ប្រវត្តិសង្គ្រាមចាម-វៀតណាម
សង្រ្គាមចាម-វៀតណាម សំដៅទៅលើសង្រ្គាម និងជម្លោះជាបន្តបន្ទាប់រវាងរាជវង្សវៀតណាមផ្សេងៗ និង ចាម្ប៉ា ដែលនាំទៅដល់ការបញ្ចូលចម្ប៉ាទាំងស្រុងដោយពួកយួន។ សង្គ្រាមទាំងនេះត្រូវបានចាត់ទុកថាជាផ្នែកសំខាន់នៃទ្រឹស្ដី ណាំទៀង របស់វៀតណាម (ខែមីនាដល់ខាងត្បូង)។
ប្រវត្តិសាស្ត្រ[កែប្រែ]
ការចាប់ផ្តើមនៃជម្លោះ[កែប្រែ]
នៅពេលដែលពួកវៀតបានរកឃើញនគរមួយនៅដើមសតវត្សទី 10 ចម្ប៉ា ដែលជានគរមួយនៅភាគខាងត្បូងនៃ ដាយវៀត បានក្លាយជាស្ថាប័នមួយដែលបានបង្កើតឡើង។ ដោយសារចម្ប៉ាមានឯករាជ្យ ខ្លួនយល់ថាត្រូវការពារទឹកដីរបស់ខ្លួន ដើម្បីទប់ទល់នឹងការគំរាមកំហែងពី អាណាចក្រខ្មែរ នៅភាគខាងលិច ហើយពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួនទៅភាគខាងជើង ដោយសង្ឃឹមថានឹងវាយយកប្រទេសវៀតណាម។ នៅទីនោះ ដោយរាជាណាចក្រវៀតណាមមានភាពចលាចលបន្ទាប់ពីការធ្វើឃាត ឌិញ ទៀនហ័ង ចម្ប៉ាបានព្យាយាមឈ្លានពាន ដាយវៀត ក្នុងឆ្នាំ ៩៧៩ ដើម្បីគាំទ្រចិន ប៉ុន្តែត្រូវបរាជ័យដោយសារការការពារទឹកដីវៀតណាមយ៉ាងរឹងមាំក្រោមការបញ្ជារបស់ ឡេ ហ័ន ។ គ្រាទឹកនេះនឹងផ្តល់កំណើតដល់ការប្រជែងគ្នារវាងចាម និងវៀតណាមយ៉ាងខ្លាំង។
ក្នុងរយៈពេលជាច្រើនសតវត្សបន្ទាប់ ជម្លោះរវាងអ្នកប្រយុទ្ធទាំងពីរបានកាន់តែខ្លាំងឡើងជាលទ្ធផលនៃគោលនយោបាយ ណាំទៀង របស់វៀតណាម ឬ "ដើរទៅភាគខាងត្បូង" ដោយជ្រៀតចូលចម្ប៉ា។ នៅពេលដែលមានអ្នកតាំងលំនៅរបស់វៀតណាមកាន់តែច្រើនបានផ្លាស់ទីទៅភាគខាងត្បូង ពួកគេបានចាប់ផ្តើមពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ពួកគេលើជនជាតិចាមដោយប្រយោល ដែលបណ្តាលឱ្យមានសង្រ្គាមជាច្រើនរវាងជនជាតិវៀតណាម និងចាម។ នៅពេលដែលគោលនយោបាយពង្រីកនិយមរបស់វៀតណាមបានបន្តនៅក្រោម រាជវង្សលី ជនជាតិវៀតណាមបានគ្រប់គ្រងកាន់កាប់ទឹកដីចាមបន្ថែមទៀត ដែលជាលទ្ធផលចុងក្រោយនៃការលេចឡើងនៃ ដាយវៀត ជាមហាអំណាចក្នុងតំបន់។ បន្ទាប់ពីឆ្នាំ 1104 ប្រទេសទាំងពីរបានបន្តបង្កើតទំនាក់ទំនងសន្តិភាពបន្ថែមទៀតអស់រយៈពេលជិតពីរសតវត្ស។
សាសនាឥស្លាម និងការដួលរលំរបស់ចម្ប៉ា[កែប្រែ]
បន្ទាប់ពីសន្តិភាពពីរសតវត្សមកហើយ សូម្បីតែសម្ព័ន្ធភាពមួយកំឡុងពេល ម៉ុងហ្គោលលុកលុយវៀតណាម ភាពតានតឹងបានផ្ទុះឡើងម្តងទៀត ដោយសារការបន្តហូរចូលនៃអ្នកតាំងលំនៅវៀតណាមបន្តដើរឆ្ពោះទៅភាគខាងត្បូង។ ការមិនទុកចិត្តលើជនជាតិវៀតណាមដែលលេចធ្លោនៅក្នុងទឹកដីចាមបាននាំឱ្យមានជម្លោះបង្ហូរឈាមពីឆ្នាំ 1367 ដល់ឆ្នាំ 1396 ដែលចាមស្ទើរតែដណ្តើមបានដាយវៀត ប៉ុន្តែត្រូវបានបញ្ចប់ដោយភាពជាប់គាំង។ បន្ទាប់ពីសង្រ្គាម រាជវង្សត្រេន ត្រូវបានចុះខ្សោយ និងផ្តួលរំលំដោយ រាជវង្សហ៊ូ ដែលពេលនោះពួកចាមបានចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយចិនម្តងទៀត ដោយបានជួយ រាជវង្សមីង ឱ្យវាយដណ្តើមយកវៀតណាមនៅឆ្នាំ ១៤០៧។ យ៉ាងណាមិញ នេះបានបង្ហាញថាជាការយ៉ាប់យ៉ឺនសម្រាប់ចម្ប៉ា ខណៈដែលវៀតណាមមានការអាក់អន់ចិត្តយ៉ាងខ្លាំងចំពោះចាម បន្ទាប់ពីបានបណ្តេញជនជាតិចិននៅឆ្នាំ ១៤២៧។
ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ពាណិជ្ជករអារ៉ាប់ និងម៉ាឡេបាននាំ សាសនាឥស្លាម មកកាន់តំបន់។ ខណៈពេលដែលសាសនាឥស្លាមបានចាប់ផ្តើមរីករាលដាលនៅក្នុងសតវត្សទី 7 នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ វាមិនមែនរហូតដល់សតវត្សទី 15 ដែលបានឃើញការរីកចម្រើននៃសាសនាឥស្លាមនៅក្នុងទឹកដីចាម្ប៉ា បន្ទាប់មកនៅតែគ្របដណ្តប់ដោយ សាសនាហិណ្ឌូ ។ [១] ការបំប្លែងទៅជាឥស្លាមក្នុងចំណោមចាមបានចាប់ផ្តើមក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ព្រះរាជាណាចក្រវៀតណាមដែលបានស្ដារឡើងវិញបានលេចចេញជារូបរាងឡើងវិញកាន់តែរឹងមាំ និងឈ្លានពានជាងមុន ដោយបានលុកលុយចាម្ប៉ានៅឆ្នាំ ១៤៤៦។ ការវាយប្រហាររបស់យួនជាបន្តបន្ទាប់ដែលចុងក្រោយបានបំផ្លាញជាតិចាមនៅឆ្នាំ 1471 ក៏នាំឱ្យមានការកើនឡើងនៃសាសនាឥស្លាម រហូតក្លាយជាសាសនាដ៏មានឥទ្ធិពលរបស់ជនជាតិចាម។ [១]
ម្យ៉ាងវិញទៀត ការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញលើជនជាតិចាមបានរីករាលដាល ហើយការរួមផ្សំជាប្រព័ន្ធបានក្លាយទៅជាគោលនយោបាយ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ពួកចាមបានបន្តបះបោរប្រឆាំងនឹងអ្នកគ្រប់គ្រងវៀតណាម ដោយពួកចាមបានបះបោរប្រឆាំងនឹងការគ្រប់គ្រងរបស់វៀតណាមពី 5 ទៅ 6 ដងក្នុងសតវត្សទី 17 ដោយការបះបោរនីមួយៗត្រូវបានបង្ក្រាបយ៉ាងបង្ហូរឈាមដោយ ពួកម្ចាស់ង្វៀន យួន។ សំណល់ចុងក្រោយនៃឯករាជ្យរបស់ចាមត្រូវបានបំផ្លាញចោលក្នុងសតវត្សទី 19 នៅពេលដែលនគរចាមចុងក្រោយត្រូវបានកាន់កាប់ដោយយួន។
ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1830 ខណៈពេល ដែលសង្រ្គាមសៀម-វៀតណាម កំពុងតែចាប់ផ្ដើម ចាមបានផ្តួចផ្តើមការបះបោរដ៏ធំមួយដែលដឹកនាំដោយ កៈទីប ស៊ូម៉ាត់ ដែលជាបព្វជិតមូស្លីមនិកាយស៊ុននី ដែលជាការកត់សម្គាល់សង្រ្គាម ជីហាដ ដំបូងដែលមិនធ្លាប់មានប្រឆាំងនឹងវៀតណាមក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ ការបះបោរនេះរួមនឹងការ បះបោរ ចាថាក់វ៉ា ដែលចាប់ផ្តើមក្នុងឆ្នាំ ១៨៣៤ ត្រូវបានបង្ក្រាបដោយ រាជវង្ស ង្វៀន ។ [២]
ចក្រភពវៀតណាមបានអនុម័តវិធានការគាបសង្កត់លើជនជាតិចាម ដែលអ្នកអត្ថាធិប្បាយមួយចំនួនបានចាត់ទុកអំពើប្រល័យពូជសាសន៍។ អ្នករស់រានមានជីវិតជនជាតិចាមជាច្រើននាក់បានភៀសខ្លួនទៅប្រទេសកម្ពុជា ថៃ និងឧបទ្វីបម៉ាឡេ ហើយឥស្លាមជ្រុលនិយមបានឈានជើងចូលក្នុងចំណោមប្រជាជនចាម។ ពួកចាមហិណ្ឌូ ខណៈពេលដែលមិនសូវសកម្ម ក៏ត្រូវបានចោទប្រកាន់ និងធ្វើទុក្ខបុកម្នេញផងដែរ។ ការវាយលុករបស់វៀតណាមលើសហគមន៍ចាមត្រូវបានបញ្ឈប់ដោយការ សញ្ជ័យរបស់បារាំង ។
សតវត្សទី ២០[កែប្រែ]
ខណៈពេលដែលចក្រពត្តិនិយមបារាំងបានបញ្ចប់ជម្លោះដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់រវាងចាម និងយួន សហគមន៍ទាំងពីរនៅតែមានអរិភាពចំពោះគ្នាទៅវិញទៅមក។ រដ្ឋាភិបាលបារាំងបានធ្វើឲ្យការមិនទុកចិត្តរវាងសហគមន៍ទាំងពីរកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរឡើងដោយអនុគ្រោះដល់ សាសនាឥស្លាម នៃជនជាតិចាម ដើម្បីប្រឆាំងនឹងប្រជាជនវៀតណាមកាន់ពុទ្ធសាសនាកាន់តែច្រើនឡើង។ សាសនាឥស្លាមនយោបាយទទួលបានប្រជាប្រិយភាពជាការឆ្លើយតបទៅនឹងចលនាជាតិនិយមវៀតណាមដែលកំពុងកើនឡើង ដែលត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាការគំរាមកំហែងដល់ជនជាតិចាម។ ចលនាសាឡាហ្វីស (Salafist) បានចាប់ផ្តើមរីករាលដាលនៅក្នុងប្រទេសវៀតណាមនៅពេលក្រោយ ដោយចាប់ផ្តើមក្នុងអំឡុងសង្គ្រាមវៀតណាម ដោយសារតែការខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់លោក ម៉ូហាំម៉ាត់ ប៉ាដ្រី ដែលជាជនជាតិចាមដែលបានសិក្សានៅ ប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអូឌីត ។ [៣]
រដ្ឋាភិបាលទាំងពីរបានបើកធ្វើទុក្ខបុកម្នេញជនជាតិចាម ទាំងអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ និងមូស្លីមដូចគ្នា ក្នុងអំឡុង សង្គ្រាមវៀតណាម ដែលបានកើតឡើង។ នេះបាននាំឱ្យចាមចូលរួមក្នុងការតស៊ូផ្តាច់ខ្លួនផ្សេងៗប្រឆាំងនឹងរបបទាំងពីរ រួមទាំង រណសិរ្សរួបរួមសម្រាប់ការរំដោះជាតិសាសន៍ ដែលត្រូវបានជិះជាន់ ឬ FULRO ដែលបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ 1964 ។ ជនជាតិចាមខ្លះចាត់ទុកថានេះជាផ្នែកមួយនៃការតស៊ូរបស់ពួកជីហាត។ អ្នកសង្កេតការណ៍ផ្សេងទៀតបានអះអាងថា ពួកគេត្រូវបានជួយដោយ Cambodian and Service de Documentation Extérieure et de Contre-Espionnages(បម្រើឯកសារកម្ពុជា និងបរទេស និងប្រឆាំងចារកម្ម។) ។
ជាការឆ្លើយតប រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានបង្កើនការគាបសង្កត់លើជនជាតិចាម បន្ទាប់ពីបញ្ចប់សង្រ្គាមវៀតណាម ដើម្បីសម្រេចបាននូវគោលដៅនៃការបង្កើតប្រជាជាតិវៀតណាមដូចគ្នា ដោយញុះញង់អ្វីដែលគេហៅថាការប្រល័យពូជសាសន៍ចាមទីពីរ។ ក្រោយ សង្រ្គាមកម្ពុជា-វៀតណាម ការបះបោររបស់ចាមបានរីករាលដាលយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ទាំងកងកម្លាំងវៀតណាម និងចាម។ នៅទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1980 ការបះបោររបស់ចាមបានធ្លាក់ចុះ ហើយទីបំផុតបានបញ្ចប់។[ត្រូវការអំណះអំណាង]
ជនជាតិចាមមួយចំនួនបានជ្រើសរើសធ្វើចំណាកស្រុកជាជាងចូលរួមក្នុងការបះបោរ ដោយភៀសខ្លួនទៅកាន់ប្រទេសម៉ាឡេស៊ី ឥណ្ឌូនេស៊ី ថៃ យេម៉ែន កាតា តួកគី អូម៉ង់ អារ៉ាប៊ីសាអូឌីត និងអារ៉ាប់រួម។ ខ្លះក្រោយមកបានតាំងទីលំនៅនៅសហរដ្ឋអាមេរិក។ ការបះបោរនឹងបញ្ចប់ដោយការបរាជ័យទាំងស្រុង នៅពេលដែលវៀតណាមបានអនុម័ត ដូយ មុឺន និងបានចូលរួមជាមួយពិភពលោកឡើងវិញ។ [៤] មកដល់ចំណុចនេះ ចំនួនប្រជាជនចាមដែលនៅសល់ក្នុងប្រទេសវៀតណាមត្រូវបានកាត់បន្ថយយ៉ាងខ្លាំង។ ខណៈដែលភាពតានតឹងរវាងពួកគេបានធូរស្រាល ជនជាតិចាម និងវៀតណាមនៅរក្សាចម្ងាយផ្លូវរបស់ខ្លួន។
ឯកសារយោង[កែប្រែ]
- ↑ ១,០ ១,១ NAKAMURA, RIE (2000). "The Coming of Islam to Champa". Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society 73 (1 (278)): 55–66. ISSN 0126-7353.
- ↑ Wong Tze-Ken, Danny (2013). "The Cham Arrivals in Malaysia: Distant Memories and Rekindled Links". Archipel 85: 151–165. DOI:10.3406/arch.2013.4389.
- ↑ "Courting the Cham | The Economist". The Economist. 30 September 2010. https://www.economist.com/asia/2010/09/30/courting-the-cham.
- ↑ McLeod, Mark W. (1999). "Indigenous Peoples and the Vietnamese Revolution, 1930-1975". Journal of World History 10 (2): 353–389. DOI:10.1353/jwh.1999.0017.