លីប៊ី៖ ភាពខុសគ្នារវាងកំណែនានា
ស្លាក: កែសម្រួលតាមទូរស័ព្ទ កំណែប្រែពីអ៊ីនធើណិតចល័ត Advanced mobile edit |
ស្លាក: កែសម្រួលតាមទូរស័ព្ទ កំណែប្រែពីអ៊ីនធើណិតចល័ត Advanced mobile edit |
||
បន្ទាត់ទី១៩៥៖ | បន្ទាត់ទី១៩៥៖ | ||
នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិបានអនុម័តសេចក្តីសម្រេចលេខ ១៩៧៣<ref>{{cite news |url=http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/ |title=Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war |author=Jeffrey Scott Shapiro |author2=Kelly Riddell |work=The Washington Times |date=28 January 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150217010203/http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/ |archive-date=17 កុម្ភៈ 2015 }}</ref> ជាមួយនឹងសម្លេង ១០-០ និងអនុប្បវាទចំនួនប្រាំរួមមានរុស្ស៊ី ចិន ឥណ្ឌា ប្រេស៊ីល និងអាល្លឺម៉ង់។ សេចក្តីសម្រេចមួយនេះបានប្ដេជ្ញាបង្កើតតំបន់គ្មានការហោះហើរលើប្រទេសលីប៊ី និង"ប្រើប្រាស់រាល់មធ្យោបាយចាំបាច់"ដើម្បីការពារជនស៊ីវិលនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។<ref>{{cite press release |url= https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808 |title= Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya |publisher= United Nations |date= 17 March 2011 |access-date= 11 វិច្ឆកា 2021 |url-status= live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110503184921/http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808 |archive-date= 3 ឧសភា 2011 |df= dmy-all }}</ref> នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមីនា សកម្មភាពដំបូងរបស់សម្ព័ន្ធភាពណាតូគឺបំផ្លាញប្រព័ន្ធការពារដែនអាកាសលីប៊ីដោយយន្តហោះយោធាបារាំងបានហោះចូលដែនអាកាសលីប៊ីក្នុងបេសកកម្មឈ្លបយកការណ៍ វាយប្រហារលើគោលដៅសត្រូវ។<ref name="libyrate1">{{cite news |author=Marcus, Jonathan |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971 |title=French military jets open fire in Libya |work=BBC News |date=19 March 2011 |access-date=11 វិច្ឆិកា 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110320125209/http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971 |archive-date=20 មីនា 2011 }}</ref> |
នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិបានអនុម័តសេចក្តីសម្រេចលេខ ១៩៧៣<ref>{{cite news |url=http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/ |title=Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war |author=Jeffrey Scott Shapiro |author2=Kelly Riddell |work=The Washington Times |date=28 January 2015 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150217010203/http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/ |archive-date=17 កុម្ភៈ 2015 }}</ref> ជាមួយនឹងសម្លេង ១០-០ និងអនុប្បវាទចំនួនប្រាំរួមមានរុស្ស៊ី ចិន ឥណ្ឌា ប្រេស៊ីល និងអាល្លឺម៉ង់។ សេចក្តីសម្រេចមួយនេះបានប្ដេជ្ញាបង្កើតតំបន់គ្មានការហោះហើរលើប្រទេសលីប៊ី និង"ប្រើប្រាស់រាល់មធ្យោបាយចាំបាច់"ដើម្បីការពារជនស៊ីវិលនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។<ref>{{cite press release |url= https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808 |title= Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya |publisher= United Nations |date= 17 March 2011 |access-date= 11 វិច្ឆកា 2021 |url-status= live |archive-url= https://web.archive.org/web/20110503184921/http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808 |archive-date= 3 ឧសភា 2011 |df= dmy-all }}</ref> នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមីនា សកម្មភាពដំបូងរបស់សម្ព័ន្ធភាពណាតូគឺបំផ្លាញប្រព័ន្ធការពារដែនអាកាសលីប៊ីដោយយន្តហោះយោធាបារាំងបានហោះចូលដែនអាកាសលីប៊ីក្នុងបេសកកម្មឈ្លបយកការណ៍ វាយប្រហារលើគោលដៅសត្រូវ។<ref name="libyrate1">{{cite news |author=Marcus, Jonathan |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971 |title=French military jets open fire in Libya |work=BBC News |date=19 March 2011 |access-date=11 វិច្ឆិកា 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110320125209/http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971 |archive-date=20 មីនា 2011 }}</ref> |
||
ប៉ុន្មានសប្តាហ៍ក្រោយមក កងកម្លាំងអាមេរិកបាននាំមុខគេនៅក្នុងប្រតិបត្តិការរបស់អង្គការណាតូប្រឆាំងនឹងប្រទេសលីប៊ី។ បុគ្គលិកយោធាអាមេរិកជាង ៨,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនតាមនាវាចម្បាំង និងយន្តហោះមកឈរជើងនៅក្នុងតំបន់ប្រទេសនេះ។<ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/news/datablog/2011/may/22/nato-libya-data-journalism-operations-country/ |title=NATO operations in Libya |publisher=The Guardian, London, 22 May 2011 |access-date=11 វិច្ឆិកា 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140624233946/http://www.theguardian.com/news/datablog/2011/may/22/nato-libya-data-journalism-operations-country |archive-date=24 មិថុនា 2014 |date=22 May 2011 }}</ref> ការគាំទ្ររបស់កងកម្លាំងអាកាសអាមេរិកនិងណាតូគឺជាមូលហេតុចម្បងដែលនាំបដិវត្តន៍លីប៊ីប្រព្រឹត្តិទៅបានដោយជោគជ័យ។<ref>{{cite magazine |url=https://foreignpolicy.com/2013/02/11/the-hidden-story-of-airpower-in-libya-and-what-it-means-for-syria/ |title=The hidden story of airpower in Libya (and what it means for Syria) |magazine=Foreign Policy |date=11 February 2013 |access-date=11 វិច្ឆិកា 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304065752/http://foreignpolicy.com/2013/02/11/the-hidden-story-of-airpower-in-libya-and-what-it-means-for-syria/ |archive-date=4 មីនា 2016 }}</ref> |
|||
នៅត្រឹមថ្ងៃទី២២ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១១ [[កងទ័ពរំដោះជាតិ (លីប៊ី)|យុទ្ធជនឧទ្ទាម]]បានចូលកាន់កាប់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។<ref name="Richburg">{{cite news |url=https://www.washingtonpost.com/world/middle-east/libyan-rebels-converging-on-tripoli/2011/08/21/gIQAbF3RUJ_story.html |title=Gaddafi's rule crumbling as rebels enter heart of Tripoli |newspaper=The Washington Post |first=Keith B. |last=Richburg |date=22 August 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120123234819/http://www.washingtonpost.com/world/middle-east/libyan-rebels-converging-on-tripoli/2011/08/21/gIQAbF3RUJ_story.html |archive-date=23 មករា 2012 }}</ref> នៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ ការប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាដ៏ធំចុងក្រោយបានបញ្ចប់នៅទីក្រុង[[សៀត (ទីក្រុង)|សៀត]]។ [[សមរភូមិសៀត|សមរភូមិទីក្រុងសៀត]]គឺជាសមរភូមិចម្បាំងចុងក្រោយនៃ[[សង្រ្គាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទី១]] ហើយជាលទ្ធផល កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាប់ខ្លួននិងសម្លាប់ដោយកងកម្លាំងគាំទ្ររបស់ណាតូនៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១។ ទីក្រុងសៀតគឺជាបន្ទាយដ៏រឹងមាំចុងក្រោយរបស់កងកម្លាំងស្មោះស្ម័គ្រកាដាហ្វីនិងក៏ជាទីកន្លែងកំណើតរបស់គាត់ផងដែរ។ ជ័យជម្នះរបស់ក្រុមពួកឧទ្ទាមត្រូវបានប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ គឺរយៈពេលបីថ្ងៃក្រោយការដួលរលំនៃទីក្រុងសៀត។ |
|||
ជនជាតិលីប៊ីប្រមាណ ៣០,០០០ នាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិលនេះ។<ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/feedarticle/9835879 |title=Libyan estimate: At least 30,000 died in the war |author=Laub, Karin |agency=Associated Press |work=The Guardian |location=London |date=8 September 2011 |access-date=11 វិច្ឆិកា 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20131104210601/http://www.theguardian.com/world/feedarticle/9835879 |archive-date=4 វិច្ឆិកា 2013 }}</ref> ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថាអ្នកទទួលរងរបួសមានចំនួនដល់ទៅ ៥០,០០០ នាក់។<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/oct/26/libya-war-saving-lives-catastrophic-failure|title=If the Libyan war was about saving lives, it was a catastrophic failure {{!}} Seumas Milne|last=Milne|first=Seumas|date=26 October 2011|work=The Guardian|access-date=11 វិច្ឆិកា 2021|issn=0261-3077|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20171201132158/https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/oct/26/libya-war-saving-lives-catastrophic-failure|archive-date=1 ធ្នូ 2017}}</ref> |
|||
===សម័យក្រោយរបបកាដាហ្វី និងសង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីពីរ=== |
|||
{{Main|សង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងលីប៊ីលើកទី២}} |
|||
[[File:Libyan Civil War.svg|thumb|តំបន់គ្រប់គ្រងនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិល, បានធ្វើបច្ចុប្បន្នភាពនៅថ្ងៃទី១១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២០៖<br />[[File:Location dot red.svg|11px]] [[សភាតំណាងរាស្ត្រ (លីប៊ី)|រដ្ឋាភិបាលដឹកនាំដោយតូប៊្រូក]] [[File:Location dot lime.svg|11px]] [[រដ្ឋាភិបាលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងជាតិ]] [[File:Location dot blue.svg|11px]] ឆ្មាំសុខូបត្ថម្ភវត្ថុប្រេងកាត [[File:Location dot yellow.svg|11px]] កុលសម្ព័ន្ធ[[ជនជាតិធូអារ៉ែក|ធូអារ៉ែក]] [[File:Location dot orange.svg|11px]] កុលសម្ព័ន្ធក្នុងតំបន់។]] |
|||
==ឯកសារយោង== |
==ឯកសារយោង== |
កំណែនៅ ម៉ោង១៥:២០ ថ្ងៃព្រហស្បតិ៍ ទី១១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២១
دولة ليبيا (ភាសាអារ៉ាប់) | |
---|---|
ទីតាំងនៃប្រទេសលីប៊ី (ពណ៌ក្រហម) នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង | |
រដ្ឋធានី និង ទីក្រុងធំបំផុត | ទ្រីប៉ូលី[១] 32°52′N 13°11′E / 32.867°N 13.183°E |
ភាសាផ្លូវការ | ភាសាអារ៉ាប់[b] |
ភាសានិយាយ | |
ក្រុមជនជាតិ | ជនជាតិអារ៉ាប់-ជនជាតិប៊ែប៊ែរ ៩៧%[២] ជនជាតិផ្សេងៗ ៣%[២] |
សាសនា | ៩៧% ឥស្លាមសាសនា (ផ្លូវការ) ២.៧% គ្រិស្តសាសនា ០.៣% សាសនាផ្សេងៗ |
រដ្ឋាភិបាល | រដ្ឋឯកភូត រដ្ឋាភិបាលរួបរួមបណ្តោះអាសន្ន |
មហាម៉េដ អាល់មិនហ្វី[៣] | |
មូសា អាល់កូនី | |
អាប់ឌុល ហាមីដ ឌីបីបេ[៣] | |
អាហ្គីឡា សាឡា អ៊ីសា | |
នីតិបញ្ញត្តិ | សភាតំណាងរាស្ត្រ |
និម្មិតកម្ម | |
- ច្បាប់សេនូស៊ីបានបង្កើត | ១៨៣៧ |
- ទទួលឯករាជ្យពីអ៊ីតាលី | ១០ កុម្ភៈ ១៩៤៧ |
២៤ ធ្នូ ១៩៥១ | |
១ កញ្ញា ១៩៦៩ | |
២ មីនា ១៩៧៧ | |
១៧ កុម្ភៈ ២០១១ | |
ក្រឡាផ្ទៃ | |
- ផ្ទៃសរុប | ១,៧៥៩,៥៤១ គ.ម២ (ទី១៦) |
ប្រជាជន | |
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២១) | ៦,៩៩២,៧០១[៤] (ទី១០៤) |
- ជំរឿន (ឆ្នាំ ២០០៦) | ៥,៦៧០,៦៨៨ |
- ដង់ស៊ីតេ | ៣.៧៤ នាក់/គ.ម២ (ទី២១៨) |
GDP (PPP) | ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០) |
- សរុប | $៣១.៥៣១ ពាន់លាន[៥] |
- ក្នុងម្នាក់ | $៤,៧៤៦[៥] |
GDP (ចារឹក) | ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០) |
- សរុប | $២១.៨០៥ ពាន់លាន[៥] (ទី៩៨) |
- ក្នុងម្នាក់ | $៣,២៨២[៥] |
HDI (២០១៩) | 0.724[៦] ខ្ពស់ · ទី១០៥ |
រូបិយវត្ថុ | ឌីណាលីប៊ី (LYD) |
ល្វែងម៉ោង | UTC+២ (EET) |
ទិសបើកបរ | ស្តាំ |
កូដហៅទូរស័ព្ទ | +២១៨ |
ដែនកម្រិតខ្ពស់ | .ly ليبيا. |
|
ប្រទេសលីប៊ី (ភាសាអារ៉ាប់៖ ليبيا) មានឈ្មោះជាផ្លូវការថា រដ្ឋលីប៊ី (អារ៉ាប់៖ دولة ليبيا)[៧][៨][៩][១០] គឺជាប្រទេសមួយនៅតំបន់ម៉ាហ្គ្រីបនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក។ ប្រទេសនេះមានព្រំប្រទល់ជាប់នឹងប្រទេសអេហ្ស៊ីបនៅភាគខាងកើត ស៊ូដង់នៅភាគអាគ្នេយ៍ ឆាដនៅភាគខាងត្បូង នីហ្សេនៅភាគនិរតី អាល់ហ្សេរីនៅភាគខាងលិច ទុយនេស៊ីនៅភាគពាយព្យ និងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេនៅភាគខាងជើង។ រដ្ឋអធិបតេយ្យនេះត្រូវបានស្ថាបនាឡើងដោយតំបន់ប្រវត្តិសាស្ត្រចំនួនបីគឺ៖ ទ្រីប៉ូលីតានី ហ្វីហ្សង់ និងស៊ីរេណៃក៏។ ប្រទេសលីប៊ីបានគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដីជិត ១.៨ លានគីឡូម៉ែត្រការ៉េដោយធ្វើឱ្យវាក្លាយជាប្រទេសធំបំផុតទីបួននៅទ្វីបអាហ្វ្រិក ធំបំផុតទីពីរនៅក្នុងពិភពអារ៉ាប់ និងទី ១៦ នៅលើពិភពលោក។[១១] ទ្រីប៉ូលីគឺជារដ្ឋធានីនិងត្រូវជាទីក្រុងធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេសដោយមានប្រជាជនរស់នៅជាងបីលាននាក់។[១២]
ជនជាតិប៊ែប៊ែរបានមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីលីប៊ីចាប់តាំងពីចុងយុគសម័យសំរិទ្ធមកម្លេះដោយពួកនេះជាកូនចៅមកពីក្រុមវប្បធម៌អ៊ីបេរ៉ូម៉ារូស៊ីនិងកាបស៊ាន។[១៣] ជនជាតិភេនីស៊ីបានបង្កើតទីតាំងពាណិជ្ជកម្មនៅភាគខាងលិចទឹកដីលីប៊ី ហើយពួកអាណានិគមក្រិកបុរាណបានបង្កើតរដ្ឋបុរីនៅឯភាគខាងកើតលីប៊ី។ ផ្នែកជាច្រើននៃលីប៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមគ្រប់គ្រងរបស់ពួកការតាជីណ័ស ពែក្ស និងជនជាតិអេហ្ស៊ីបមុនពេលដែលតំបន់ទាំងមូលត្រូវបង្រួមក្លាយជាផ្នែកមួយនៃចក្រភពរ៉ូម។ លីប៊ីគឺជាមជ្ឈមណ្ឌលដំបូងនៃសាសនាគ្រឹស្ត។ បន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម៉ាំងខាងលិច តំបន់លីប៊ីភាគច្រើនត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ពួកវ៉ាន់ដាលរហូតដល់សតវត្សទី៧ នៅពេលដែលពួកឥស្លាមបានចូលលុកលុយមកក្នុងតំបន់នេះ។ នៅក្នុងសតវត្សទី១៦ ចក្រភពអេស្ប៉ាញបានចូលត្រួតត្រាក្រុងទ្រីប៉ូលីមុនពេលប្រគល់វាទៅឱ្យពួកអូតូម៉ង់កាន់កាប់នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៥១។ លីប៊ីត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមបារបារីនៅក្នុងសតវត្សទី១៨ និងទី១៩។ របបអូតូម៉ង់បានបន្តរហូតដល់សង្គ្រាមតួកគី–អ៊ីតាលីផ្ទុះឡើងហើយជាលទ្ធផល តំបន់លីប៊ីត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យអ៊ីតាលីកាន់កាប់ រួចក៏បានវិវត្តទៅជាទឹកដីអាណានិគមមួយរបស់អ៊ីតាលី។
នៅអំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ លីប៊ីគឺជាតំបន់នៃសឹកសង្គ្រាមដែលជាផ្នែកនៃយុទ្ធនាការអាហ្វ្រិកខាងជើង។ ក្រោយពីនេះ ចំនួនជនជាតិអ៊ីតាលីនៅក្នុងតំបន់ក៏បានធ្លាក់ចុះជាលំដាប់។ លីប៊ីបានទទួលឯករាជ្យជារដ្ឋរាជានិយមមួយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥១។ រដ្ឋប្រហារយោធាមួយបានកើតឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៩ ដែលដឹកនាំដោយវរសេនីយ៍ឯកមូអាំម៉ា កាដាហ្វី ផ្តួលរំលំស្តេចអ៊ីឌ្រីសទី១ និងបង្កើតជារបបសាធារណរដ្ឋ។[១៤] កាដាហ្វីបានក្លាយជាមេដឹកនាំថ្មីនិងបន្តដឹកនាំប្រទេសលីប៊ីរហូតដល់ឆ្នាំ២០១១ ពោលគឺនៅពេលដែលរបបរបស់លោកត្រូវបានផ្តួលរលំនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិល ហើយអំណាចប្រទេសត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យក្រុមប្រឹក្សាជាតិសកល។ ត្រឹមឆ្នាំ២០១៤ អាជ្ញាធរចំនួនពីរបានចេញអះអាងថាខ្លួនគឺជារដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសលីប៊ី[១៥][១៦][១៧] និងមិនយូរប៉ុន្មាន ជម្លោះថ្មីក៏បានផ្ទុះឡើងនិងបន្តវិវត្តទៅជាសង្គ្រាមស៊ីវិលទីពីរ។[១៨] នៅទីបំផុត ភាគីទាំងសងខាងក៏សម្រេចចិត្តចុះហត្ថលេខាលើបទឈប់បាញ់ជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០ ហើយរដ្ឋាភិបាលរួបរួមជាតិមួយក៏បានឡើងកាន់អំណាច។[១៩]
ប្រទេសលីប៊ីគឺជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ (ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៥៥) ចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់ អង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម និងអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត។ សាសនាផ្លូវការរបស់ប្រទេសនេះគឺសាសនាឥស្លាមដែលមានប្រជាជនប្រមាណ ៩៦,៦% ជាមូស្លីមនិកាយស៊ុននី។
និរុត្តិសាស្ត្រ
ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
លីប៊ីបុរាណ
វាលទំនាបឆ្នេរសមុទ្រនៃលីប៊ីត្រូវបានមនុស្សសម័យនីអូលីទិកមកតាំងទីលំនៅចាប់តាំងពីដើមឆ្នាំ ៨០០០ មុនគ.សឯណោះ។ គេបានសន្មត់ថាបុព្វបុរសនៃជនជាតិប៊ែប៊ែរបានមកដល់តំបន់នេះនៅចុងយុគសម័យសំរិទ្ធ។ ឈ្មោះនៃកុលសម្ព័ន្ធដំបូងៗគឺ ហ្ការ៉ាម៉ាន់តេស ដែលមានមូលដ្ឋាននៅហ្កែរម៉ា។ ជនជាតិភេនីស៊ីគឺជាមនុស្សដំបូងដែលបង្កើតទីតាំងពាណិជ្ជកម្មនៅក្នុងទឹកដីលីប៊ី។[២០] នៅសតវត្សទីប្រាំមុនគ្រឹស្តសករាជ រដ្ឋអាណានិគមរបស់ពួកភេនីស៊ីគឺ ការតាចបានពង្រីកអនុត្តរភាពខ្លួននៅទូទាំងតំបន់អាហ្រ្វិកខាងជើងហើយអរិយធម៌ដ៏ប្លែកមួយដែលគេស្គាល់ថាព្យូនិកក៏បាននិម្មិតឡើង។
នៅឆ្នាំ៦៣០ មុនគ្រិស្តសករាជ ជនជាតិក្រិកបុរាណបានចូលធ្វើអាណានិគមកិច្ចជុំវិញតំបន់បារកានៃភាគខាងកើតលីប៊ីនិងបានស្ថាបនាទីក្រុងមួយឈ្មោះថាស៊ីរ៉ែន។[២១] ក្នុងរយៈពេល ២០០ ឆ្នាំ ទីក្រុងក្រិកសំខាន់ៗចំនួនបួនទៀតត្រូវបានស្ថាបនាឡើងនៅក្នុងតំបន់ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ពួកវាថាស៊ីរ៉ែណែក៍។[២២]
នៅឆ្នាំ ៥២៥ មុនគ.ស កងទ័ពពែក្សនៅក្រោមបញ្ជាការរបស់ស្តេចកាំប៊ីសទី២ បានវាយលុកស៊ីរ៉ែណែក៍ដាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន។ មហារាជអាឡិចសាន់ដឺត្រូវបានស្វាគមន៍ដោយជនជាតិក្រិកនៅពេលដែលព្រះអង្គបានយាងចូលស៊ីរ៉ែណែក៍នៅក្នុងឆ្នាំ ៣៣១ មុនគ.ស ហើយលីប៊ីខាងលិចក៏ធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់ពួកក្រិក។
បន្ទាប់ពីអាណាចក្រការតាចបានដួលរលំ ពួករ៉ូម៉ាំងមិនទាន់បានចូលមកកាន់កាប់តំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីភ្លាមៗនោះទេតែផ្ទុយទៅវិញ ពួកគេបានបន្សល់តំបន់នេះឱ្យស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ស្តេចនៃអាណាចក្រនូមីឌីរហូតទាន់តែប្រជាជនទីក្រុងទ្រីប៉ូលីស្នើរកការការពារពីខ្លួន។[២៣] ព្តូលេមី អាពីអ៊ុងដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងជនជាតិក្រិកចុងក្រោយបង្អស់បានប្រគល់ក្រុងស៊ីរ៉ែណែក៍ទៅឱ្យរ៉ូមហើយតំបន់នេះត្រូវបានកាត់ជាទឹកដីរ៉ូមជាផ្លូវការនៅក្នុងឆ្នាំ ៧៤ មុនគ.ស។ ក្រោមការត្រួតត្រារបស់រ៉ូម ទ្រីប៉ូលីតានីគឺជាទឹកដីដ៏រីកចម្រើនមួយនិងបានឆ្លងកាត់យុគសម័យមាសនៅក្នុងសតវត្សទីពីរនិងទីបីនៃគ្រិស្តសករាជ។[២៣]
នៅឯផ្នែកខាងកើត សហគមន៍គ្រិស្តសាសនាស៊ីរ៉ែណែក៍ដំបូងត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងរជ្ជកាលអធិរាជក្លូត។[២៤] នៅក្នុងឆ្នាំ១១៥ សង្គ្រាមមួយបានផ្ទុះឡើងដែលជាហេតុធ្វើឱ្យចំនួនជនជាតិក្រិកនិងជីហ្វធ្លាក់ចុះ។[២៥][២៦]
ខណៈពេលចក្រភពរ៉ូមដួលរលំ ទីក្រុងបុរាណៗជាច្រើនក៏បានដួលរលំទៅតាមហើយក្នុងនោះក៏មានទីក្រុងនៅក្នុងតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីផងដែរ។ ដោយឃើញបែបនេះ ពួកវ៉ាន់ដាលក៏បានឆ្លៀតឱកាសធ្វើការលុកលុយនិងធ្វើសញ្ជ័យនៅតាមតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើងនៅក្នុងសតវត្សទី៥។ មិនយូរប៉ុន្មាន ចក្រភពស្នងពីចក្រភពរ៉ូមគឺប៊ីហ្សង់ទីនក៏បានលេចឡើងហើយនៅក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជូស្ទីនានទី១ ប៊ីហ្សង់ទីនបានផ្តើមយុទ្ធនាការយោធាវាយយកទឹកដីទាំងប៉ុន្មានដែលធ្លាប់ជាទឹកដីរបស់ពួករ៉ូម៉ាំងធ្វើជាទឹកដីរបស់ខ្លួន។ ស៊ីរ៉ែណែក៍បានដើរតួជាបន្ទាយយោធារបស់ពួកប៊ីហ្សង់ទីនទប់ទល់នឹងការវាយប្រហារជាប់ៗគ្នាពីវ៉ាន់ដាល។ ទីក្រុងនេះត្រូវទទួលរងការបំផ្លិចបំផ្លាញយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរព្រោះដោយការឆ្លងកាត់សមរភូមិយោធាមិនចេះឈប់មិនចេះហើយ, ប្រព័ន្ធទឹកនិងសេវាសាធារណៈត្រូវដួលរលំដែលធ្វើឱ្យមានការបះបោរផ្ទុះឡើងពីប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ពោលគឺជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ដោយសារវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទន់ខ្សោយបែបនេះហើយទើបពួកឥស្លាមអាចវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ទាំងមូលបានដោយងាយ។[២៧]
លីប៊ីឥស្លាម
នៅឆ្នាំ ៦៤៧ កងទ័ពអេហ្ស៊ីបក្រោមបញ្ជាការរបស់អាប់ឌុលឡា អ៊ីប៊ីន សាអាដបានវាយដណ្តើមក្រុងទ្រីប៉ូលីពីអាណាចក្រប៊ីហ្សង់ទីនបានដោយជោគជ័យ។[២៨] ឧត្តមសេនីយ៍នៃអាណាចក្រឥស្លាមរ៉ាស៊ីដិនឈ្មោះអ៊ូកបា អ៊ីប៊ីន ណាហ្វីបានចូលត្រួតត្រាតំបន់ហ្វីហ្សង់នៅក្នុងឆ្នាំ ៦៦៣។ កុលសម្ព័ន្ធប៊ែប៊ែរនៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាលបានទទួលយកសាសនាឥស្លាមប៉ុន្តែពួកគេមិនទទួលស្គាល់របបនយោបាយរបស់អារ៉ាប់នោះទេ។[២៩]
ក្នុងរយៈពេលជាច្រើនទស្សវត្តបន្ទាប់ លីប៊ីត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់កាលីហ្វអ៊ូម៉ាយ៉ាដនៃទីក្រុងដាម៉ាស់ (បច្ចុប្បន្នគឺស៊ីរី) រហូតដល់ពេលដែលអ៊ូម៉ាយ៉ាដត្រូវផ្តួលរំលំដោយពួកអាប់បាស៊ីដនៅក្នុងឆ្នាំ ៧៥០ ហើយលីប៊ីក៏បានស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បាកដាដ (អ៊ីរ៉ាក់)។ ដល់សតវត្សទី១០ ពួកហ្វាទីមីដ (អេហ្ស៊ីប) បានចូលគ្រប់គ្រងលើតំបន់ភាគខាងលិចលីប៊ីនិងបានត្រួតត្រាលីប៊ីទាំងមូលនៅក្នុងឆ្នាំ ៩៧២។[២៣]
រាជវង្សហ្ស៊ីរីដរបស់ជនជាតិប៊ែប៊ែរបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីរបបហ្វាទីមីដហើយមកទទួលស្គាល់អាណាចក្រអាប់បាស៊ីដវិញថាជាមហាកាលីហ្វពិតប្រាកដ។ ជាការសងសឹក ពួកហ្វាទីមីដបានធ្វើចំណាកស្រុកក្រុមកុលសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់កៃស៊ីសំខាន់ៗពីរគឺបានូស៊ូឡេម និងបានូហ៊ីឡាល់មកតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង។ ទង្វើនេះបានផ្លាស់ប្តូរស្ថានភាពជនបទលីប៊ីយ៉ាងខ្លាំងហើយវាក៏បានពង្រឹងវប្បធម៌ និងភាសាអារ៉ាប់នៅក្នុងតំបន់ផងដែរ។[២៣]
របបហ្ស៊ីរីដនៅទ្រីប៉ូលីតានីគឺមានរយៈពេលខ្លីហើយនៅឆ្នាំ ១០០១ ជនជាតិប៊ែប៊ែរនៃកុលសម្ព័ន្ធបានូកាហ្សរុនបានផ្តាច់ខ្លួនចេញ។ ទោះយ៉ាងណា ទ្រីប៉ូលីតានីនៅតែស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ហ្ស៊ីរីដរហូតដល់ឆ្នាំ ១១៤៦ នៅពេលដែលតំបន់នេះបានទទួលរងការវាយប្រហារនិងត្រួតត្រាដោយជនជាតិស៊ីស៊ីលីន័រម៉ង់។[៣០] នៅឆ្នាំ ១១៥៩ អាណាចក្រអាល់ម៉ូហាដនៅភាគខាងលិចបានលើកទ័ពចូលដណ្តើមតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានី។ ពីឆ្នាំ ១២០៧ ដល់ឆ្នាំ ១២២១ ឧត្តមសេនីយ៍មួយរូបនៃអាល់ម៉ូហាដឈ្មោះមហាម៉ាដ អ៊ីប៊ីន អាប៊ូ ហាហ្វស៍ត្រូវបានរដ្ឋចាត់តាំងឱ្យគ្រប់គ្រងតំបន់លីប៊ីមុនពេលបង្កើតរាជវង្សហាហ្វស៊ីដឡើង។[៣០] ក្រោយមក ហាហ្វស៊ីដក៏បានទទួលឯករាជ្យពីអាល់ម៉ូហ៊ីដហើយរាជវង្សមួយនេះបានបន្តគ្រប់គ្រងទ្រីប៉ូលីតានីអស់រយៈពេលជិត ៣០០ ឆ្នាំទៅមុខ។ នៅក្នុងសតវត្សទី ១៦ ហាហ្វស៊ីដបានធ្លាក់នៅចំកណ្តាលអំណាចរវាងអេស្ប៉ាញនិងចក្រភពអូតូម៉ង់។
តំបន់ស៊ីរែណែក៍បានធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់អូតូម៉ង់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៥១៧។ ពួកអូតូម៉ង់បានបន្តយុទ្ធនាការយោធារបស់ពួកគេដោយបានកាន់កាប់តំបន់ហ្វីហ្សង់នៅរវាងឆ្នាំ ១៥៥៦ និងឆ្នាំ១៩៧៧។
ទ្រីប៉ូលីតានីអូតូម៉ង់ (១៥៥១–១៩១១)
នៅឆ្នាំ ១៥១០ អេស្ប៉ាញបានចូលកាន់កាប់តំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីបានដោយជោគជ័យ[៣០] ហើយដល់ឆ្នាំ ១៥៥១ ឧត្តមនាវីឯកអូតូម៉ង់ម្នាក់ឈ្មោះស៊ីណង់ ប៉ាស្យាបានវាយត្រួយត្រាលីប៊ីពីអេស្ប៉ាញវិញ។ អ្នកកាន់តំណែងបន្តពីស៊ីណង់ឈ្មោះថាដ្រាហ្គូតត្រូវបានរដ្ឋអូតូម៉ង់ប្រគល់ងារជាប្រមុខតំបន់ហើយក្រោយមកគឺមានងារជាបាស្យាទ្រីប៉ូលីនៅក្នុងឆ្នាំ ១៥៥៦។[៣០] នៅទសវត្សឆ្នាំ ១៥៨០ មេដឹកនាំនៅតំបន់ហ្វីហ្សង់បានប្រគល់ភក្ដីភាពរបស់ពួកគេចំពោះស៊ុលតង់របសអូតូម៉ង់ហើយទោះបីជាអាជ្ញាធរអូតូម៉ង់អវត្តមាននៅតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ក៏ដោយក៏ ប្រមុខតំបន់នូវតែត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យឈរជើងនៅបិនហ្កាស៊ីនៅចុងសតវត្សបន្ទាប់ដើម្បីដើរតួជាភ្នាក់ងាររបស់រដ្ឋាភិបាលនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។[២៤] ទាសករជនជាតិអឺរ៉ុបនិងរួមទាំងជនជាតិស្បែកខ្មៅជាច្រើននាក់ដែលនាំមកពីតំបន់ស៊ូដង់ត្រូវបានគេឃើញមានវត្តមានជាប្រចាំនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។ នៅឆ្នាំ ១៥៥១ ដ្រាហ្គូតបានចាប់យកប្រជាជនស្ទើរតែទាំងអស់នៅតំបន់ហ្កូសូនៃកោះម៉ាល់តាធ្វើជាទាសកររបស់ខ្លួនដោយក្នុងនោះមានមនុស្សប្រមាណ ៥,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនមកលីប៊ី។[៣១][៣២]
នៅឆ្នាំ ១៦១១ ប្រមុខតំបន់ម្នាក់បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់បាស្យាពីអំណាចហើយប្រមុខតំបន់ឈ្មោះស៊ូឡាយម៉ាន់ សាហ្វារត្រូវបានតែងតាំងជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាល។ អស់រយៈពេលមួយរយឆ្នាំបន្ទាប់ អំណាចគ្រប់គ្រងនៅទ្រីប៉ូលីតានីត្រូវស្ថិតនៅក្នុងដៃប្រមុខតំបន់ទាំងស្រុង។ ប្រមុខតំបន់ដ៏សំខាន់បំផុតគឺ មេមេដ សាគីស៊្លី (១៦៣១–៤៩) និង អូសម៉ង់ សាគីស៊្លី (១៦៤៩–៧២)។[៣៣] អូសម៉ង់គឺជាបុគ្គលដំបូងដែលកាន់កាប់ស៊ីរ៉ែណែក៍។[៣៣]
ដោយមិនមានការគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់ពីរដ្ឋាភិបាលអូតូម៉ង់ ទ្រីប៉ូលីបានឈានចូលដល់សម័យកាលអនាធិបតេយ្យភាពយោធាដោយក្នុងអំឡុងពេលនោះ រដ្ឋប្រហារមួយហើយមួយទៀតត្រូវបានធ្វើឡើង ហើយប្រមុខតំបន់តិចតួចណាស់ដែលអាចកាន់អំណាចបានជាងមួយឆ្នាំ។ រដ្ឋប្រហារមួយត្រូវបានដឹកនាំដោយមន្ត្រីតួរគីម្នាក់ឈ្មោះ អាមេដ ការ៉ាម៉ាន់លី។[៣៣] អាមេដបានបង្កើតរាជវង្សផ្ទាល់ខ្លួនមួយនៅក្រោមអធិបតេយ្យភាពអូតូម៉ង់ហើយរាជវង្សលោកបានគ្រប់គ្រងតំបន់ទ្រីប៉ូលីពីឆ្នាំ ១៧១១ ដល់ឆ្នាំ ១៨៣៥ ហើយក៏មានឥទ្ធិពលខ្លះៗដែរនៅស៊ីរ៉ែណែក៍និងហ្វីហ្សង់។ សង្គ្រាមស៊ីវិលទ្រីប៉ូលីបានផ្ទុះឡើងនៅរវាងឆ្នាំ ១៧៩៣ ដល់ឆ្នាំ ១៧៩៥។ នៅឆ្នាំ ១៧៩៣ មន្ត្រីតួកគីម្នាក់ឈ្មោះអាលី បាស្យាបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីចេញពីអំណាចរួចបានស្តាររបបគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់របស់អូតូម៉ង់នៅក្នុងតំបន់ឡើងវិញ។ នៅក្នុងឆ្នាំ ១៧៩៥ រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីបានដណ្តើមអំណាចបានវិញ។
នៅដើមសតវត្សទី ១៩ សង្រ្គាមរវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងបណ្តារដ្ឋនៅតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីបានផ្ទុះឡើងដោយគេបានស្គាល់វាថាសង្គ្រាមបារបារីលើកទី១ និងសង្រ្គាមបារបារីលើកទី២។ នៅឆ្នាំ ១៨១៩ សន្ធិសញ្ញាផ្សេងៗនៃសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកបានបង្ខំបណ្តារដ្ឋបារបារីឱ្យលះបង់នូវសកម្មភាពចោរកម្មតាមសមុទ្រស្ទើរតែទាំងស្រុង។ ដោយសារតែពួកគេពឹងពាក់លើចោរកម្មសមុទ្រច្រើនទើបបានជាសេដ្ឋកិច្ចរដ្ឋទ្រីប៉ូលីតានីចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះ។ រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីក៏ចាប់ផ្តើមចុះខ្សោយបន្តិចម្តងៗដែលជាហេតុនាំឱ្យមានបក្សសម្ព័ន្ធចំនួនបីលេចឡើងប្រឆាំងនឹងគ្នា។[៣៤]
ដោយឃើញបែបនេះ ស៊ុលតង់អូតូម៉ង់ព្រះនាមម៉ាមូដទី២ បានបញ្ជូនទ័ពមកតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីដើម្បីស្តារសណ្តាប់ធ្នាប់ឡើងវិញដោយបានដកអំណាចទាំងប៉ុន្មានពីរាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីនិងឯករាជ្យភាពទាំងមូលរបស់ទ្រីប៉ូលីតានី។[៣៤] ច្បាប់និងបញ្ជារបស់អូតូម៉ង់មិនបានជ្រាបចូលទៅក្នុងសង្គមទ្រីប៉ូលីតានីបានដោយងាយឡើយព្រោះនៅអំឡុងពេលអូតូម៉ង់កំពុងស្តារសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម ការបះបោរមួយចំនួនបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងតំបន់ប្រឆាំងនឹងអូតូម៉ង់ដោយវាភាគច្រើនបានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៥៨។[៣៤] របបគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់ទីពីររបស់អូតូម៉ង់បានឃើញមានការផ្លាស់ប្តូរផ្នែករដ្ឋបាល និងសណ្តាប់ធ្នាប់នៅក្នុងអភិបាលកិច្ចនៃខេត្តទាំងបីនៃរដ្ឋលីប៊ី។ អូតូម៉ង់បានចូលគ្រប់គ្រងតំបន់ហ្វីហ្សង់សារជាថ្មីនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៨៥០ និង ១៨៧៥ ដើម្បីរកប្រាក់ចំណូលបន្ថែមពីការធ្វើពាណិជ្ជកម្មនៅសាហារ៉ា។
អាណានិគមកិច្ចអ៊ីតាលី (១៩១១–១៩៤៣)
បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមតួកគី–អ៊ីតាលីបានបញ្ចប់ (១៩១១–១៩១២) តំបន់ទាំងបីនៃរដ្ឋលីប៊ីត្រូវបានប្រទេសអ៊ីតាលីកាត់យកធ្វើជាទឹកដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន។[៣៥] ពីឆ្នាំ ១៩១២ ដល់ឆ្នាំ ១៩២៧ ទឹកដីលីប៊ីត្រូវបានគេស្គាល់ថាលីប៊ីអ៊ីតាលី។ ពីឆ្នាំ ១៩២៧ ដល់ឆ្នាំ ១៩៣៤ ទឹកដីអាណានិគមលីប៊ីត្រូវបានបំបែកទៅជាទឹកដីអាណានិគមពីរផ្សេងគ្នាគឺ ស៊ីរ៉ែណែក៍អ៊ីតាលី និងទ្រីប៉ូលីតានីអ៊ីតាលី។ ជនជាតិអ៊ីតាលីប្រមាណ ១៥០,០០០ នាក់បានមកតាំងទីលំនៅថ្មីនៅលើទឹកដីលីប៊ីដោយចំនួននេះគឺស្មើនឹង ២០% នៃចំនួនប្រជាជនលីប៊ីសរុបនាពេលនោះ។[៣៦]
អូម៉ារ មូកតារបានក្លាយជាមេដឹកនាំចលនាតស៊ូប្រឆាំងនឹងអាណានិគមអ៊ីតាលី និងជាវិរបុរសជាតិដ៏សំខាន់មួយរូបបន្ទាប់ពីលោកត្រូវបានអាជ្ញាធរអាណានិគមចាប់ខ្លួននិងប្រហារជីវិតនៅថ្ងៃទី១៦ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣១។[៣៧] បច្ចុប្បន្ន មុខរបស់គាត់ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលលីប៊ីបោះពុម្ពនៅលើក្រដាសប្រាក់ដប់ឌីណាលីប៊ីទុកជាអនុស្សាវរីយ៍និងដើម្បីទទួលស្គាល់ភាពស្នេហាជាតិរបស់គាត់។ មេដឹកនាំតស៊ូដ៏ប្រជាប្រិយម្នាក់ទៀតគឺ អ៊ីឌ្រីស អាល់ម៉ាឌី អាស់-សេនូហ្ស៊ី (ក្រោយមកបានឡើងគ្រងរាជ្យជាស្តេចដោយមានព្រះនាមថាអ៊ីឌ្រីសទី១), ព្រះអង្គបានបន្តដឹកនាំចលនាតស៊ូរបស់លីប៊ីរហូតដល់ការផ្ទុះឡើងនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២។
គោលនយោបាយ"សន្តិភាវកម្ម"របស់អ៊ីតាលីបានបណ្តាលឱ្យជនជាតិដើមភាគតិចនៃតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ប្រមាណមួយភាគបួនបានបាត់បង់ជីវិតដែលស្មើនឹងចំនួន ២២៥,០០០ នាក់។[៣៨] លោកអ៊ីឡង់ ប៉ាប៉េបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថា៖ នៅរវាងឆ្នាំ ១៩២៨ និងឆ្នាំ ១៩៣២ កងយោធាអ៊ីតាលី"បានសម្លាប់ប្រជាជនបេឌូអ៊ីនអស់ជាងពាក់កណ្តាល (ជាការសម្លាប់ដោយផ្ទាល់ ឬតាមរយៈជំងឺ និងការបង្អត់អាហារនៅតាមជំរុំឃុំឃាំងនៅជុំវិញប្រទេសលីប៊ី)"។[៣៩]
នៅឆ្នាំ ១៩៣៤ អ៊ីតាលីបានរួមបញ្ចូលអនុតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ ទ្រីប៉ូលីតានី និងហ្វីហ្សង់ជាទឹកដីអាណានិគមតែមួយដោយឱ្យឈ្មោះថា"លីប៊ី" (ជាឈ្មោះដែលប្រើប្រាស់ដោយជនជាតិក្រិកបុរាណសម្រាប់សម្តៅទៅលើតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើងទាំងមូលលើកលែងតែប្រទេសអេហ្ស៊ីប) ដែលមានរដ្ឋធានីនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។ ពួកអ៊ីតាលីបានផ្តោតលើការកែលម្អហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងកិច្ចការសាធារណៈ។ ជាពិសេស ពួកគេបានពង្រីកបណ្តាញផ្លូវដែក និងផ្លូវថ្នល់នៅទូទាំងប្រទេសលីប៊ីពីឆ្នាំ ១៩៣៤ ដល់ឆ្នាំ ១៩៤០ ដោយបានកសាងផ្លូវ និងផ្លូវដែកថ្មីរាប់រយគីឡូម៉ែត្រ និងលើកទឹកចិត្តប្រជាជនក្នុងស្រុកឱ្យបង្កើតឧស្សាហកម្មថ្មី និងភូមិកសិកម្មថ្មីៗជាច្រើន។
នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៩៤០ ប្រទេសអ៊ីតាលីបានសម្រេចចូលរួមក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ទឹកដីលីប៊ីបានក្លាយជាសមរភូមិប្រយុទ្ធនៃយុទ្ធនាការអាហ្រ្វិកខាងជើង ហើយទីបំផុតបានបញ្ចប់ដោយការបរាជ័យសម្រាប់អ៊ីតាលី និងសម្ព័ន្ធមិត្តអាល្លឺម៉ង់របស់ខ្លួននៅឆ្នាំ ១៩៤៣។
ពីឆ្នាំ ១៩៤៣ ដល់ឆ្នាំ ១៩៥១ ប្រទេសលីប៊ីបានស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់សម្ព័ន្ធមិត្ត។ កងយោធាអង់គ្លេសបានគ្រប់គ្រងលើអតីតខេត្តលីប៊ីរបស់អ៊ីតាលីចំនួនពីរគឺ ទ្រីប៉ូលីតានី និងស៊ីរ៉ែណែក៍ ខណៈដែលបារាំងបានគ្រប់គ្រងលើខេត្តហ្វីហ្សង់។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៤ ព្រះអង្គម្ចាស់អ៊ីឌ្រីសបានយាងត្រឡប់មកពីនិរទេសខ្លួននៅទីក្រុងគែរ ប៉ុន្តែនឹងមិនបន្តតាំងលំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍នៅស៊ីរ៉ែណែក៍ទេលុះត្រាតែកងកម្លាំងបរទេសទាំងអស់ត្រូវដកថយចេញពីមាតុប្រទេសរបស់ទ្រង់។ ក្រោមលក្ខខណ្ឌនៃសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយសម្ព័ន្ធមិត្តក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៧ អ៊ីតាលីត្រូវលះបង់ការទាមទារទាំងប៉ុន្មានដែលខ្លួនមានមកលើលីប៊ីទាំងស្រុង។[៤០]
ឯករាជ្យភាព របបរាជានិយម និងរបបកាដាហ្វី (១៩៥១–២០១១)
នៅថ្ងៃទី២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥១ ប្រទេសលីប៊ីបានប្រកាសឯករាជ្យជាសហរាជាណាចក្រលីប៊ី[៤១] ដែលជាប្រទេសប្រកាន់របបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនិងតំណពូជក្រោមការដឹកនាំរបស់ស្តេចអ៊ីឌ្រីសដែលត្រូវជាព្រះមហាក្សត្រតែមួយគត់នៃប្រទេសលីប៊ីសម័យទំនើប។ ការរកឃើញប្រេងកាតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩ និងការទទួលបានប្រាក់ចំណូលជាបន្តបន្ទាប់ពីការលក់ប្រេងបានធ្វើឱ្យប្រទេសលីប៊ីប្រែក្លាយពីប្រទេសក្រីក្របំផុតមួយនៅលើពិភពលោកមកជារដ្ឋដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិស្តុកស្តមបំផុត។ ទោះបីជាប្រេងបានធ្វើឱ្យស្ថានភាពហិរញ្ញវត្ថុជាតិមានភាពប្រសើរឡើងក្តីក៏នៅតែមានមនុស្សមួយចំនួនបានកើតអាក់អន់ចិត្តចំពោះសកម្មភាពគាបប្រមូលថវិកាជាតិរបស់ស្តេចអ៊ីឌ្រីសដើម្បីតែផលប្រយោជន៍រាជវង្សខ្លួន។[៤២]
នៅថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦៩ មន្ត្រីយោធាមួយក្រុមដែលដឹកនាំដោយលោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានធ្វើរដ្ឋប្រហារប្រឆាំងនឹងស្តេចអ៊ីឌ្រីស។[៤៤] កាដាហ្វីត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថា "បងប្រុសអ្នកដឹកនាំ និងជាមគ្គុទ្ទេសក៍នៃបដិវត្តន៍" នៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់រដ្ឋាភិបាល និងសារព័ត៌មានផ្លូវការប្រទេសលីប៊ី។[៤៥] ក្រោយឡើងកាន់អំណាច គាត់បានផ្តើមគោលនយោបាយកាត់បន្ថយឥទ្ធិពលរបស់អ៊ីតាលីហើយនៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧០ ទ្រព្យសម្បត្តិទាំងអស់ដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ជនជាតិអ៊ីតាលីត្រូវបានដកហូត ហើយសហគមន៍ជនជាតិអ៊ីតាលីដែលមានមនុស្សចំនួន ១២,០០០ នាក់ត្រូវបានបណ្តេញចេញពីប្រទេសលីប៊ីរួមជាមួយសហគមន៍តូចៗនៃជនជាតិយូដាលីប៊ីផងដែរ។ ថ្ងៃបណ្តេញក្រុមជនជាតិបរទេសនោះក៏បានក្លាយជាថ្ងៃបុណ្យជាតិរបស់ប្រទេសលីប៊ីដែលគេតែងស្គាល់ថា"ទិវាសងសឹក"។[៤៦] ទោះជាប្រទេសលីប៊ីបានជួបនូវកំណើនវិបុលភាពមែនក្តីប៉ុន្តែការគាបសង្កត់ផ្នែកនយោបាយផ្ទៃក្នុងក៏បានកើនឡើងស្របគ្នាផងដែរហើយទង្វើប្រឆាំងនឹងនយោបាយរបស់កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសកម្មភាពខុសច្បាប់ក្រោមមាត្រា ៧៥ នៃឆ្នាំ១៩៧៣។ ការឃ្លាំមើលទ្រង់ទ្រាយធំមកលើប្រជាជនលីប៊ីត្រូវបានប្រព្រឹត្តិទៅតាមរយៈគណៈកម្មាធិការបដិវត្តន៍របស់កាដាហ្វី។[៤៧][៤៨][៤៩]
កាដាហ្វីមានបំណងប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងច្បាប់សង្គមដ៏តឹងរ៉ឹងដែលត្រូវបានអនុវត្តមកលើស្ត្រីដោយរបបមុន ដូច្នេះលោកក៏បង្កើតអង្គការចលនាបដិវត្តន៍នារីដើម្បីលើកទឹកចិត្តឱ្យមានកំណែទម្រង់សង្គម។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧០ ច្បាប់មួយត្រូវបានណែនាំដោយវាបានគាំទ្រសមភាពនៃភេទ និងទាមទារឱ្យភេទទាំងពីរទទួលបានប្រាក់ឈ្នួលស្មើៗគ្នា។ នៅឆ្នាំ១៩៧១ កាដាហ្វីបានឧបត្ថម្ភដល់ការបង្កើតនូវសហព័ន្ធស្ត្រីរួមលីប៊ី។ នៅឆ្នាំ១៩៧២ ច្បាប់មួយត្រូវបានអនុម័តដោយចាត់ទុកអាពាហ៍ពិពាហ៍ណាដែលមានកូនក្រមុំអាយុក្រោម ១៦ ឆ្នាំជាបទឧក្រិដ្ឋ និងបានធានាថាការយល់ព្រមពីស្ត្រីជាមុនគឺជាលក្ខខណ្ឌចាំបាច់សម្រាប់អាពាហ៍ពិពាហ៍នីមួយៗ។[៥០]
នៅថ្ងៃទី២៥ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៥ ការប៉ុនប៉ងធ្វើរដ្ឋប្រហារមួយត្រូវបានផ្តើមដោយមន្ត្រីយោធាចំនួន ២០ នាក់ដែលភាគច្រើនមកពីទីក្រុងមីស្ត្រាតាប៉ុន្តែវាត្រូវទទួលបរាជ័យ។[៥១] នេះជាលទ្ធផល មន្ត្រីទាំង ២០ នាក់នោះត្រូវជាប់ឈ្មោះជាជនក្បត់ជាតិនិងត្រូវបានចាប់ខ្លួនរួចប្រហារជីវិត។[៥២] នៅថ្ងៃទី២ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧៧ ប្រទេសលីប៊ីបានប្តូរឈ្មោះផ្លូវការមកជា"ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាអារ៉ាប់សង្គមនិយមប្រជាមានិតលីប៊ី" ("ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ា"គឺជាពាក្យអារ៉ាប់ដែលអាចបកប្រែមកថា"រដ្ឋមហាជន")។ កាដាហ្វីបានផ្ទេរអំណាចជាផ្លូវការទៅគណៈកម្មាធិការប្រជាជនរួម ហើយពីពេលនោះមកលោកបានអះអាងថាខ្លួនលោកគ្រាន់តែជាមេដឹកនាំនិមិត្តប៉ុណ្ណោះ។[៥៣] រចនាសម្ព័នអភិបាលកិច្ចថ្មីរបស់ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាដែលគាត់បានបង្កើតឡើងត្រូវបានសម្តៅជាផ្លូវការថាជា"ប្រជាធិបតេយ្យផ្ទាល់"។[៥៤]
នៅអំឡុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៧៧ ប្រទេសលីប៊ីបានចាប់ផ្តើមគាំទ្រដោយផ្តល់គ្រឿងសព្វាវុធឱ្យចលនាឧទ្ទាមមួយក្រុមដែលស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកគូគូនី អូវ័យឌីនៅប្រទេសឆាដ។ ក្រោយបន្តិចមក ជម្លោះលីប៊ី–ឆាដក៏បានផ្ទុះឡើងនៅពេលដែលកងកម្លាំងគាំទ្រចលនាឧទ្ទាមរបស់លីប៊ីនៅភាគខាងជើងប្រទេសឆាដបានផ្តើមធ្វើការឈ្លានពាន។ ក្រោយមកនៅឆ្នាំដដែរនោះ ប្រទេសលីប៊ី និងអេហ្ស៊ីបបានចេញប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាក្នុងសង្គ្រាមព្រំដែនរយៈពេលបួនថ្ងៃដែលត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថាសង្រ្គាមលីប៊ី-អេហ្ស៊ីប។[៥៥] ប្រទេសទាំងពីរបានយល់ព្រមលើបទឈប់បាញ់ក្រោមការសម្របសម្រួលពីប្រធានាធិបតីអាល់ហ្សេរីលោកហ៊ូអារី ប៊ូមេឌាន។ ទាហានលីប៊ីរាប់រយនាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងការគាំទ្រប្រទេសអ៊ូកង់ដារបស់អ៊ីឌី អាមីននៅក្នុងសង្រ្គាមរបស់ពួកគេប្រឆាំងនឹងតង់សានី។ កាដាហ្វីបានផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដល់ក្រុមនិងអង្គការផ្សេងៗពីចលនាប្រឆាំងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរដល់សហជីពអូស្ត្រាលី។[៥៦]
ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧៧ តទៅ ប្រាក់ចំណូលសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗនៅក្នុងប្រទេសបានកើនឡើងដល់ជាង ១១,០០០ ដុល្លារអាមេរិកដែលជាកម្រិតខ្ពស់បំផុតទីប្រាំប្រចាំទ្វីបអាហ្រ្វិក[៥៧] ខណៈដែលសន្ទស្សន៍អភិវឌ្ឍន៍មនុស្សបានកើនឡើងខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្វ្រិកនិងលើសពីប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអូឌីតទៀតផង។[៥៨] ទាំងអស់នេះត្រូវបានសម្រេចដោយការមិនខ្ចីប្រាក់កម្ចីពីបរទេសណាមួយដោយរក្សាលីប៊ីក្នុងស្ថានភាពគ្មានបំណុល។[៥៩] កាដាហ្វីបានបញ្ជាឱ្យអាជ្ញាធរជីកដីបង្កើតបណ្តាញបំពង់ទឹកក្នុងគោលបំណងចង់ឃើញមានការប្រើប្រាស់ទឹកសាបដោយប្រជាជនខ្លួនទាំងអស់នៅគ្រប់ជ្រង់ជ្រោយនៃប្រទេស។[៥៨] លើសពីនេះ ជំនួយហិរញ្ញវត្ថុត្រូវបានផ្តល់ជូនសម្រាប់អាហារូបករណ៍សាកលវិទ្យាល័យ និងកម្មវិធីការងារ។[៦០]
ប្រាក់ចំណូលភាគច្រើនរបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺបានមកពីរ៉ែប្រេងកាត ដែលបានកើនឡើងជាលំដាប់នៅក្នុងទសវត្សឆ្នាំ១៩៧០ ហើយវាត្រូវបានចំណាយលើការទិញគ្រឿងអាវុធ និងលើការឧបត្ថម្ភដល់ក្រុមយោធាប្រតិព័ន្ធ និងក្រុមភេរវកររាប់សិបក្រុមនៅជុំវិញពិភពលោក។[៦១][៦២][៦៣] នៅឆ្នាំ១៩៨៦ អាមេរិកបានលួចធ្វើការវាយប្រហារតាមអាកាសដែលបម្រុងមកសម្លាប់កាដាហ្វីប៉ុន្តែវាត្រូវទទួលបរាជ័យទាំងស្រុង។ ទីបំផុតលីប៊ីត្រូវបានអង្គការសហប្រជាជាតិដាក់ទណ្ឌកម្មបន្ទាប់ពីកងកម្លាំងខ្លួនបានបាញ់ទម្លាក់យន្តហោះពាណិជ្ជកម្មមួយគ្រឿងដែលបានសម្លាប់មនុស្សចំនួន ២៧០ នាក់។[៦៤]
សង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីមួយ
សង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីមួយបានផ្ទុះឡើងនៅអំឡុងចលនាវស្សានរដូវអារ៉ាប់ពោលគឺមហាបាតុកម្មប្រឆាំងនឹងរបបផ្តាច់ការនៅតាមប្រទេសអារ៉ាប់ភាគច្រើន ចំណែកឯប្រទេសលីប៊ីវិញបានធ្លាក់ចូលក្នុងវិបត្តិមួយនេះចាប់ផ្តើមពីថ្ងៃទី១៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១។[៦៥] ខុសពីរបបផ្តាច់ការនៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីបនិងទុយនេស៊ីដែលបានដួលរលំភ្លាមៗ របបរបស់កាដាហ្វីបានព្យាយាមបង្ក្រាបមហាជនបះបោរវិញដែលជាហេតុនាំឱ្យចលនាបះបោរនៅលីប៊ីមានភាពជាប់គាំង។[៦៦] សេចក្តីប្រកាសប្រឆាំងដំបូងបានលេចចេញឡើងនៅលើបណ្តាញអ៊ីនធឺណិតដោយក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបណ្តោះអាសន្នដែលបានប្រកាសខ្លួនឯងជារដ្ឋាភិបាលជំនួសថ្មីនៃប្រទេស។ ទីប្រឹក្សាជាន់ខ្ពស់របស់កាដាហ្វីម្នាក់បានឆ្លើយតបដោយការបង្ហោះសារនៅលើបណ្តាញធ្វីតធឺថាគាត់បានលាលែងពីតំណែង ចាកចោលស្រុក និងថែមទាំងណែនាំឱ្យកាដាហ្វីធ្វើតាមទៀតផង។[៦៧] មកដល់ថ្ងៃទី២០ ខែកុម្ភៈ ភាពចលាចលបានរីករាលដាលដល់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។ នៅថ្ងៃទី២៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលត្រូវបានបង្កើតឡើងជាផ្លូវការដើម្បីគ្រប់គ្រងតំបន់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ក្រុមឧទ្ទាម។ នៅថ្ងៃទី១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ អាមេរិកនិងប្រទេសជាច្រើនផ្សេងទៀតបានទទួលស្គាល់ក្រុមប្រឹក្សាថ្មីដែលដឹកនាំដោយលោកម៉ាមូដ ជីប៊្រីលជានាយករដ្ឋមន្ត្រីស្តីទីនិងជាអ្នកតំណាងស្របច្បាប់នៃប្រជាជាតិលីប៊ី ហើយបានដកការទទួលស្គាល់របស់ពួកគេលើរបបកាដាហ្វី។[៦៨][៦៩]
អង្គការស្ថាប័នរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិរួមទាំងអគ្គលេខាធិការ អសប លោកបាន គីមូន[៧០] និងក្រុមប្រឹក្សាសិទ្ធិមនុស្សអង្គការសហប្រជាជាតិបានប្រកាសថ្កោលទោសសកម្មភាពបង្រ្កាបរបស់រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីថាជាការបំពានច្បាប់អន្តរជាតិដោយស្ថាប័នសិទ្ធិមនុស្សបានបណ្តេញប្រទេសលីប៊ីចេញទាំងស្រុង។[៧១][៧២]
នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិបានអនុម័តសេចក្តីសម្រេចលេខ ១៩៧៣[៧៣] ជាមួយនឹងសម្លេង ១០-០ និងអនុប្បវាទចំនួនប្រាំរួមមានរុស្ស៊ី ចិន ឥណ្ឌា ប្រេស៊ីល និងអាល្លឺម៉ង់។ សេចក្តីសម្រេចមួយនេះបានប្ដេជ្ញាបង្កើតតំបន់គ្មានការហោះហើរលើប្រទេសលីប៊ី និង"ប្រើប្រាស់រាល់មធ្យោបាយចាំបាច់"ដើម្បីការពារជនស៊ីវិលនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។[៧៤] នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមីនា សកម្មភាពដំបូងរបស់សម្ព័ន្ធភាពណាតូគឺបំផ្លាញប្រព័ន្ធការពារដែនអាកាសលីប៊ីដោយយន្តហោះយោធាបារាំងបានហោះចូលដែនអាកាសលីប៊ីក្នុងបេសកកម្មឈ្លបយកការណ៍ វាយប្រហារលើគោលដៅសត្រូវ។[៧៥]
ប៉ុន្មានសប្តាហ៍ក្រោយមក កងកម្លាំងអាមេរិកបាននាំមុខគេនៅក្នុងប្រតិបត្តិការរបស់អង្គការណាតូប្រឆាំងនឹងប្រទេសលីប៊ី។ បុគ្គលិកយោធាអាមេរិកជាង ៨,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនតាមនាវាចម្បាំង និងយន្តហោះមកឈរជើងនៅក្នុងតំបន់ប្រទេសនេះ។[៧៦] ការគាំទ្ររបស់កងកម្លាំងអាកាសអាមេរិកនិងណាតូគឺជាមូលហេតុចម្បងដែលនាំបដិវត្តន៍លីប៊ីប្រព្រឹត្តិទៅបានដោយជោគជ័យ។[៧៧]
នៅត្រឹមថ្ងៃទី២២ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១១ យុទ្ធជនឧទ្ទាមបានចូលកាន់កាប់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។[៧៨] នៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ ការប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាដ៏ធំចុងក្រោយបានបញ្ចប់នៅទីក្រុងសៀត។ សមរភូមិទីក្រុងសៀតគឺជាសមរភូមិចម្បាំងចុងក្រោយនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទី១ ហើយជាលទ្ធផល កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាប់ខ្លួននិងសម្លាប់ដោយកងកម្លាំងគាំទ្ររបស់ណាតូនៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១។ ទីក្រុងសៀតគឺជាបន្ទាយដ៏រឹងមាំចុងក្រោយរបស់កងកម្លាំងស្មោះស្ម័គ្រកាដាហ្វីនិងក៏ជាទីកន្លែងកំណើតរបស់គាត់ផងដែរ។ ជ័យជម្នះរបស់ក្រុមពួកឧទ្ទាមត្រូវបានប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ គឺរយៈពេលបីថ្ងៃក្រោយការដួលរលំនៃទីក្រុងសៀត។
ជនជាតិលីប៊ីប្រមាណ ៣០,០០០ នាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិលនេះ។[៧៩] ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថាអ្នកទទួលរងរបួសមានចំនួនដល់ទៅ ៥០,០០០ នាក់។[៨០]
សម័យក្រោយរបបកាដាហ្វី និងសង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីពីរ
ឯកសារយោង
- ↑ "(អង់គ្លេស) The World Factbook Africa: Libya". The World Factbook. CIA. 18 May 2015. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
{{cite web}}
: Cite has empty unknown parameter:|1=
(help) - ↑ ២,០ ២,១ J. Tyler Dickovick (9 August 2012). Africa 2012. Stryker Post. p. 47. ល.ស.ប.អ. 978-1-61048-882-2. https://books.google.com/books?id=NdyYjQxd7uEC&pg=PA47.
- ↑ ៣,០ ៣,១ "Interim Libya government assumes power after smooth handover". Ynet. 16 March 2021. Archived from the original on 26 ឧសភា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ អង្គការសហប្រជាជាតិ. "(អង់គ្លេស) World Population Prospects 2019". Archived from the original on 18 ធ្នូ 2020. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ ៥,០ ៥,១ ៥,២ ៥,៣ "IMF Database". IMF. Archived from the original on 25 កុម្ភៈ 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene. United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ល.ស.ប.អ. 978-92-1-126442-5. http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf។ បានយកមក 27 តុលា 2021.
- ↑ "Member States". United Nations. Archived from the original on 29 មិថុនា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) Publications Office – Interinstitutional style guide – Annex A5 – List of countries, territories and currencies". Europa (web portal). Archived from the original on 5 សីហា 2013. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) The World Factbook". Cia.gov. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ "Demographic Yearbook (3) Pop., Rate of Pop. Increase, Surface Area & Density" (PDF). United Nations Statistics Division. Archived from the original (PDF) on 14 វិច្ឆិកា 2012. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ "Libya Demographics Profile 2014". Indexmundi.com. 30 June 2015. Archived from the original on 4 មីនា 2016. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ J. Desanges, "The proto-Berbers", pp. 236–245, especially p. 237, in General History of Africa, vol. II: Ancient Civilizations of Africa (UNESCO 1990).
- ↑ "1969: Bloodless coup in Libya". 1 September 1969. http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/september/1/newsid_3911000/3911587.stm.
- ↑ "Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads". Reuters. 25 August 2014. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-idUSKBN0GP0NZ20140826.
- ↑ Chris Stephen. "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2014/sep/09/libyan-parliament-refuge-greek-car-ferry.
- ↑ "Peace talks between Libyan factions to take place in Geneva". Sun Herald. December 2017. http://www.sunherald.com/2015/08/07/6355978/peace-talks-between-libyan-factions.html.
- ↑ "Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in". Reuters. 6 August 2015. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-benghazi-insight-idUSKCN0QB0FK20150806.
- ↑ "Libyan Civil War: Two warring factions sign 'permanent' ceasefire". The Daily Star. 24 October 2020. Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ Halsall, Paul (August 1998). "The Histories', Book IV.42–43". Fordham University. Archived from the original on 9 មេសា 2013. Retrieved 28 តុលា 2021.
- ↑ "Cyrenaica and the Greeks". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 22 កញ្ញា 2012. Retrieved 27 តុលា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) History of Libya". The History Files. 20 October 2011. Archived from the original on 28 មករា 2013. Retrieved 28 តុលា 2021.
- ↑ ២៣,០ ២៣,១ ២៣,២ ២៣,៣ Bertarelli, p. 202.
- ↑ ២៤,០ ២៤,១ Bertarelli, p. 417.
- ↑ Rostovtzeff, Michael (1957). Social and Economic History of the Roman Empire (2 រ.រ.). Oxford: Clarendon. p. 364.
- ↑ Cassius Dio, lxviii. 32
- ↑ Rodd, Francis (1925). "Kahena, Queen of the Berbers: A Sketch of the Arab Invasion of Ifrikiya in the First Century of the Hijra". Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London. Vol. 3, No. 4. pp. 731–2.
- ↑ Cite error: Invalid
<ref>
tag; no text was provided for refs namedbe278
- ↑ Hourani, Albert (2002). A History of the Arab Peoples. Faber & Faber. p. 198. ល.ស.ប.អ. 978-0-571-21591-1.
- ↑ ៣០,០ ៣០,១ ៣០,២ ៣០,៣ Bertarelli, p. 203.
- ↑ Hoppen, Alison (1979). The fortification of Malta by the Order of St. John, 1530–1798. Scottish Academic Press. p. 25.
- ↑ Robert C. Davis (5 December 2003). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ល.ស.ប.អ. 978-0-333-71966-4. https://archive.org/details/trent_0116405722392។ បានយកមក 31 តុលា 2021.
- ↑ ៣៣,០ ៣៣,១ ៣៣,២ Bertarelli, p. 204.
- ↑ ៣៤,០ ៣៤,១ ៣៤,២ Bertarelli, p. 205.
- ↑ "(អង់គ្លេស) Timeline: Libya". BBC News. 29 January 2013. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/1398437.stm.
- ↑ "(អង់គ្លេស) Libya". Archived from the original on 30 មេសា 2013. Retrieved 31 តុលា 2021.
{{cite web}}
: Unknown parameter|encyclopedia=
ignored (help) - ↑ Libya profile – Timeline Archived 4 August 2012 at WebCite, BBC News Africa, 1 November 2011
- ↑ Mann, Michael (2006). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. p. 309. ល.ស.ប.អ. 978-0521538541. https://books.google.com/books?id=cGHGPgj1_tIC&pg=PA309។ បានយកមក 2 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ Ilan Pappé, The Modern Middle East. Routledge, 2005, ISBN 0-415-21409-2, p. 26.
- ↑ Tecola W. Hagos (20 November 2004). "Treaty Of Peace With Italy (1947), Evaluation And Conclusion". Ethiopia Tecola Hagos. Archived from the original on 7 ធ្នូ 2012. Retrieved 2 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) Libya country profile". BBC News. 2021-03-15. https://www.bbc.com/news/world-africa-13754897.
- ↑ Schiller, Jon (29 November 2009). (អង់គ្លេស) Internet View of the Arabic World. CreateSpace. pp. 161. ល.ស.ប.អ. 9781439263266. https://books.google.com/books?id=HQ-VAkIdiX0C&pg=PA161.
- ↑ Blundy & Lycett 1987, p. 18.
- ↑ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. Archived from the original on 23 កញ្ញា 2011.
- ↑ "Libya – History". US Department of State's Background Notes. 15 January 2013. Archived from the original on 4 មិថុនា 2019. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books. p. 72
- ↑ Eljahmi, Mohamed (2006). "Libya and the U.S.: Gaddafi Unrepentant". Middle East Quarterly.
- ↑ "Libya: History". /globaledge.msu.edu (via Michigan State University). Archived from the original on 14 ខែសីហា 2011. Retrieved 7 ខែវិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "Comparative Criminology – Libya". Crime and Society. Archived from the original on 7 សីហា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books
- ↑ Banégas, Richard (1 January 2012). (បារាំង) La Libye révolutionnaire. KARTHALA Editions. pp. 69. ល.ស.ប.អ. 9782811106720. https://books.google.com/books?id=n1wzPrqBI8kC&pg=PA69.
- ↑ Krieger, Joel (2 August 2001) (ជាen). The Oxford Companion to Politics of the World. Oxford University Press, USA. pp. 506. ល.ស.ប.អ. 9780195117394. https://books.google.com/books?id=2wd30pXJxpYC&pg=PA506.
- ↑ Wynne-Jones, Jonathan (19 March 2011). "Libyan minister claims Gaddafi is powerless and the ceasefire is 'solid'". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/libya/8393285/Libyan-minister-claims-Gaddafi-is-powerless-and-the-ceasefire-is-solid.html.
- ↑ Robbins, James (7 March 2007). "Eyewitness: Dialogue in the desert". BBC News. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6425873.stm.
- ↑ "Egypt Libya War 1977". Onwar.com. Archived from the original on 24 មីនា 2012. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "A Rogue Returns". AIJAC. February 2003. Archived from the original on 1 មីនា 2003.
- ↑ "African Countries by GDP Per Capita > GDP Per Capita (most recent) by Country". nationmaster.com. Archived from the original on 16 កក្កដា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ ៥៨,០ ៥៨,១ Azad, Sher (22 October 2011). "Gaddafi and the media". Daily News (Colombo). http://www.dailynews.lk/2011/10/22/fea02.asp.
- ↑ "Zimbabwe: Reason Wafavarova – Reverence for Hatred of Democracy". The Herald (Harare). 21 July 2011. http://allafrica.com/stories/201107210928.html.
- ↑ Shimatsu, Yoichi (21 October 2011). "Villain or Hero? Desert Lion Perishes, Leaving West Explosive Legacy". New America Media. Archived from the original on 22 តុលា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "Endgame in Tripoli". The Economist (London). 24 February 2011. http://www.economist.com/node/18239888.
- ↑ Geoffrey Leslie Simons. Libya: the struggle for survival. p. 281.
- ↑ St. John, Ronald Bruce (1 December 1992). "Libyan terrorism: the case against Gaddafi". Contemporary Review.
- ↑ "Pan Am Flight 103 Bombing – 1988 Lockerbie Bombing Led to Libyan Convictions". Terrorism.about.com. Archived from the original on 2 មេសា 2012. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) Live Blog – Libya". Al Jazeera. 17 February 2011. Archived from the original on 23 កុម្ភៈ 2011. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ Pollack, Kenneth M., រៀ. (1 January 2011). The Arab awakening: America and the transformation of the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution. ល.ស.ប.អ. 9780815722267. http://oskicat.berkeley.edu/record=b18588098~S1។ បានយកមក 20 November 2016.
- ↑ Hussain1 Howard2, Muzammil M.1Philip N.2 (2013). Democracy's Fourth Wave?: Digital Media and the Arab Spring. New York: Oxford University Press. pp. 23. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-993697-7.
- ↑ "The Council"International Recognition". National Transitional Council (Libya). 1 ខែមីនា 2011. Archived from the original on 26 ខែកញ្ញា 2011. Retrieved 11 ខែវិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "(អង់គ្លេស) Libya: France recognises rebels as government". BBC News. 10 March 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12699183.
- ↑ "Ban Ki-moon blasts Gaddafi; calls situation dangerous". Hindustan Times (New Delhi). 24 February 2011. http://www.hindustantimes.com/Ban-Ki-moon-blasts-Gaddafi-calls-situation-dangerous/Article1-666108.aspx.
- ↑ "Some backbone at the U.N.". Los Angeles Times. 26 February 2011. https://www.latimes.com/news/opinion/editorials/la-ed-libya-20110226,0,6927383.story.
- ↑ "Libya Expelled from UN Human Rights Council". Sofia News Agency. 2 March 2011. http://www.novinite.com/view_news.php?id=125800.
- ↑ Jeffrey Scott Shapiro; Kelly Riddell (28 January 2015). "Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war". The Washington Times. http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/.
- ↑ United Nations (17 March 2011)។ "Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya"។ Press release។ https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808។ បានយកមក 11 វិច្ឆកា 2021។
- ↑ Marcus, Jonathan (19 March 2011). "French military jets open fire in Libya". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971.
- ↑ "NATO operations in Libya". The Guardian, London, 22 May 2011. 22 May 2011. Archived from the original on 24 មិថុនា 2014. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ "The hidden story of airpower in Libya (and what it means for Syria)". Foreign Policy. 11 February 2013. Archived from the original on 4 មីនា 2016. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.
- ↑ Richburg, Keith B. (22 August 2011). "Gaddafi's rule crumbling as rebels enter heart of Tripoli". The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/middle-east/libyan-rebels-converging-on-tripoli/2011/08/21/gIQAbF3RUJ_story.html.
- ↑ Laub, Karin (8 September 2011). "Libyan estimate: At least 30,000 died in the war". The Guardian. Associated Press (London). https://www.theguardian.com/world/feedarticle/9835879.
- ↑ Milne, Seumas (26 October 2011). "If the Libyan war was about saving lives, it was a catastrophic failure | Seumas Milne". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/oct/26/libya-war-saving-lives-catastrophic-failure.
- Pages using duplicate arguments in template calls
- Pages with reference errors
- CS1 errors: empty unknown parameters
- Pages containing cite templates with deprecated parameters
- CS1 errors: unsupported parameter
- Webarchive template webcite links
- Pages which use infobox templates with ignored data cells
- Articles to be expanded
- All articles to be expanded
- Articles with empty sections
- All articles with empty sections
- Articles with hatnote templates targeting a nonexistent page
- ប្រទេស
- លីប៊ី
- ប្រទេសម៉ាហ្គ្រីប
- ប្រទេសសាហារ៉ា
- រដ្ឋសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ
- រដ្ឋសមាជិកនៃសហភាពអាហ្វ្រិក
- រដ្ឋសមាជិកនៃសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់
- រដ្ឋសមាជិកនៃអង្គការសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច
- រដ្ឋសមាជិកនៃអង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម
- ប្រទេសនៅអាហ្វ្រិក