ្នក​និពន្ធ

អត្ថបទ​នេះ​ជា​ស្នាដៃ​និពន្ធ​របស់​ព្រះមហាវីរិយបណ្ឌិតោ ប៉ាង ខាត់ ដែល​បាន​បោះពុម្ព​ដោយ​ទស្សនាវដ្តី​កម្ពុជសុរិយា ។

សេចក្តី​បរិយាយ

ចុះពុទ្ធសាសនានិយាយថាដូចម្ដេចខ្លះទៀតដែរឬ ចំពោះបុព្វហេតុដែលនាំឲ្យមានកម្មវិធីនៃការកើត គឺជាតិនេះ ? បើ​ពោល​ដោយ​សង្ខេបមិនមាននិយាយពីអ្វីដទៃទេ និយាយតែពីកម្មនេះប៉ុណ្ណោះ ។ ពុទ្ធសាសនាថា កម្មនេះ មាន​អវិជ្ជាជាឫសគល់ និង​ជា​បុព្វហេតុនៃជាតិ (ការកើត ) និងមរណៈ (ការស្លាប់ ) ។ ដរាបណា មានកម្មជាកម្លាំង (ពលៈ ) ឋិតនៅ ដរាប​នោះ ការកើតទៀតគឺជាតិ នឹងតែងតែកើតមានពិតប្រាកដឥតសង្ស័យឡើយ ។ ឯកម្មវិធីនៃកម្មយោនី : "​កម្ម​ជា​កំណើត" អង្គព្រះសម្ពុទ្ធបានសម្ដែងទុកហើយនៅក្នុងបដិច្ចសមុប្បាទធម៌ ។

ពាក្យថា បដិច្ច ប្រែថា "ព្រោះតែ" ឬ "អាស្រ័យដោយ" សមុប្បាទ ប្រែថា "ការកើតឡើងព្រម" ឬថា "ឫសគល់ដើម" ក៏បាន ។ ដូច្នេះ បដិច្ចសមុប្បាទ ប្រែថា "ធម៌ដែលកើតឡើងព្រមព្រោះតែ..." ឬ "ឫសគល់ធម៌ទាំងពីរ កើត​ឡើង​អាស្រ័យ​ដោយ..." ។

គួរអស់លោកសប្បុរសចាំទុកក្នុងចិត្តចុះថា បដិច្ចសមុប្បាទធម៌នេះ ជាធម៌ដែលសម្ដែងពីសង្សារ ឬ ពី​កម្មវិធី​នៃ​ការកើតស្លាប់​នោះ​ឯង ពុំមែនស្ដីពីទ្រឹស្ដី នៃការវិវឌ្ឍន៍ទៅនៃពិភពលោក ដែលកើតចេញមកពីធាតុដើមនោះទេ ។ បដិច្ចសមុប្បាទធម៌ នេះ ដោយ​ពិត ស្ដីពីបុព្វហេតុដែលនាំឲ្យមានកំណើត (ជាតិ) និង​សេចក្ដីទុក្ខ​ដែល​តែងតែ​កើត​មាន​ជា​ធម្មតា ពុំមែន​ស្ដីពី​ការបើក​បង្ហាញ​ឫស​គល់ដើមកំណើត គឺជាតិដើមបំផុតនោះទេ ។

ពុទ្ធសាសនាពោលទុកថា អវិជ្ជា ជាដើមតំណនៃខ្សែតជាបឋម ឬជាបុព្វហេតុដើមជាបឋមនៃចក្រ គឺជីវិត ។ អវិជ្ជានេះហើយ ជាធម៌បិទបាំងមិនឲ្យមានការយល់ត្រូវគឺ សម្មាទិដ្ឋិ អវិជ្ជនេះហើយ ជាធម៌ទប់រារាំងមិនឲ្យមើលយល់ធម៌ពិតគឺ ចតុរារិយសច្ច ១ព្រមទាំងជាធម៌នាំសត្វឲ្យប្រព្រឹត្តធ្វើកម្មប្រកបទៅដោយចេតនា ជាកុសលក្ដី ជាអកុសលក្ដី ហើយទីបំផុត ជាធម៌ធ្វើឲ្យកើតមានសង្ខារឡើង ។

សង្ខារធម៌នេះ ជាតួកម្ម ពោលគឺកម្មល្អ កម្មអាក្រក់ ហើយព្រោះតែកម្មនេះ បានជាកើតមានសង្ខារ២ ។ រីសង្ខារនេះឯង មាន​អវិជ្ជា​ជាឫសគល់នៃអកុសលធម៌ទាំងអស់ ។ ឯកម្មនេះ ជាច្បាប់ធម្មជាតិ ច្បាប់យុត្តិធម៌ តែងតែឲ្យផលជាវិបាកដោយដាច់ខាត ហើយ​តែងតែនាំឲ្យមានការកើតស្លាប់វិលវល់ចុះឡើង ក្នុងវដ្ដសង្សារដ៏វែងឆ្ងាយពុំមានទីបំផុត ។ និយាយ​ថ្វី​សព្វ​បើ​កម្ម​ជា​អកុសល សូម្បីតែកម្មជាកុសល ក៏នៅតែនាំសត្វឲ្យកើតស្លាប់ដែរ ប៉ុន្តែអាស្រ័យដោយកុសលកម្មនេះហើយ ដែល​កើត​បាន​ទៅ​ជា​វាសនាអាចបំបាត់សង្សារវដ្ដ ដែលនាំឲ្យអន្ទោលវិលស្លាប់កើតនៅក្នុងត្រៃភពនេះបាន ។

ដោយមានសង្ខារជាបច្ច័យ ទើបកើតមានវិញ្ញាណឡើង ហើយធម៌ទាំងនេះហើយ ដែលជាធម៌ចងភ្ជាប់ឲ្យមានការតៗគ្នា តាំង​ពី​អតីតកាល​រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នកាលនេះ ។

ដោយការកើតមានឡើងនៃវិញ្ញាណនេះ ក៏ជាបច្ច័យនាំឲ្យមាន "នាមរូប" នេះឡើងដែរ ។ នាមរូប​នេះ កើតមានហើយ ជាបច្ច័យនាំឲ្យកើតមាន សឡាយតនៈ ដែលជាច្រកចេញទៅឱបក្រសោបយកអារម្មណ៍ពីខាងក្រៅ ។

ព្រោះតែមានអាយតនៈ ទាំងប្រាំមួយនេះ ទើបជាបច្ច័យនាំឲ្យមានផស្សៈ "ការប៉ះពាល់" កើតឡើង ។ ហើយផស្សៈ នេះឯង ជាបច្ច័យនាំឲ្យកើតមាន វេទនា ធម៌ទទួលសោយអារម្មណ៍ឡើង ។​ ធម៌ គឺ វិញ្ញាណ នាមរូប សទ្បាយតនៈ ផស្សៈ វេទនា ទាំង ៥ ប្រការនេះ ជាផលរបស់កម្មពីអតីត ហើយដែលលោកទុកជា "ផ្នែកអតីតកាលនៃជីវិត" ។

ដោយមានវេទនាជាបច្ច័យ ទើបតណ្ហាកើតមានឡើង ។ បើតណ្ហាកើតមានហើយ ក៏ជាច្រកនាំឲ្យកើតមានឧចាទាន "ធម៌ជាគ្រឿងកួចកាន់ឡើង" ដែរ ។ ឧចាទាននេះហើយ ជាធម៌កឲ្យកើតភព ឬ កម្មភព ។ តើភពនេះនាំឲ្យកើតមានអ្វីខ្លះ ? នាំឲ្យកើតមានកំណើតគឺជាតិតទៅទៀត ។ បើមានកំណើតគឺជាតិនេះហើយ ធម៌ជាសឹកសត្រូវទាំងឡាយ គឺ ជរា ព្យាធិ មរណៈ ដែលជាផលធម្មតា ក៏ត្រូវតែកើតមានឡើងដែរ ។ នេះជាលក្ខណៈច្បាប់ធម្មតា ។ ច្បាប់​ធម្មតា ឬច្បាប់ហេតុផលនេះ បើមានហេតុហើយ ផលក៏ត្រូវតែកើតមានឡើង ហើយបើហេតុរលត់ ផលក៏ត្រូវតែរលត់ទៅជាមួយដែរ ពោលគឺ "កើតត្រង់ណា រលត់ត្រង់នោះ" ដូចពុទ្ធភាសិតដែលអង្គព្រះសម្ពុទ្ធទ្រង់ត្រាស់ទុកថា ១ ៖

"បើនេះ មាន, នោះ ក៏មាន ។ បើនេះ កើតឡើង, នោះក៏កើតឡើង ។ បើនេះ មិនមាន, នោះក៏មិនមាន ។ បើនេះរលត់ នោះក៏រលត់ (ឥមស្មឹ សតិ ឥទំ ហោតិ) ។ ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតិ ។ ឥម ស្មឹ អសតិ ឥទំ ន ហោតិ ។ ឥមស្ស និរោជា ឥទំ និរុជ្ឈតិ" ។

ដើម្បីបំភ្លឺសេចក្ដីនេះ ឲ្យបានយល់ជាក់ច្បាស់ គួរលើកយកបដិសច្ចសមុប្បាទ ជាសេចក្ដីបដិលោមមកនិយាយទៀត ដើម្បី​ឲ្យ​បាន​ជាសេចក្ដីមួយពិសេស ដូចកាលអង្គព្រះសម្ពុទ្ធទ្រង់ពិចារណាធម៌នេះ ជាអនុលោមបដិលោម នៅ​ក្រោម​ពោធិ​មណ្ឌល​មុនពុទ្ធសករាជ ៤៥ ឆ្នាំ ។

គួរសាធុជនយល់ពិតថា ជរានិងមរណៈនេះ ជាសឹកសត្រូវមានអំណាចបានចំពោះតែសរីរាង្គឥតខ្លឹមសារ ត្រូវ​ពុក​ផុយ​រលួយ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ ពោលគឺ បើមិនមានសរីរាង្គទេ តើជរាមរណៈកើតឡើងបានដូចម្ដេច ? យើងអាចនិយាយបានថា សរីរាង្គ​ទុក​ជា​គ្រឿង​ម៉ាស៊ីន​មួយប្រកបដោយអាយតនៈប្រាំមួយប្រការ ។ សរីរាង្គបែបនេះ បើនឹងកើតមានឡើង ត្រូវតែ​ឱបក្រសោប​ក្រសាវ​យក​កំណើត (ជាតិមកជាមួយផង) ប៉ុន្តែជាតិនេះ ជាផលរបស់កម្មពីអតីតកាល ដែលគេមិនអាចជៀសបាន កើត​មាន​ហើយ​ក៏​ផ្សំគ្នាជាមួយឧចាទាន ហើយឧចាទាន ជាធម៌កើតចេញមកពីតណ្ហា ។ រីតណ្ហានេះ ដែលនឹងកើតឡើងបាន ក៏កើតឡើង ព្រោះតែអាស្រ័យដោយវេទនា ។ វេទនាទៀតសោតក៏កើតមកពីការប៉ះពាល់ (ផស្សៈ ) ពីខាងក្រៅ ពោលគឺអាយតនៈ និងអារម្មណ៍ខាងក្រៅទើបកើតដែរ ។ ដូច្នេះ វេទនា កើតចេញពីអង្គរបស់អាយតនៈ ជាធម៌ដែលមិនអាចកើតឡើងបាន ដោយមិនមាននាមរូបនេះ ជាគ្រឿងទ្រឡើយ ។ បើមាននាមធម៌ ក៏ត្រូវមានវិញ្ញាណ ។ ធម៌នេះ សុទ្ធតែ​ជា​ផល​កើត​ចេញ​មក​ពី​សង្ខារ​ដែល​ជា​ធម៌​កើត​មាន​ហើយ ក្នុងអតីតកាល ។ ចុះសង្ខារធម៌កើតមកពីណា ? កើតមកពីការមិនដឹងពោលគឺអវិជ្ជា គឺ​ការ​មិន​ដឹង​សភាវធម៌​ទាំងឡាយ ដែលតែងតែកើតមានឡើងពិត តាមពិត ដោយពិតនោះឯង ។

បដិច្ចសមុប្បាទធម៌ នេះ ជារូបមន្តមួយដ៏វិសេស ដែលមិនធ្លាប់កើតមានមកក្នុងសម័យមុនពុទ្ធកាលទេ ។ រូបមន្តនេះ បើរួមខ្លីមកដូចតទៅ នេះ ៖

- អវិជ្ជា ជាបច្ច័យឲ្យកើតសង្ខារ

:- សង្ខារ ជាបច្ច័យឲ្យកើតវិញ្ញាណ

:- វិញ្ញាណ ជាបច្ច័យឲ្យកើត នាមរូប

:- នាមរូបជាបច្ច័យឲ្យកើត សទ្បាយតនៈ

:- សទ្បាយតនៈ ជាបច្ច័យឲ្យកើត ផស្បៈ

:- ផស្បៈ ជាបច្ច័យឲ្យកើត វេទនា

:- វេទនា ជាបច្ច័យឲ្យកើត តណ្ហា

:- តណ្ហា ជាបច្ច័យឲ្យកើត ឧចាទាន

:- ឧចាទាន ជាបច្ច័យឲ្យកើត ភព (កម្មភព )

:- ភព ជាបច្ច័យឲ្យកើត ជាតិ

:- ជាតិ ជាបច្ច័យឲ្យកើត ជរា ព្យាធិ មរណៈ ទុក្ខ ទោមនស្សសោកខ្សឹកខ្សួល (បរិទេវៈ) អស់សង្ឃឹម​(ឧចាយាសៈ) ។

ធម៌ទាំងអស់នោះ ជាបច្ច័យនាំឲ្យកើតមានជាតួខន្ធបញ្ចកៈ ដែលនាំឲ្យកើតមានក្ដីទុក្ខប្រាកដឡើង ។ បណ្ដា បដិច្ចសមុប្បាទធម៌ ទាំង ១២ ប្រការនេះ ធម៌ ២ ប្រការខាងដើម លោកចាត់ទុកជាធម៌ក្នុងផ្នែកអតីត, ធម៌ ៨ ប្រការ​ជា​កណ្ដាល លោកចាត់ទុក្ខជាធម៌ក្នុងផ្នែកបច្ចុប្បន្ន ឯធម៌ ២ ប្រការខាងចុង លោក ចាត់ទុកជាធម៌ក្នុងផ្នែកអនាគត :

:- រលត់អវិជ្ជា ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ សង្ខារ

:- រលត់សង្ខារ ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ វិញ្ញាណ

:- រលត់វិញ្ញាណ ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ នាមរូប

:- រលត់នាមរូប ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ សទ្បាយតនៈ

:- រលត់សទ្បាយតនៈ ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ ផស្សៈ

:- រលត់ផស្សៈ ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ វេទនា

:- រលត់វេទនា ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ តណ្ហា

:- រលត់តណ្ហា ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ ឧចាទាន

:- រលត់ឧចាទាន ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ ភព (កម្មភព )

:- រលត់ភព ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ ជាតិ

:- រលត់ជាតិ ជាហេតុនាំឲ្យរលត់ជរា ព្យាធិ មរណៈ ទុក្ខ

- ទោមនស្សសោកខ្សឹកខ្សួល (បរិទេវៈ ) ការអស់សង្ឃឹម (ឧចាយាសៈ ) ។ ធម៌ទាំងនេះ ជាធម៌ធ្វើឲ្យរលត់ខន្ធបញ្ចកៈ ដែលជាតួទុក្ខគ្រប់ប្រការ ។

ធម៌ទាំងនេះហើយ ជារូបមន្ត ដែលជាកម្មវិធីនៃ "ហេតុផល" តគ្នាមិនចេះដាច់ ។ ខាងដើមនៃកម្មវិធីនេះ បុគ្គល​មិន​គប្បី​អាច​កំណត់​បានទេ មិនគប្បីអាចនឹងនិយាយបានថា " ការ​ហូរ​ទៅ​នៃ​ចក្រ​គឺ​ជីវិត​ដែល​ចង​រួបរឹត​សត្វ​ដោយ​អំណាច អវិជ្ជា​គឺ​ការ​មិន​ដឹង​នេះ តើកើតមានមកតាំងពីកាលណាទេ ។ ប៉ុន្តែ កាលណាបើអវិជ្ជា ការមិនដឹងនេះ ប្រែ​ត្រឡប់​ទៅ​ជាវិជ្ជា (ការដឹងវិញ) កាល​នោះហើយ ការហូរទៅនៃចក្រគឺជីវិតនេះ នឹងហូរត្រង់ទៅកាន់ការរលត់ (និព្វានធាតុ) ពិតប្រាកដឥតសង្ស័យឡើយ ។ នេះ​ហើយ ជាចុងប៉ូចនៃកម្មវិធីចក្រគឺជីវិត ឬ សង្សារ ដែលមានចែងទុកមកក្នុងគម្ពីរពុទ្ធសាសនា ។

បទទីប្រាំ

វិធីនៃការកើត (ជាតិ ) និងការស្លាប់ (មរណៈ )

បើពណ៌នាដោយសង្ខេបពីបុព្វហេតុនៃសង្សារ ជាពាក្យដែលគេពុំអាចយល់បានងាយ និងពីប្រស្នាឆាកទីបំផុតនៃជីវិត ជាធម៌សារវន្តក្រៃលែង គួរចង់ចេះដឹង ក្នុងពុទ្ធសាសនា ឃើញលោកប្រើតែពាក្យមួយម៉ាត់ថា << ស្លាប់ មរណៈ >> តែប៉ុណ្ណេះទេ ក្នុងហេតុនៃការស្លាប់ទាំង ៤ ប្រការ ដូចសេចក្ដីតទៅនេះ :

១- ការអស់ទៅនៃកម្លាំងជនកកម្ម "កម្មដែលនាំឲ្យកើត" ក្នុងប្រស្នាដែលយើងកំពុងនិយាយនេះ ។ ការស្លាប់ប្រភេទនេះ បើហៅតាមពាក្យបច្ចេកទេស ដែលលោកប្រើក្នុងពុទ្ធសាសនាថា កម្មក្ខយ ការអស់ទៅនៃកម្ម ឬ កម្មក្ស័យ គឺការអស់ទៅនៃកម្មដែលនាំឲ្យកើត ឬ និយាយមួយបែបទៀតថា ការអស់ទៅនៃឋាមពលនៃកម្ម ដែលនាំឲ្យកើត (ជនកកម្ម ) ។ ពុទ្ធសាសនិកជនមានជំនឿចំពោះកម្មនេះ ព្រោះថា វិធីនេះ លោកចងទុកជាច្បាប់ឲ្យចេះដឹងថា ចិត្ត ឬ តណ្ហា " សេចក្ដីប្រាថ្នា មិនចេះស្កប់" នេះ ជាធម៌នាំឲ្យកើតបានទៅជាជនកកម្ម "កម្មនាំឲ្យកើត" ដែលជាធម៌មានកម្លាំងខ្លាំងយ៉ាងអស្ចារ្យ ពោលគឺជាថាមពលខ្លាំងយ៉ាងសម្បើមមួយនៅក្នុងជីវិតមនុស្សសត្វគ្រប់គ្នា ដែលកំពុងរស់នៅនេះ ។ ថាមពលដ៏ខ្លាំងអស្ចារ្យនេះ ជាកម្លាំងទៅគ្របសង្កត់ចិត្ត នាំឲ្យឃ្លាតចេញចាករូបកាយគឺ "ការស្លាប់" ហើយនាំទៅឲ្យឋិតនៅក្នុងរូបមួយថ្មីទៀត គឺការកើត ដែលក្នុងភាសាធម៌ លោកហៅថា វិចាក ឬ វិចាកចិត្ត ។ វិបាកនេះ ជាផលរបស់កម្ម មានអានុភាពពិសេស អាចសម្រេចកិច្ចខាងចុតិ "ឃ្លាតចេញចាករូបកាយ" ដែលហៅថា "ស្លាប់ = មរណៈ " និងខាងបដិសន្ធិ តឲ្យជាប់ទៅរូបថ្មីមួយទៀត" ដែលហៅថា កំណើតជាតិ ពោលគឺខណៈចិត្តចុងក្រោយនៃអតីតជីវិត គឺជាខណៈចិត្តដើមនៃបច្ចុប្បន្នជីវិត ។ ធម៌នេះហើយ ដែលលោកហៅថា ជនកកម្ម "កម្មនាំឲ្យកើត" ជា​កម្ម​មាន ពលានុភាព​ពិសេស ។ កាលបើថាមពលមានពលានុភាព ពោលគឺជនកកម្មនេះអស់ទៅហើយ សង្ខារគឺតួសរីរាង្គ ជា​រូបធាតុ​ទ្រទ្រង់​ជីវិតិន្រ្ទិយ ក៏ត្រូវរលត់ទៅផងដែរ ត្រង់នេះហើយដែលយើងសន្មតថា "ស្លាប់" ព្រោះថាសរីរាង្គនេះ ជាការតាក់តែងរបស់កម្ម ។ ឯកម្មវិចាក ឬ វិចាកចិត្ត មិនអស់ទៅទេ ចេះតែបន្តដំណើរចរទៅទៀត ហេតុនេះហើយបានជាត្រូវមានជាតិ = កំណើតតទៅទៀត ។ ជនកកម្មនេះ ជួនកាលអស់ទៅមុនកាលចាស់ជរាក៏មានដែរ ដោយមានព្រឹត្តការណ៍ណាមួយកើតឡើងជាបន្ទាន់ភ្លាម ។

២- ការអស់ទៅនៃអាយុ = អាយុក្ខយ "អាយុក្ស័យ" នេះ ហៅថា "ស្លាប់" ដែរ ។ ការស្លាប់ ដែលគេចាត់ទុកជាស្លាប់ដោយធម្មតា ហើយដែលតែងតែកើតមាន ព្រោះជរាធម៌ នេះក៏លោកចាត់ទុកនៅក្នុងប្រភេទការស្លាប់ ដែលហៅថា អាយុក្ខយ = អស់ទៅនៃអាយុនេះដែរ ។ ក្នុងពុទ្ធសាសនា មានការកំណត់អាយុកាល "ថិរវេលានៃការរស់នៅ" របស់សត្វនៅក្នុងភូមិមួយៗ ១។ នៅក្នុងភូមិមួយៗ សុទ្ធតែមានការកំណត់អាយុកាលនៃសត្វ ទុកជាការសម្គាល់ ។ ការកំណត់អាយុកាលនេះ លោកមិននិយាយពីកម្លាំងកម្មដែលកំពុងប្រព្រឹត្តទៅទេ ទោះម្ដេចម្ដា សត្វត្រូវតែធ្វើមរណកាលជាធម្មតា កាលណាបើដល់កាលកំណត់អតិបរមានៃអាយុកាលហើយ ។ សេចក្ដីត្រង់នេះ លោកបន្ថែមទៀតថា បើទុកជាមានកម្មណាមួយនៅមានកម្លាំងខ្លាំង ក៏ត្រូវតែធ្វើមរណកាលដែរ ហើយជនកកម្មនេះឯង ធ្វើឲ្យកើតឡើងទៀត នៅក្នុងភូមិដដែល ឬ ក្នុងភូមិណាមួយខ្ពស់ៗ ដូចជាឋានទេពតាជាដើម ។ ៣- ការអស់ទៅនៃជនកកម្ម និងការអស់ទៅនៃអាយុខ័យ ការអស់ទៅទាំងពីរ ស្មើគ្នាដូច្នេះ លោកហៅថា ឧភយក្ខយៈ = អស់ទៅនៃធម៌ទាំងពីរ ។

៤- កម្មដ៏ខ្លាំងក្លាបំផុត ដែលជ្រែកចូលទៅផ្ដាច់នូវជនកកម្មភ្លាម មុនកាលអស់ទៅនៃអាយុខ័យ ហៅថា ឧបច្ឆេទកកម្ម "កម្មចូលទៅផ្ដាច់បង់ជីវិត" ។ កម្លាំងបែបនេះ តែងតែកើតមានជាធម្មតា គឺកាលបើមានកម្លាំងកម្មណាមួយកើតឡើង តែងតែមានកម្មណាមួយទៀត ជាប្រតិកម្មកើតតបវិញ ដូចកម្លាំងសរដែលចរទៅតែងមានកម្លាំងអ្វីមួយខ្លាំង មកកាត់ធ្វើឲ្យធ្លាក់ចុះ ។ កម្លាំងសរដែលព្រានបាញ់ចេញទៅពីធ្នូ ជួនកាលមានកម្លាំងខ្យល់ទប់ ធ្វើឲ្យសរដែលចរទៅនោះ ធ្លាក់ចុះដល់ដី មានឧបមាយ៉ាងណា ឯកម្លាំងកម្ម ក៏មានឧបមេយ្យដូច្នោះឯង ។ នេះគឺជាកម្លាំងកម្ម មានកម្លាំងក្រៃលែងណាមួយពីអតីត ជ្រៀតជ្រែកចូលទៅកាត់ជនកកម្មក្នុងខណៈចិត្តចុងក្រោយបំផុត ហើយផ្ដាច់បង់នូវជីវិតិន្រ្ទិយនៃសត្វភ្លាម ដូចព្រះទេវទត្ត, ដោយឧបច្ឆេទកកម្ម, ព្រះធរណីស្រូបនៅមាត់ស្រះបោក្ខរណី ជិតវត្តជេតពន ក្នុងថិរវេលាដែលជីវិតនៅរស់ទៅទៀតបាន មិនទាន់ដល់កំណត់អាយុខ័យនៅឡើយ ។ កម្មដែលចូលទៅផ្ដាច់បង់ជីវិតនេះ លោកហៅថា ឧបច្ឆេទកកម្ម ។

ប្រភេទមរណកាល ៣ ប្រការខាងដើម ហៅថា កាលមរណៈ "ស្លាប់តាមកាលគួរ" ឯប្រភេទមរណកាលទី ៤ ខាងក្រោយ ហៅថា អកាលមរណៈ "ស្លាប់ក្នុងកាលមុនអាយុខ័យ" ។ ប្រភេទនៃមរណកាលទាំងពីរខាងលើនេះ ប្រៀបដូចចង្កៀងប្រេង ចង្កៀងប្រេងអាចរលត់ទៅបានដោយហេតុណាមួយ ក្នុងហេតុទាំង ៤ ប្រការ ដូចសេចក្ដីស្លាប់ ៤ ប្រការនេះដែរគឺ :

១- ការអស់ទៅនៃប្រឆេះ

២- ការអស់ទៅនៃប្រេង

៣- ការអស់ទៅនៃប្រឆេះ និង ប្រេងទាំងពីរ

៤- ហេតុអ្វីមួយដែលមានកម្លាំងដូចខ្យល់ជាដើមមកកាត់។

សេចក្ដីស្លាប់របស់មនុស្សសត្វម្នាក់ តែងកើតមានដោយហេតុណាមួយ បណ្ដាហេតុទាំង ៤ ប្រការដូចបានពោលមកខាងលើនេះ ។

ពុទ្ធសាសនា បានសម្ដែងច្បាស់នូវហេតុនៃសេចក្ដីស្លាប់ ដូចមានលក្ខណៈដែលបានពោលមកហើយនេះ ឯវិធីនៃការកើតបានទៅជាកំណើតរបស់មនុស្សសត្វទៀត ក៏បានសម្ដែងច្បាស់លាស់ថា មាន ៤ ប្រការដូចការស្លាប់ដែរគឺ :

១- សត្វកើតក្នុងស៊ុត ដូចបក្សី ពស់ជាដើម លោកហៅថា អណ្ឌជៈ "កើតក្នុងស៊ុត" ចាត់ទុកជាផ្នែកទីមួយ ។

២- សត្វកើតក្នុងគភ៌ ដូចមនុស្ស សត្វតិរច្ឆានជាដើម លោកហៅថា ជលម្ពុជ : "កើតក្នុងគភ៌" ចាត់ទុកជាផ្នែកទីពីរ ។

៣- សត្វកើតពីញើស ឬ ទីអាប់អួ បានដល់ពពួកសត្វបាណកជាតិ (សត្វល្អិត ដូច ដង្កូវ ចៃ សង្កើច ) ហៅថា សំសេទជ : "កើតពីញើស" ចាត់ទុកជាផ្នែកទីបី ។

៤- សត្វកើតឯកឯង បានដល់ពួកសត្វខ្លះ មានទេពតា នរក ជាដើម គឺស្រាប់តែកើតឯងឡើង មិនបាច់អាស្រ័យមាតាបិតាទេ ។ តាមធម្មតា សត្វពួកនេះ ច្រើនតែសត្វដែលមានកាយពិសេស មើលមិនឃើញដោយភ្នែកធម្មតាទេ ហៅតាមពាក្យបច្ចេកទេសពុទ្ធសាសនាថាអទិស្សមានកាយ "កាយមើលមិនឃើញ" ។ ពួកសត្វនេះ កើតឡើងដោយអាស្រ័យកម្មពីអតីត មិនចូលទៅឋិតនៅក្នុងផ្ទៃដែលមានរដូវ ដែលជាកន្លែងកើតទារកនៅក្នុងផ្ទៃនៃមាតាទេ បើកើតភ្លាមហើយ សតិនៅចងចាំនូវអ្វីៗ ដែលខ្លួនបានដឹងក្នុងអតីតជាតិទាំងអស់ គឺនឹករលឹកជាតិខ្លួនឯងបានភ្លាម ព្រោះហេតុតែខ្លួនមិនបានឋិតនៅក្នុងផ្ទៃមាតាអស់កាលយូរ ដែលជាហេតុនាំឲ្យភ្លេចសតិរលឹកនឹកមិនឃើញ នូវជាតិរបស់ខ្លួនពីអតីតកាល ។ បើសត្វណាមួយ បានទៅកើតជាកំណើតទេពតានឹងរឹតតែមានក្ដីពិសេស គឺអាចរលឹកជាតិខ្លួនបានភ្លាម អាចប្រមើលមើលអតីតជាតិរបស់ខ្លួនបានថា "ខ្លួនដែលបានមកកើតជាទេពតាប្រាកដដូច្នេះ ដោយអាស្រ័យកម្មជាកុសលណាមួយ" ។ ទេពតា ព្រហ្ម ដែលកើតក្នុងឋានសួគ៌ក្ដី ប្រេត នរក ដែលរងទុក្ខវេទនាក្នុងឋាននរកក្ដី ឬ ពួកសត្វឯទៀត ដែលកើតដោយឯកឯងក្ដី លោកហៅថា ឧបបាតិកៈ "កំណើតកើតឡើងឯកឯង" ចាត់ទុកក្នុងផ្នែកទី៤ ។

(នៅមានត)