ការពិភាក្សារបស់អ្នកប្រើប្រាស់:វត្តបុញ្ញក្ខេត្តារាម

អារម្ភកថា ឯកសារស្រាវជ្រាវស្ដីអំពី “មតិប្រឆាំងចំពោះទស្សនៈថា ពុទ្ធសាសនាជាគ្រឿងញៀន” នេះ កើតឡើងដោយសារបានការណែនាំអំពីសំណាក់ លោកគ្រូសាស្រ្តាចារ្យៈ ហ៊ីង យ៉ាន និងការ សាមគ្គីគ្នា របស់សមណនិស្សិត-និស្សិតក្រុមទី១ នៃពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ ឆ្នាំទី ៣ ជំនាន់ទី៦ មហាវិទ្យាល័យអក្សរសាស្រ្ត ឯកទេសអក្សរសាស្រ្តខែ្មរ។ ដែលក្នុងនោះ លោកសា- ស្រ្តាចារ្យ បានតម្រូវឲ្យបណ្តាលក្រុមនីមួយៗ ក្នុងចំណោមក្រុមទាំងបាំ្រធ្វើការចាប់ស្លាក ហើយ ការចាប់ស្លាកទៀតសោត មានប្រធានបទ រហូតដល់ទៅបាំ្រឯណុះ។ ការចាប់ស្លាកនៃក្រុមទី១ ខ្ញុំកូណា យើងខ្ញុំបានចាប់ប៉ះលើប្រធានបទ “មតិប្រឆាំងចំពោះទស្សនៈ ពុទ្ធសាសនា ជាគ្រឿង ញៀន” ។ ដូច្នេះ ក្រុមខ្ញុំកូណា យើងខ្ញុំនឹងធ្វើការស្រាវជ្រាវ ឲ្យអស់ពីសមត្ថភាព ដើម្បីវែកញែក ឲ្យដឹងថា តើទស្សនៈដែលថា ពុទ្ធសាសនា ជាគ្រឿងញៀននោះ ត្រឹមត្រូវឬយ៉ាងណា ដើម្បីទុក ជាការត្រិះរិះសម្រាប់ជនផងទាំងពួងពិចារណា។

តែទុកណាជាក្រុមខ្ញុំកូណា-អាត្មា-យើងខ្ញុំទាំងអស់គ្នា ខំប្រឹងធ្វើការស្រាវជ្រាវយ៉ាងណា ក៏ដោយចុះ ក៏យើងខ្ញុំជឿជាក់ថាកំហុសឆ្គងពិតជានៅតែមាន ដោយជៀសពុំរួចឡើយ។ ដូច្នោះ ហើយ សូមលោកសាស្រ្តាចារ្យ និង មិត្តអ្នកអានទាំងឡាយ  មេត្តាជួយ រិះគន់ កែតម្រូវតាមការគួរ ដើម្បីឲ្យឯកសារនេះមានភាពប្រត្យក្សថែមទៀត។

ឧទ្ទិសកថា ខ្ញុំកូណា-អាត្មាភាពខ្ញុំបាទ នាងខ្ញុំ ព្រមទាំងនិស្សិត និងសមណនិស្សិតទាំងអស់គ្នា ក្នុង ក្រុមទី១ សូមឧទ្ទិស បុណ្យកុសលដែលកើតចេញអំពីការខិតខំស្រាវជ្រាវ និងបានចងក្រងជា ឯកសារ ស្រាវជ្រាវក្រោមប្រធានបទថា ”មតិប្រឆាំងចំពោះទស្សនៈ ពុទ្ធសាសនា ជគ្រឿងញៀន” នេះ ជូនចំពោះ បុព្វការីជនទាំងឡាយមានមាតា បិតា ជីដូន ជីតា ព្រមទាំងសាច់ញាតិ ទាំង ប្រាំពីរសណ្តាន និងជូនចំពោះបុព្វបុរស ដែលបានបូជាជីវិតចំពោះបុព្វហេតុជាតិ មួយអន្លើ ដោយ ព្រះចៅអធិការគ្រប់ជំនាន់ នៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាដែលបានអនិច្ចធម្មទៅ ក្រែងលោក-អ្នក ទាំងនោះ ភ្លាត់សតិទៅកើតក្នុងទីមិនសមគួរ ឬទីទុក្ខពុំរាបស្មើណាមួយ មានអបាយភូមិ ជាដើម ដោយអានុភាព នៃការខិតខំ ប្រឹងប្រែងស្រាវជាវនេះ ក៏សូមជួយយឹតយោងសណ្តោង ដួងវិញ្ញាណខ័ន្ធលោកទាំងនោះ ដាក់ដល់ទីឋានបរមសុខ មានឋានសួគ៌ជាដើម ជាភិយ្យោភាព កុំបីអាក់ខានឡើយ ។

សេក្តីថ្លែងអំណរគុណ អាត្មាភាព នាងខ្ញុំព្រមទាំងសមណនិស្សិត និងនិសិស្សិតក្រុមទី១ សូមថ្លែងអំណរគុណ យ៉ាងជ្រាលជ្រៅបំផុត ចំពោះញោមប្រុស ញោមស្រី លោកឪពុក អ្នកម្តាយដែលបានផ្តល់ កំណើតនិងចិញ្ចឹមបីបាច់ថែរក្សាតាំងពីតូចក្រូចឆ្មារមក ដោយផ្តល់លំនៅជាទីស្នាក់អាស្រ័យ ផ្តល់ សំលៀកបំពាក់ ចំណីអាហារ ថ្នាំសង្កូវដែលជាគ្រឿងអាស្រ័យ ដើម្បីញុំាងជីវិតិន្រិយ ឲ្យមាន វ័យវឌ្ឍនាការ តាំងពីកុមាររហូតដល់ពេញវ័យ។ លោកទាំងពីរ គឺជាបុព្វាចារ្យ បានបង្រៀន ចំណេះវិជ្ជាមូលដ្ឋាន ដូចជាការនិយាយ ស្តីឲ្យចេះហៅម៉ាក់ ប៉ា យាយ តា គោរពអី អ៊ុម មីង មា ត្រកូលរៀមច្បងជាដើម។ លើសពីនោះទៀត គាត់បានបញ្ជូនឲ្យ ទៅរៀននៅឯសាលា និងផ្តល់ ថវិកាឧបត្ថម្ភ លើកទឹកចិត្តឲ្យខិតខំរៀនសូត្រ រហូតដល់បានចំណេះដឹងបន្តិចបន្តួច ទុកជាទុន សម្រាប់ជីវិតទៅថ្ងៃអនាគត។ សូមអរគុណចំពោះលោកគ្រូ អ្នកគ្រូនៅសាលាបឋម សិក្សាទាំង- អស់ ដែលបានបង្ហាត់បង្រៀនចំណេះដឹងមូលដ្ឋាន ដើម្បីបានជាស្ពាន ឬជាស្នួ សម្រាប់សួឆ្លង ឆ្ពោះទៅវិទ្យាល័យទាំងបឋមភូមិ ទាំងទុតិយភូមិ។ សូមអរព្រះគុណ ចំពោះព្រះឧបជ្ឈាយ៍ គ្រូ- សូត្រស្តាំ-ឆ្វេង ដែលបានឲ្យបព្វជ្ជា និងបំពេញឧបសម្បទា ជាភិក្ខុភាវៈ ហើយលោកបានទូន្មាន ប្រៀនប្រដៅ ច្បាប់វិន័យ ដើម្បីឲ្យសមជាសមណភេទ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ។ សូមអរគុណ ចំពោះបុព្វបុរសខ្មែរ ដែលបានផ្តល់ទឹក-ដីជាទីនៅអាស្រ័យ និងបន្សល់ទុក នូវកេរមត៌ក ជាច្រើន ដូចជា៖ ប្រាសាទអង្គរវត្ត ប្រាសាទព្រះវិហារ និងប្រាសាទផ្សេងៗទៀតរាប់ពាន់ ស្ទើរតែពេញ ផ្ទៃប្រទេស ព្រមទាំងទឹកដីដ៏មានតម្លៃ ដែលសំបូរទៅដោយរ៉ែនានាជាដើម ។ វត្ថុទាំងនេះ សុទ្ធតែ មានតម្លៃ មិនអាចកាត់ថ្លៃបាន ហើយនាំថវិកាចូលជាតិ ជាច្រើនទៀតផង ។ សូមថ្លែងអំណរគុណ ចំពោះលោក សាស្រ្តាចារ្យគ្រប់មុខវិជ្ជាទាំងអស់ នៅសកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ ដែលបាន ផ្ទេរចំណេះដឹង និងបទពិសោធន៍ល្អៗដល់និស្សិតគ្រប់រូប ដោយឥតលាក់លៀម ជាពិសេសគឺ លោកគ្រូសាស្រ្តាចារ្យ ហ៊ីង យ៉ាន ដែលបានដឹកនាំឲ្យធ្វើកិច្ចការស្រាវជា្រវស្តីពី «មតិប្រឆាំង ចំពោះទស្សនៈ ពុទ្ធសាសនា ជាគ្រឿងញៀន» នេះឡើង ។ សូមអរគុណ!!!

I.សេចក្តីផ្ដើម នៅលើដួងដុំនៃពិភពលោកយើងនេះ ប្រទេសណា ជាតិសាសន៍ណា ក៏មានជំនឿ មាន សាសនា ឬលិទ្ធិ សម្រាប់បដិបត្តិតាម ដើម្បីស្វែងរកសេចក្តីសុខផ្ទាល់ខ្លួន និងសង្គមសុខដែរ។ ហេតុអ្វីទើបបានមនុស្សទាំងឡាយស្វែងរកសេចក្តីសុខ? យើងអាចឆ្លើយបានថា ដោយសារតែ មនុស្សទាំងឡាយនោះមានសេចក្តីទុក។ ប៉ុន្តែ ការស្វែងរកសេចក្តីសុខនេះ ពុំដូចគ្នាទេ ដូច្នេះ ហើយ ទើបមានគណាចារ្យ ដែលជាមេសាសនាច្រើនរាប់មិនអស់ តួយ៉ាងដូចជា ទ្រឹស្តីអាចារ្យ ទាំង៦ គឺ គ្រូទី១ អជិតកេសកម្ពល គ្រូទី២ បូរណកស្សបៈ ឈ្មោះ មក្ខលិគោសាល គ្រូទី៣ ឈ្មោះ និគ្រន្ថនាដបុត្ត គ្រូទី៤ ឈ្មោះថា សញ្ជយវេលដ្ឋបុត្ត គ្រូទី៥ ឈ្មោះថា បកុទ្ធច្ចាយនៈ គ្រូទី៦ ឈ្មោះថា គ្រូទាំង៦ នេះ ជាមនុស្សពាល ធ្វើឲ្យមនុស្សដល់នូវសេចក្តីអន្តរាយជាច្រើន ឃ្លាត ចាកផ្លូវសួគ៌ និងនិព្វាន។ ១. អជិតកេសកម្ពល គឺជាទស្សនវិទូសម្ភារ:និយម ដ៏ខ្លាំងក្លាមួយរូប។ ចំពោះទស្សនវិទូ រូបនេះ គឺគាត់មានទស្សនថា មានតែរូបប៉ុណ្ណោះ ដែលជាតថភាព។ គាត់មិនមានជំនឿ អំពីជាតិ ក្រោយ ហើយមិនមានជំនឿក្នុងអំពើល្អ ឬអំពើអាក្រក់ ហើយមិនជឿថា អំពើទាំងនោះ ឲ្យផល ឡើយ។ ទស្សនរបស់គាត់នោះគឺថា មនុស្សលោកយើង មានកំណើតឡើងដោយសារ ធាតុផ្សំ ទាំង៤ គឺធាតុដី ធាតុទឹក ធាតុភ្លើង និងធាតុខ្យល់។ នៅពេលបុគ្គលនោះស្លាប់ទៅធាតុទាំងនោះ នឹងក្លាយជាធាតុទាំង៤រៀងៗខ្លូន។ បុគ្គលដែលស្លាប់ទៅគេអាចចង់ចាំឈ្មោះ តែមួយរយប៉ុណ្ណោះ នឹងភ្លេចបាត់ហើយវាគ្មានជាតិក្រោយ គ្មានអំពើអ្វីឲ្យផលឡើយ។ ទស្សននេះ ហៅថាឧច្ឆេទវាទ គឺអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងបញ្ចប់នៅត្រឹមពេលស្លាប់ គ្មានបន្តពីសេចក្តីស្លាប់នេះទៀតទេ។ ២. បូរាណកស្សបៈ គឺជាទស្សនវិទូសម្ភារ:និយមដែរ ដែលបដិសេធចោល នូវសីលធម៌ និងចរិយាធម៌។ គ្រូនេះបដិសេធដោយត្រង់នូវគោលការណ៍សីល៥ ដោយទស្សនៈថា ការសម្លាប់ សត្វ ការលួចយកទ្រព្យគេ ការប្រព្រឹត្តខុសក្នុងកាមទាំងឡាយ ការចាប់រំលោភ ការពោលពាក្យ កុហក និងការផឹកទឹកស្រវឹងគឺ គ្មានទោសពៃរ៍អ្វីទាំងអស់។ អំពើទាំងនោះ នឹងមិនមានដល់ បុគ្គលអ្នកប្រព្រឹត្តឡើយ។ គ្រូរូបនេះ សើចចំអកនឹងការរក្សាសីល ការអប់រំកាយ វាចា ចិត្ត។ល។ ៣. បកុទ្ធកច្ចាយនៈ គឺជាទស្សនៈវិទូ ដែលប្រកាន់នូវទស្សនវិជ្ជា សម្ភារ:និយមដែរ។ ទស្សនរបស់គ្រូនេះគឺ មនុស្សគឺជាការរូមផ្សំឡើងនៃធាតុទាំង៧មានធាតុដី ធាតុទឹក ធាតុភ្លើង ធាតុខ្យល់ សេចក្តីសុខ សេចក្តីទុក្ខ និងជីវិត។ មិនមានការស្លាប់នៃបុគ្គលណាទេ វាគ្រាន់តែ ជាការបំផ្លាញនូវធាតុទាំងនេះប៉ុណ្ណោះ។ គ្រូរូបនេះ និយាយថា សេចក្តីទុក្ខអាចបញ្ចប់ទៅបាន ដោយការប្រតិបតិ្តតាមវិធី ឬផ្លូវកាមសុខល្លិកានុយោគ។ ៤. មគ្គលិគោសាលៈ គឺជាទស្សនវិទូ ដែលប្រកាន់នូវទស្សនវិជា្ជសម្ភារនិយម ហើយក៏ ជាអ្នកវាសនានិយមផងដែរ។ ជាអ្នកមានទស្សនប្រកបដោយទុទិដិ្ឋនិយមដ៏ខ្លាំងក្លា ចំពោះជីវិត។ គាត់បដិសេធចោលនូវ កម្មនិងផល។ យោងតាមទស្សនរបស់គាត់ អី្វៗគ្រប់យ៉ាង កើតឡើងដោយសារឱកាស។ គាត់មិនទទូលស្គាល់សេចក្តីព្យាយាមប្រឹងប្រែងរបស់មនុស្សលោកទេ។ កម្ម និងអំពើមិនអាចផ្លាស់ប្តូរនូវស្ថានភាព និងវាសនារបស់គេបានឡើយ។ សំសារវដ្ត គឺត្រូវបានវាស់ និងកំណត់រួចជាស្រេច។ ៥ សញ្ជយវេលដ្ឋបុត្តៈ គឺជាទស្សនវិទូម្នាក់ ដែលមានការសង្ស័យច្រើន ជាអ្នកពូកែ ដោះស្រាយបន្លែបន្លប់។ គាត់មិនអាចដាក់ចុះនូវតថភាពនៃទស្សនវិជ្ជា មួយណាពិតប្រាកដ ឡើយ។ គេសួរពីនេះឆ្លើយពីនោះមិនមានឈរលើគោលការណ៍ច្បាស់លាស់ឡើយ។ ៦. មហាវីរ ឬនិគណ្ឋនាដបុត្តៈ ក៏ជាទស្សនវិទូដ៏ល្បីល្បាញមូយរូបដែរ ដែលស្ថិតនៅ ក្នុងក្រុមសមណ។ គ្រូរូបនេះ គេរាប់បញ្ចូលក្នុងជួរ តិថង្ករ នៃសាសនាអចេលក ឬលទ្ធិជិន។ ស្ថិតនៅក្នុងជូរតិថង្ករលំដាប់ទី២៤។ គាត់ទទួលស្គាល់ព្រលឹង ឬអាត្ម័ន។ ហើយគាត់ទទូល ស្គាល់ថា ព្រលឹង ឬអាត្ម័នគឺជាប់ចំណង និងមានភាពសៅហ្មងដោយសារកម្ម។ អត្តកិលម- ថានុយោគ គឺជាផ្លូវតែមួយគត់ក្នុងការរំដោះខ្លូនឲ្យរួចចាកពីសេចក្តីទុក្ខទាំងឡាយ។ និគណ្ឋនាដ- បុត្ត បានសម្ដែងអំពីទ្រឹស្តីអហិង្សា។ ដូច្នេះ ទស្សនវិជ្ជានៃជីវិតរបស់គ្រូរូបនេះ គឺថាអ្វីៗគ្រប់យ៉ាង ត្រូវបានកំណត់រូចជាស្រេចដោយកម្ម។ បុគ្គលមិនមានអំណាចអ្វី ទៅផ្លាស់ប្តូរនូវស្ថានបច្ចុប្បន្ន របស់ខ្លូនបាន ពីព្រោះអតីតកម្មបានកំណត់រូចជាស្រេចហើយ។ នេះគ្រាន់តែលើកមកដើម្បីបញ្ជាក់ពីរការយល់ឃើញ និងការបដិបត្តិរបស់មនុស្ស ក្នុង លោកនេះ មានសភាពផ្សេៗគ្នាទៅតាមការយល់ឃើញរបស់ខ្លួន ដោយគេគិតថា ការបដិបត្តិ របស់ពួកគេ អាចធ្វើឲ្យ មានសេចក្ដីសុខ ដល់ខ្លួន និងសង្គមដែលខ្លួនរស់នៅ។ តើមតិប្រឆាំងចំពោះទស្សនៈថា “ពុទ្ធសាសនាជាគ្រឿងញៀន” ត្រឹមត្រូវដែរឬទេ? តើពុទ្ធសាសនាមានប្រយោជន៍អ្វីខ្លះដល់សង្គមខ្មែរ?

II. និយមន័យ និងប្រភេទនៃសាសនា

១. និយមន័យ ពាក្យថាសាសនា មកពីពាក្យថា “សាសន” មានន័យថា ពាក្យបណ្ដាំ ពាក្យផ្ដាំផ្ញើ ពាក្យ ប្រៀនប្រដៅ ការប្រៀនប្រដៅ ពាក្យបង្គាប់ ការបង្គាប់បញ្ជា ដំណឹង សំបុត្រ ការប្រកាស ការប្រ កាសប្រាប់ ការជឿងស្ដាប់ ការដាក់ទណ្ឌកម្ម ការផ្ចាលទោស ការប្រែសម្រួល ការគ្រប់គ្រង ការត្រួតត្រា (វចនានុក្រមសសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត)។ ពាក្យប្រៀនប្រដៅនេះ គឺប្រៀន ប្រដៅទៅលើជន ក្នុងលោកទាំងមូល ឲ្យប្រព្រឹត្តសុចរិតត្រឹមត្រូវល្អ ឲ្យវៀរចាកអំពើអាក្រក់ ដោយកាយ វាចា ចិត្ត។ សាសនានេះធ្វើអ្នកដែលប្រព្រឹត្តតាម ឲ្យឡើងពីហីនភាព ទៅកាន់ឧត្តម ភាព, ឲ្យឡើងពីមូឡ្ហភាពទៅកាន់បណ្ឌិតភាព, ឲ្យឡើងពីទុក្ខភាព ទៅកាន់សុខភាព, ឲ្យឡើងពី អន្ធបុថុជ្ជន ទៅកាន់កល្យាណបុថុជ្ជន, ឲ្យឡើងពីកល្យាណបុថុជ្ជន ទៅកាន់អរិយជន វៀរលែង តែអ្នកមិនបានប្រព្រឹត្តប្រតិបត្តិតាមឲ្យបានហ្មត់ចត់ (ប្រស្នាសាសនា ព្រះគ្រូសង្ឃមេធ ធន់ វាន់ រៀបរៀងក្នុង ព.ស. ២៤៩៣ គ.ស.១៩៥៣, ទំព័រទី១-២)។ គ្រឿងញៀន < គ្រឿង+ញៀន ។ គ្រឿង (ន) វត្ថុច្រើនមុខផ្សំគ្នាជាពួកមួយ, ឧ. គ្រឿងចក្រ, គ្រឿងផ្ទះ, គ្រឿងសម្ល, គ្រឿងអលង្ការ...។ ញៀន (កិ) ជាប់ចិត្តដោយចំណង់អត់មិនបាន ដោយ ធ្លាប់ប្រព្រឹត្ត, ធ្លាប់ជក់, ធ្លាប់ស៊ីលុះដល់កំណត់ ដល់វេលាដែលធ្លាប់ក៏បណ្ដាលឲ្យនឹកចង់ អត់មិន បាន ឬក៏ទៅជាធ្វើទុក្ខមិនស្រួលខ្លួន (ចវនានុក្រម សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត)។ ដូច្នេះ គ្រឿងញៀន គឺគ្រឿងដែលធ្វើឲ្យជាប់ចិត្តដោយចំណង់អត់មិនបានដោយធ្លាប់ប្រ-ព្រឹត្ត ធ្លាប់ជក់ រហូតដល់អត់មិនបាន ហើយនាំឲ្យខូចខ្លួនបា្រណ ខូចសតិអារម្មណ៍ ខូចស្មារតី តួ យ៉ាងដូចជា ញៀនស្រា (អ្នកប្រមឹក) ញៀននឹងល្បែងភ្នាល់ ញៀននឹងអាភៀន កញ្ឆា ជាដើម។ ការញៀនទាំងឡាយសុទ្ធតែធើ្វឲ្យខួចប្រយោជន៍ទាំងខ្លួនឯង ទាំងអ្នកដទៃ, ទាំងឥធលោក និង បរលោក។ មិនត្រឹមតែធ្វើឲ្យខូចប្រយោជន៍ខ្លួន និងអ្នកដទៃទេ ថែមទាំងធ្វើសង្គម, ប្រទេសទាំង មូលធ្លាក់ដល់ក្ដីអន្តាយដោយសារគ្រឿងញៀន (អាភៀន)ទៀតផង។ តួយ៉ាងប្រទេសចិនមានសង្គា្រមអាភៀនដល់ទៅពីលើកៈ សង្គ្រាមអាភៀនលើទី១ នៅថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៤១។ ពួកអង់គ្លេសបានរកឃើញទី ផ្សារអាភៀនធំជាងគេលើពិភពលោកគឺ ប្រទេសចិន។ អាភៀនដែលនាំចូប្រទសចិនដំបូងចំនួន ១៩០៥១០ គីឡូកា្រមក្នុងឆ្នាំ១៨១៦, ៣១៧៥១៨ គីឡូក្រាមក្នុងឆ្នាំ១៨២០ កើនឡើយរហូតដល់ ៦៣៥០៣៦ គីឡូក្រាមនៅឆ្នាំ១៨២៥។ ហើយកើនឡើងកម្រិតខ្ពស់បំផុត រហូតដល់ ២៥៤០១៤៣ គីឡូក្រាម។ ហើយចំនួនអ្នកជក់កើនឡើងរហូតដល់ ២ លាននាក់ នៅទូទាំងប្រទេសចិន។ ភាគ ច្រើននៃអ្នកជកសុទ្ធសឹងជាមន្ត្រីរាជការ ដែលបានប្រាក់ចំណូលពីឈ្មួញរត់ពន្ធអាភៀន។ ការរីកសាយនៃការប្រើប្រាស់អាភៀន បានធ្វើឲ្យថ្នាក់ដឹកនាំចិនមានការព្រួយបារម្ភយ៉ាង ខ្លាំង ជាពិសេសព្រះចៅអធិរាជ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជាឲ្យហាមឃាត់អាភៀន មិនឲ្យនាំចូលបន្តទៀត ដោយមូលហេតុពីរយ៉ាងគឺៈ • អាភៀនបំផ្លាញសុខភាព និងសម្លាប់ប្រជាជនចិន។ • អាភៀនធ្វើឲ្យប្រទេសចិនបាត់បង់សាច់ប្រាក់ ដែលនាំឲ្យមានឱនភាពដល់ថវិកា ជាតិ។ ព្រះចៅអធិរាជចិន បានប្ដឹងទៅរដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេស (លោក វីលៀម ក្លាក់ស្ដូន និងលោក ពីល) ឲ្យបញ្ឈប់ការនាំចូលអាភៀនជាបន្ទាន់។ ប៉ុន្តែ លោកទាំងពីមិនអើពើនឹងបញ្ហានេះទេ។ ព្រះចៅអធិរាជចិនបានបញ្ជាឲ្យចាប់ពួកញៀនទៅដាក់ខ្នោះហើយវាយនឹងដំបង ដើម្បីកាត់បន្ថយ អ្នកជក់, តែមានប្រសិទ្ធភាពតិចបំផុត។ ព្រះចៅអធិរាជ ដាវ ក្វាង បានបញ្ជាបន្ថែមទៀត ឲ្យបិទ កំពង់ផែ ក្វាងស៊ូ ព្រមទាំងចាប់កប៉ាលអាភៀនរបស់អង់គ្លេស ប៉ុន្តែចាប់ពុំបាន។ ព្រឹត្តិការណ៍នៅ កំពង់ផែ ក្វាង ស៊ូ នេះ នាំឲ្យផ្ទុះសង្គ្រាមរវាងចិន និងអង់គ្លសលើកដំបូង ដែលមានឈ្មោះថា សង្គ្រាមអាភៀនលើកទី១ (២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៤១)។ លទ្ធផលនៃសង្គ្រាមនេះ អង់គ្លេសទទួលបានជ័យជម្នះ ដោយដណ្ដើមយកបាន ទីក្រុង ស៊ីយ៉ាមិន ឌឹងហៃ និងនីងបូ។ សង្គ្រាមអាភៀនលើកទី២ (២៨ ខែធ្នូ១៨៥៦)។ សង្គ្រាមអាភៀនលើកទី២នេះ អង់គ្លេស និងបារាំងបានពួតដៃគ្នា វាយលុកចុលទីក្រុងក្វាងស៊ូ សម្លាប់ទាហ៊ានចិនអស់ ៦០០ នាក់ នៅថ្ងៃ ទី២៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៥៦។ សង្គ្រាមនេះ បានបន្តរហូតដល់ពួកទាហានអង់គ្លេស និងបារាំងមិនរួញ-រានឹងចូលលុកក្នុងរាជវាំងចិន ដែលពោរពេញទៅដោយវត្ថុមានតម្លៃ ដែលពួកគេបានឆកប្លន់ និងដុតបំផ្លាញរាជវាំងនេះចោលតែម្តង។ ផលនៃក្តីវិនាសកម្មទាំងនេះ គឺមកពីគ្រឿងញៀននេះ ឯងជាហេតុ។ មួយទៀតសុរាក៏លោកចាត់ចូលជាគ្រឿងញៀនដែរ ហើយការទទួលទានសុរានេះ ធ្វើឲ្យ មានទោសក្នុងបច្ចុប្បន្ន ៦ យ៉ាងគឺៈ ១. សន្ទិដ្ឋិកា ធនជានិ : វិនាសទ្រព្យសម្បត្តិ ឃើញជាក់ស្តែងទាន់ភ្នែក។ ២. កលហប្បវឌ្ឍនី : នាំឲ្យកើតជម្លោះក្នុងគ្រួសារ និងអ្នកជិតខាង។ ៣. រោគានំ អយតនំ : នាំឲ្យកើតរោគផ្សេងៗ មានងងឹតភ្នែក ក្រិនថ្លើមជាដើម។ ៤. អកិត្តិសញ្ជននី : នាំឲ្យខូចកេរ្ដិ៍ឈ្មោះ។ ៥. ហិរិកោ បិននិទ្ទំសនី : មិនលាក់លៀមកេរ្ដិ៍ខ្មាស ពោលគឺបង្ហាញគុយ្ហប្បទេសឲ្យគេ ឃើញ។ ៦. បញ្ញាយ ទុព្វលីករណី : ជាហេតុធ្វើឲ្យបញ្ញាចុះថយ។ យើងសង្កេតមើលសង្គមយើងសព្វថ្ងៃ (ព.ស. ២៥៥៧, គ.ស.២០១៣) បញ្ហាអំពើហិង្សា កើតឡើងជារៀងរាល់ថ្ងៃ ហើយបញ្ហាទាំងនោះ ភាគច្រើនមកពីទទួលទានគ្រឿងស្រវឹង គ្រឿង ញៀន ឬញៀនថ្នាំ... ដោយសារញៀននូវគ្រឿងញៀនទាំងឡាយនេះហើយ ធ្វើឲ្យអ្នកញៀននោះ ហ៊ានរហូតដល់សម្លាប់ ប្រពន្ធ កូន ឪពុម្តាយជាដើម។ មួយទៀត បញ្ហាគ្រោះថ្នាក់ចរាចរ ភាគច្រើនក៏បណ្ដាលមកពីទទួលទានសុរានេះដែរ។ ចុះបើបញ្ហាគ្រឿងញៀន សុរា... វាធ្វើឲ្យមាន បញ្ហាដូច្នេះ តើថ្នាក់ដឹងនាំយើងមានបានរកវិធីទប់ស្កាត់ទេ? មានកម្ចាត់បង់នូវបញ្ហាដែលកើត មានឡើងដែរទេ? ចម្លើយទុកឲ្យមិត្តអ្នកអានពិចារណាដោយខ្លួនឯងចុះ។ តើអ្នកដែលប្រតិបត្តិតាមពុទ្ធសាសនាដោយហ្មត់ចត់ បង្កឲ្យមានផលប៉ះពាល់ដល់សង្គម ដែរឬទេ?

២. ប្រភេទនៃសាសនា សាសនាក្នុងលោកយើងនេះមានច្រើនណាស់ តែបើរាប់ដោយខ្លីមកមានត្រឹមពីរយ៉ាង ប៉ុ-ណ្ណោះ គឺសាសនាអង្វរករ១ និងសាសនាអង្វរករមិនបាន១៖ សាសនាអង្វរករបានដល់សាសនា ដែលរាប់អានវត្ថុសក្តិសិទ្ធគួរគោរពកោតខ្លាចយ៉ាងខ្ព-ស់បំផុត ដែលបុគ្គលស្រែកអំពាវនាវអង្វរករ សូមឲ្យជួយបីបាច់រក្សាឃុំគ្រង ការពារទុក្ខទោស គ្រប់បែបយ៉ាងកុំឲ្យធ្លាក់ដល់ខ្លួន ព្រមទាំងបណ្ដុះបណ្ដាលឲ្យខ្លួនបានសេចក្តីសុខចម្រើន ហៅថា សាសនាអង្វរករ បានដល់សាសនាព្រាហ្មណ៍ជាដើម ពីព្រោះសាសនាក្រុមនេះជឿទៅលើអាទិ-ទេព ឬព្រះព្រហ្ម ព្រះឥសូ និងព្រះនារាយណ៍ថា ជាសរណៈ។ សាសនាអង្វរករមិនបានៈ បានដល់សាសនាដែលជឿលើ កម្ម-ផល ពោលគឺជឿទៅលើ ហេតុដែលខ្លួនបានធ្វើ និងផលដែលខ្លួនបានទទួលរង ថាជាប់ទាក់ទងមកពីហេតុនោះៗ ដោយប្រកាន់ជឿថា មិនមាននរណា ដែលត្រូវស្រែកអង្វរករ សូមជួយទំនុកបម្រុងបានទេ ហៅថា សា- សនាអង្វរករមិនបាន សាសនាមិនបាច់បន់ស្រន់ បួងសួង បានដល់ព្រះពុទ្ធសាសនា (ប្រស្នាពុទ្ធ សាសនា ព្រះគ្រូ ធន់ វាន់ ព.ស.២៤៩៣ គ.ស. ១៩៥១, ទំព័រ ១១-១២)។ មួយទៀតលោកបែងចែកប្រភេទនៃសាសនាលើលោកនេះជាបីគឺ៖ • សាសនាធម្មជាតិទេវនិយម ប្រភេទសាសនា ដែលមានជំនឿ ឬមានការគោរព បូជាទេវតាប្រចាំធម្មជាតិ។ • សាសនាទេវនិយម ប្រភេទដែលមានជំនឿ ឬបូជាទេវតាសាងលោក។ • សាសនាអទេវនិយម ប្រភេទដែលមិនមានជំនឿ ឬមិនបូជាទេវតាសាងលោក។ ១. សាសនាដែលបូជាទេវតាប្រចាំធម្មជាតិ ឬមានជំនឿថា ក្នុងធម្មជាតិនានា ដូចជាទឹក ដី ភ្លើង ខ្យល់ ព្រះច័ន្ទ ព្រះអាទិត្យ ដើមឈើ ភ្នំ ផ្កាយព្រះគ្រោះ...។ ហេតុផលនៃសាសនា ប្រភេទនេះគឺ គ្មានសាស្ត្រាចារ្យ គ្មានប្រភពលទ្ធិ គ្មានរូប គ្មានបុគ្គល អ្នកប្រកាស ឬអ្នកដឹកនាំទេ។ តែចេះ តែមានឥទ្ធិពលទាក់ទាញមនុស្សឲ្យមាន ជំនឿមានកំណាន់តៗមក តាំងពីកាលណា កាលណី រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ (ប្រវត្តិទស្សនៈ សាសនា សីលធម៌ នយោបាយ, ឥន្ទ ឱមសាម៉េង, ទ័រ ១២)។ ២. សាសនាដែលគោរពបូជាដល់ទេវតាសាងលោក។ គេមានជំនឿថា របស់អ្វីៗទាំងអស់ ក្នុងលោកនេះ រួមទាំងពិភពលោកផង ត្រូវតែមានទេវតាម្នាក់ ដែលមានអំណាចខ្លាំងពូកែបំផុត សាងឡើង។ មនុស្សទាំងឡាយ ត្រូវតែមានចិត្តភក្តីភាព មានចិត្តស្មោះត្រង់បួងសួងបន់ស្រន់ និង ធ្វើសំណូមពរចំពោះប្រះអាទិទេព អ្នកមានភាពធំដុំ, មានរិទ្ធ មានអំណាច សូមជួយបំបាត់ទុក្ខ បង្កើតសុខ។ សាសនាប្រភេទនេះ ហៅថា “ទេវនិយម” បានដល់សាសនា គ្រិស្ដ សាសនាឥស្លាម និង សាសនាហិណ្ឌូ ឬសាសនាព្រាហ្មណ៍ ព្រោះសាសនាទាំងអស់នេះ សូម្បីដាក់ឈ្មោះ អាទិទេព ផ្សេងៗគ្នាជា យ៉ះហូវា អល់ឡោះ ឬអាឡា ព្រះឥន្ទ ឬសិវ ព្រះព្រហ្ម ឬព្រះវិស្ណុ ក៏គង់មានជំនឿស្របគ្នាថា មនុស្សសត្វ ឬពិភពលោក ត្រូវបង្កើតឡើងដោយ ព្រះអាទិទេព។ ៣. សាសនាពុំបានបង្រៀនអំពីរឿងព្រះអាទិទេព សាងលោកមានឈ្មោះថា “អទេវនិយម” បានដល់សាសនាព្រះពុទ្ធ និងសាសនាជេន។ សាសនាទាំងពីរនេះ មានគំនិតខុសគ្នាច្រើនដែរ តែគោលគំនិតធំ គឺមិនបង្រៀនអំពីអាទិទេពសាងលោក មិនទទួលស្គាល់ថា ពិភពលោកមួយ អន្លើ ដោយមនុស្ស សត្វ...ត្រូវសាងឡើងដោយអាទិទេព។ សាសនាជេន (Jainism) ជាសាសនាបង្កើតឡើងដោយសាស្ត្រាចារ្យមហាវីរៈ។ សាសនា នេះមានឈ្មោះម្យ៉ាងទៀតថា “និគ្រន្ថ” ក៏ត្រូវបានគេហៅផងដែរ។ សាសនាជេន មានគោលធម្មៈ នៅចន្លោះសាសនា ព្រាហ្មណ៍ និងសាសនាព្រះពុទ្ធ។ មិនត្រូវនឹងព្រាហ្មណ៍សាសនា ក្នុងរឿង អាទិទេពសាងលោក ត្រូវគ្នានឹងពុទ្ធសាសនាបង្រៀនគោលការណ៍អហិង្សា។ តែមិនស្របគ្នារឿង អត្តា និងអនត្តា។ មានរឿងមួយទៀត ដែលគួរធ្វើ ការកត់សម្គាល់ជាមួយគ្នានេះដែរគឺ សាសនាជេន មិនត្រឹមតែទទួលស្គាល់ថា ពិភពលោកត្រូវសាងឡើង ដោយព្រះអាទិទេព ប៉ុណ្ណឹងទេ ការបដិ-សេធថាមិនមានព្រះអាទិទេព ក៏ជាទង្វើដែលសាសនានេះ បានធ្វើយ៉ាងចេញមុខទៀត។

៣. ពុទ្ធសាសនាគឺអ្វី? តាមន័យនៃពុទ្ធសាសនានេះ ត្រូវបានអ្នកប្រាជ្ញ ឲ្យនិយមន័យខុសៗគ្នា៖  ពុទ្ធសាសនា គឺជាពាក្យប្រៀនប្រដៅ, ពាក្យឱវាទ, ឬដំបូន្មានរបស់ព្រះពុទ្ធ។ ពាក្យថា “ពុទ្ធសាសនា” ចែកចេញជាពីរបទគឺ ពុទ្ធជាបទ១, សាសនាជាបទ១, ពាក្យថា “ពុទ្ធ” នេះ ជានាមមនុស្សអស្ចារ្យម្នាក់ ដែលបានត្រាស់ដឹងនូវញេយ្យធម៌។ ពុទ្ធៈ ដែលយើងគោរព សព្វថ្ងៃនេះ គឺអង្គព្រះបរមសាស្ដា ដែលកើតក្នុងត្រកូលសក្យៈ ជាតិជាក្សត្រនៅក្នុងមជ្ឈិម ប្រទេស គឺប្រទេសឥណ្ឌាសព្វថ្ងៃនេះ។ ធម៌ៈ ជាពាក្យប្រៀនប្រដៅទាំងអស់ របស់ព្រះពុទ្ធ ជាម្ចាស់នោះហៅថា “សាសនា” គឺជាច្បាប់សម្រាប់ប្រៀនប្រដៅ។ រួមទាំងពីរម៉ាត់គឺៈ ពុទ្ធៈ ១ម៉ាត់ និងសាសនា១ ម៉ាត់ ហៅថាពុទ្ធសាសនា “ពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ” (ប្រស្នាពុទ្ធសាសនា ធន់ វាន់, ព.ស.២៤៩៣, គ.ស. ១៩៥១, ទំព័រ ១៤-១៧)។  តាមទស្សនៈ ភិក្ខុ ធម្មបាល ខៀវ ជុំ ថា៖ “ពុទ្ធសាសនា គឺអរិយសច្ចៈ៤” ព្រោះលោកយល់ ថា អរិយសច្ចធម៌៤ នេះហើយ ដែលជាពុទ្ធសាសនាសុទ្ធ ឥតមានលាយឡំ ដោយគំនិត សាសនាណាមួយ ឬលទ្ធិទាំងឡាយដទៃក្នុងពិភពលោកយើងនេះ សូម្បីបន្តិចបន្តួចឡើយ(សកលចិន្តា ធម្មបាល ខៀវ ជំ, ទំព័រ ១-៤)។ ព្រោះអ្វី? ព្រោះពុទ្ធសាសនាដែលយើង ស្គាល់ថា ពាក្យបង្រៀន ឬដំបូន្មាននោះ គឺបង្រៀនឲ្យស្គាល់សេចក្តីពិតតាមធម្មជាតិហ្នឹង ឯង។  តាមទស្សនៈ របស់ សុង ស៊ីវ ថា៖ ពុទ្ធសាសនាគឺ “ពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ” សំដៅ ថាឈ្មោះព្រះធម៌ ប្រែថា ច្បាប់, ថាធម្មជាតិ, ថាភាវៈទ្រទ្រង់លោក ។ល។ មិនមែនជា សរណវត្ថុសម្រាប់បន់ស្រន់ ដូចសាសនាដទៃឡើយ។ ដែលប្រែថា ច្បាប់ គឺពុទ្ធសាសនា ជាទ្រឹស្ដីប្រកបដោយនីតិសាស្ត្រ ជាឃ្លាំងនៃក្បួន ច្បាប់ពិភពលោក មានមាត្រាចែងពីបទបញ្ញត្តិ និងអនុញ្ញាតប្រកបដោយហេតុផលត្រឹមត្រូវឥត ខ្ចោះ សម្រាប់សត្វលោកប្រតិបត្តិតាម បានសុខចម្រើន ក្នុងលោក ក្នុងលោកនេះ ក្នុងបរលោក និងក្នុងនិព្វាន។ ដែលប្រែថា ធម្មជាតិគឺ ពុទ្ធសាសនា ជាទ្រឹស្តីប្រកបដោយធម្មជាតិសាស្ត្រ ប្រាប់បង្ហា- ញសេចក្តីពិតរបស់ធម្មជាតិគឺ មនុស្ស សត្វ ដី ទឹក ភ្លើងខ្យល់ អាកាស ព្រៃព្រឹក្សា ភ្នំ ទន្លេ សមុទ្ទ ទាំងអស់ ដែលកើតនៅក្នុងលោក ទេវលោក ព្រហ្មលោក យមលោក និងក្នុងព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ ព្រមទាំងផ្កាយទាំងឡាយ ដើម្បីសត្វលោក ចេះដឹងស្គាល់ហេតុ បច្ច័យកើត រលត់នៃធម្មជាតិ នោះៗ តាមសភាវពិត ដែលជាបញ្ហាចាំបាច់បំផុតចំពោះ ជីវិត រូបកាយ ជាតិកំណើត របស់ខ្លួន និងវត្ថុធាតុជុំវិញខ្លួន។ ដែលប្រែថា សភាវទ្រទ្រង់លោក ពុទ្ធសាសនាជាទ្រឹស្តីកម្មវិបាកសាស្ដ្រ បា្រប់បង្ហាញ អំពើល្អអាក្រក់ បុណ្យបាប គឺប្រាប់កម្មរបស់សត្វលោក ដែលជាហេតុបច្ច័យនាំឲ្យបានសុខ -ទុក្ខ -ចម្រើន -វិនាសក្នុងលោកនេះ ក្នុងបរលោក និងក្នុងព្រះនិព្វាន។ រួមសេចក្តីឲ្យខ្លីមក ពុទ្ធសាសនា គឺព្រះធម៌នេះឯង ជាទ្រឹស្តីលោក កើតមានប្រចាំពិភព លោក សម្រាប់ទ្រទ្រង់សត្វលោក, បើគ្មានពុទ្ធសាសនាទេ ពិភពលោក៏កគ្មានដែរ។ ប៉ុន្ដែ អ្នកពិភពលោក ដែលរស់នៅក្នុងលោកបានដោយសារព្រះធម៌នោះ មិនដឹងថា ពុទ្ធសាសនា ជាសាសនារបស់ខ្លួនឡើយ, មានជនពួកខ្លះ ភាន់ច្រឡំ តាំងខ្លួនជាសត្រូវនឹងពុទ្ធសាសនាទៅ វិញ។  តាមវចនានុក្រមសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជោតញ្ញាណោ ជួន ណាត , ទំព័រ ៧៦៧ ថា៖ ពាក្យ ប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ, ពុទ្ធបណ្ដាំ (ពុទ្ធវចនៈ)។ សរុបសេចក្តីមក ទោះបីជាទស្សនៈខាងលើនេះ មានការយល់ឃើញខុសគ្នា ដោយអន្លើៗ ក៏ដោយចុះ ក៏ហេតុផលនៃសេចក្តីទាំងនោះមិនជាខុសគ្នាប៉ុន្មានទេ ពោលគឺ ពុទ្ធសាសនា ជា ពាក្យប្រៀនប្រដៅ របស់ព្រះពុទ្ធក្តី ជាអរិយសច្ចៈ៤ ក្តី ជាសាសនាសម្រាប់លោកក្តី ក៏គោលបំ ណងនៃសាសនា របស់ព្រះពុទ្ធគឺ ចង់ឲ្យសត្វលោករួចចាកទុក្ខ បាននូវសេចក្តីសុខគ្រប់យ៉ាង។

៤. ពុទ្ធប្រវត្តិសង្ខេប ព្រះបរមសាស្ដានៃយើង ទ្រង់យាងចុះចាប់បដិសន្ធិក្នុងព្រះគភ៌ព្រះនាង មាយា ជាអគ្គ មហេសីនៃព្រះបាទសិរីសុទ្ធោទនៈ ក្នុងថ្ងៃព្រហស្បត៍ ពេញបូរមី ខែអាសាឍ ឆ្នាំរការ។ ព្រះអង្គ ទ្រង់ប្រសូត្រ នៅថ្ងៃបុណ្ណមី ខែពិសាខ ឆ្នាំច នៅឧទ្យានលុម្ពិនី (លុម្ពិនីវ័ន) ត្រង់ចន្លោះនៃនគរពីរ គឺនគរកបិលភស្តុឬកបិលវត្ថុ និងនគរទេវទហៈ។ ព្រះអង្គប្រសូត្រចាកផ្ទៃនៃមាតាថ្មីៗព្រះអង្គទ្រង់ យាងបាន៧ជំហាន ហើយទ្រង់បន្លឺព្រះសព្ភិវាចា ជាបុព្វនិមិត្តថា “ហមស្មិ លោកស្ស ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស អយមន្តិមា ជាតិ នត្ថិទានិ នត្ថិទានិ បុនព្ភវោ។ ប្រែថា អាត្មាអញ ជាកំពូលនៃលោក! អាត្មាអញជាបុគ្គលប្រសើជាងគេលើលោក! អាត្មាអញជាចម្បង ជាងគេទាំងអស់ក្នុងលោក! ជាតិនេះជាជាតិចុងក្រោយរបស់អាត្មាអញ! អំណឹះពីនេះទៅមុខ អាត្មាអញ លែងកើតទៀតហើយ។” កាលព្រះរាជកុមារប្រសូត្របាន៥ថ្ងៃ ព្រះបិតាឲ្យប្រជុំញាតិ និងអាមាត្យ អញ្ជើញព្រាហ្មណ៍ ១០៨នាក់ មកឆាន់ធ្វើមង្គលព្យាករណ៍ព្រះលក្ខណៈ និងថ្វាយព្រះនាម។ បណ្ដាព្រាហ្មណ៍ទាំង ១០៨នាក់ដែលមកទទួលចង្ហាននោះ គឺទុកតែព្រាហ្មណ៍ ៨ នាក់ ដែលស្ទាត់ជំនាញត្រៃវេទ ឲ្យទាយ។ ព្រាហ្មណ៍ទាំង ៨ នោះគឺ រាមព្រាហ្មណ៍១ លក្ខណព្រាហ្មណ៍១ យញ្ញព្រាហ្មណ៍១ ធជ-ព្រាហ្មណ៍១ សុភោជព្រាហ្មណ៍១ សុទត្តព្រាហ្មណ៍១ សុយាមព្រាហ្មណ៍១ និងកោណ្ឌញ្ញ- ព្រាហ្មណ៍១។ បណ្ដាព្រាហ្មណ៍ទាំង ៨ នាក់នោះ ព្រាហ្មណ៍ ៧ នាក់ខាងដើមទាយថា៖ “ព្រះរាជ កុមារដែលប្រកបដោយមហាបុរិសលក្ខណៈ ៣២ ប្រការនេះ សឹងប្រកបដោយគតិពីរប្រការគឺ បើនៅគ្រប់គ្រងគេហដ្ឋាន នឹងបានជាសេ្ដចចក្កពត្តិ បើចេញបព្វជ្ជា នឹងបានត្រាស់ជាសព្វញ្ញុពុទ្ធ ក្នុងលោក”។ ឯកោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណ៍ ដែលក្មេងជាងព្រាហ្មណ៍ទាំងនោះ លើកម្រាម់ដៃតែមួយ ទាយថា៖ “ ព្រះរាជកុមារនេះ មិននៅគ្រប់គ្រងផ្ទះទេ ប្រាកដជានឹងបានត្រាស់ជាព្រះពុទ្ធ ដោយ ពិត”។ ព្រាហ្មណ៍ទាំងនោះ ថ្វាយព្រះនាមថា “សិទ្ធត្ថ” ប្រែថា “អ្នកញុំាងសេចក្តីប្រាថ្នាឲ្យសម្រេច” (ពុទ្ធប្បវត្តិទូរេនិទាន ពិស្ដារ ឱម ណាគ្រី រៀបរៀង បោះពុម្ពផ្សាយរបស់ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ, ទំព័រ ១៥)។ ព្រះរាជកុមារកើតបាន ៧ ថ្ងៃ ព្រះមាតាសោយទីវង្គតទៅ ព្រះបាទសុទ្ធោទនៈ លើកព្រះ នាង បជាបតិគោតមី ត្រូវជាប្អូនស្រី របស់ព្រះនាងមហាមាយា ឲ្យថែរក្សាបំបៅព្រះរាជកុមារ និងជាមហេសីរបស់ព្រះអង្គ។ ព្រះរាជកុមារអាយុបាន ៧ វស្សា ព្រះបិតាឲ្យជាងជីកស្រៈ បោក្ខ-រណីបីថ្វាយ ព្រះរាជកុមារ។ លុះព្រះជន្ម ១៦ វស្សា ព្រះបិតាឲ្យជាងសាងប្រាសាទ ៣ សម្រាប់រដូវទាំងបី ព្រមទាំងស្រី របាំជាច្រើននាក់គាល់បម្រើ មានតូយ៌តន្ត្រី (តូរ្យតន្ត្រី) ប្រគំច្រៀងរាំជាប្រក្រតី។ ក្នុងវ័យនេះដែរ ព្រះបិតាចាត់ចែងឲ្យរៀនសូត្រនូវគម្ពីរវេទ គម្ពីរអត្ថសាស្ត្រ ផ្សេងៗក្នុងសំណាក់ព្រះរាជគ្រូ ពិស្វា- មិត្ត នៅក្នុងព្រះរាជដំណាក់មានចំណេះទាំងផ្លូវអាណាចក្រ ទាំងផ្លូវសៃយចក្រ ទើបព្រះបិតា ត្រាស់បង្គាប់ឲ្យព្រះញាតិជាសក្យវង្ស នាំយកព្រះរាជធីតា មកឲ្យព្រះរាជកុមារទត តែត្រូវ បដិសេ- ធ ដោយសំអាងថាព្រះសិទ្ធត្ថ មិនចេះសិល្ប៍សាស្ត្រ ក្បួនយុទ្ធសាស្ត្រឡើយ។ ព្រះរាជាក៏ប្រាប់ ព្រះរាជបុត្រតាមដំណើររឿង ព្រះមហាបុរសទូលសូមព្រះបិតាប្រជុំព្រះញាតិវង្ស ព្រះកុមារយាង ចេញ សម្ដែងឫទ្ធិដោយលើកធ្នូមានកម្លាំងមួយពាន់ បាញ់ទៅសូរសព្ទលាន់ឮអស្ចារ្យ ទើបព្រះ ញាតិ ខ្លបខ្លាចចេស្ដា ព្រមបញ្ជូនព្រះធីតាមកថ្វាយព្រះមហាបុរសទត។ ព្រះសិទ្ធត្ថសោយរាជសម្បត្តិ នៅថ្ងៃសៅរ៍ ពេញបូរមី ខែអាសឍ ឆ្នាំឆ្លូវ ក្នុងព្រះជន្ម ១៦ ឆ្នាំ ព្រមទាំពិធីអភិសេក នឹងនាងពិម្ពាយសោធរា ព្រះរាជធីតារបស់ព្រះបាទសុប្បពុទ្ធ នៅខាងនគរ ទេវទហៈ ជាព្រះរាជមហេសី។ ព្រះសិទ្ធត្ថយាងចេញសាងផ្នូសនៅថ្ងៃព្រហស្បត៍ ខែអាសាឍ ឆ្នាំថោះ ក្នុងព្រះជន្ម ២៩ វស្សា វេលាអធ្រាត្រ ព្រោះទ្រង់ទតឃើញនូវទេវទូតទាំង៤គឺ មនុស្សចាស់១ មនុស្សឈឺ១ មនុស្សស្លាប់១ និងអ្នកបួស១។ ព្រះអង្គទ្រង់គង់លើសេះកណ្ឋកៈ មានឆន្នាមាត្យជាអ្នកជូន ដំណើរ ដល់ក្រៅក្រុង ទីនោះឈ្មោះថា អនិវត្តនចេតិយ។ ព្រះមហាបុរសចាប់ក្របួចកេសា កាត់សល់ ២ ធ្នាប់ រួចអធិដ្ឋានក៏បោះមោលី (កំប៉ោយសក់) ទៅក្នុងអាកាស ប្រះឥន្ទក៏យកប្រអប់ កែវមកទ្រ ទៅបញ្ចុះទុកនៅចូឡាមណីចេតិយនាស្ថានតាវតឹង្ស។ ក្រោយមកព្រះអង្គបានសិក្សាក្នុងសំណាក់អាចារ្យទាំងពីរគឺ អាឡារតាបស និងឧទកតា-បស បានសម្រេចសមាបត្តិ៨ ក៏យល់ឃើញថា ចេះធម៌ត្រឹមសមាបត្តិ៨ នេះ មិនអាចសម្រេច ឈានបានទេ។ ទើបលាអាចារ្យទាំងពីរ ទៅធ្វើការពិសោធដោយព្រះអង្គឯង មានធ្វើទុក្ករកិរិយា ជាដើម រហូតបានត្រាស់ដឹង។ សរុបទាំងរៀនជាមួយនឹងអាចារ្យទាំងពីរ ទាំងធ្វើទុក្ករកិរិយា អស់ រយៈពេល ៦ វស្សាទើបបានត្រាស់ដឹងនូវសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ នៅថ្ងៃពុធ ពេញបូរមី ខែពិសាខ ឆ្នាំរកា មុនពុទ្ធសករាជ ៤៥ ឆ្នាំ វេលាទៀបភ្លឺ នៅក្រោមដើមពោធិព្រឹក្ស ក្នុងគយាសីសបទេស។ ក្រោយមកព្រះអង្គបំពេញនូវពុទ្ធកិច្ចទាំងប្រាំប្រការ មានប្រមើលមើលឧបនិស្ស័យសត្វ បិណ្ឌបាត្រជាដើម អស់រយៈពេល ៤៥ ឆ្នាំគត់។ ព្រះអង្គទ្រង់រំលត់ខន្ធចូលកាន់បរិនិព្វាន នៅថ្ងៃ អង្គារ ១៥ កើត ខែពិសាខ ឆ្នាំម្សាញ់ នាក្រុងកុសិនារា ក្នុងព្រះជន្មាយុ ៨០ ឆ្នាំគត់។

III. ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនា នៅកម្ពុជា ពុទ្ធសាសនាក្នុងនីតិកាលនៃព្រះសមណគោតមបរមគ្រូ បានប្រតិស្ថាន ក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ។ ក្នុងរយៈកាលដ៏វែងនេះ ពុទ្ធសាសនាមិនដែលសាបសូន្យពីប្រទេស កម្ពុជាឡើយ គ្រាន់តែមានពេលខ្លះរីកចម្រើន ពេលខ្លះពុំសូវរីកចម្រើនទៅតាមសម័យកាលនីមួ- យៗតែប៉ុណ្ណោះ។ ១. ពុទ្ធសាសនាសម័យបុរេប្រវត្តិ (សម័យមុនប្រវត្តិសាស្ដ្រខ្មែរ) បណ្ដាប្រទេសដែលកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា នៅជិតគ្នាសព្វថ្ងៃ មានប្រទេសខ្មែរ, សៀម, លាវ និងយួនទាំងបួននេះ មានតែប្រទេសខ្មែរមួយទេដែលបានទទួល គោរពកាន់ពុទ្ធសាសនា មុនគេបំផុត គឺតាំងពីសម័យនគរភ្នំ (ហ្វូណន) ដោយព្រះអរហន្ត ព្រះនាមមោគ្គល្លីបុត្តតិស្សត្ថេរ បញ្ជូនសមណទូតមក ពីររូបគឺព្រះសោណត្ថេរ និងព្រះឧត្តរត្ថេរ មកកាន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលហៅ ថា ដែនដីសុវណ្ណភូមិនេះ ជាភូមិនៅចន្លោះចិន និងឥណ្ឌា ក្រោយពីព្រះពុទ្ធបរិនិព្វានទៅបាន ២៣៤ឆ្នាំ គឺពុទ្ធសតវត្សទី៣ (មុនគ.ស.៣០៩ឆ្នាំ)។ នៅក្នុងដែនដីនេះ គឺមានតែប្រទេស ៣ ទេ ដែលជាម្ចាស់ដើម នៃដែនដីសុវណ្ណភូមិគឺៈ ខ្មែរ មន ចាម និងជ្វាម៉ាឡាយូ មួយទៀត ស្ថិត នៅលើ ទីប្រជុំកោះ។ ពេលនោះ ភូមា សៀម យួនជាដើមមិនទាន់កើតមានពូជជាតិក្នុងលោក គឺដែនដី សុវណ្ណភូមិនេះទេ។ (ពុទ្ធសាសនា និងវិទ្យាសាស្ត្រ សុង ស៊ីវ ព.ស. ២៥១៦ គ.ស. ១៩៧២)។ ២. ពុទ្ធសាសនាសម័យនគរភ្នំ ពាក្យថា “នគរភ្នំ” នេះ ចិនហៅថា ហ្វូណន (Founan) រាជធានីហៅថា ទូមូ ត្រូវនឹងពាក្យ បុរាណថា “ទមាក់=ទ្រមាក់ ប្រែថា អ្នកបាញ់” ស្របនឹងសិលាចារឹកខ្មែរថា “កុរុងព្នំ ឬវ្រៈ វ្នំ” ជា សំស្ដ្រឹតថា “បវ៌តភូបាល ប្រែថា សេ្ដចភ្នំ” រាជធានីថា “ វ្យាធៈបុរៈ បុរីអ្នកបាញ់” ជាទីក្រុងតាំងនៅ តំបន់បាភ្នំ (ពុទ្ធសាសនា ២៥០០ ការបោះពុម្ពផ្សាយ របស់ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ កម្ពុជរដ្ឋ ព.ស. ២៥០០ គ.ស. ១៩៥៧, ទំព័រ ៣៧)។ ពីពុទ្ធសតវត្សទី៦ដល់ទី១១ គឺគ្រិស្តសតវត្សទី១ ដល់ទី៦ ក្នុងសម័យនគរភ្នំព្រះពុទ្ធសាស-នា ដែលជាប្រភពនៃមនុស្សធម៌ និងអារ្យធម៌នោះ បានផ្សាយពាសពេញអាណាចក្រភ្នំយូរណាស់ មកហើយ ដរាបដល់សិលាចារឹក មានព្រះពុទ្ធរូប សម្រាប់ពុទ្ធសាសនិកគោរពបូជា ស្ទើរតែគ្រប់ ទិសទី ដូចនៅកំពង់ផែបុរាណមួយរបស់ខ្មែរយើងឈ្មោះកំពង់ផែ អុក-អែវ (អូ-កែវ) នៅមាត់ សមុទ្រ នៃប្រទេសនគរភ្នំ។ នៅក្នុងសម័យនេះដែរ យើងមានសិលាចារឹកមួយផ្ទាំង នៅវ៉ូកាញ់ នៅប្រទេសវៀតណាម សព្វថ្ងៃ ដែលនិយាយពីព្រះរាជានគរភ្នំក្នុងគ្រឹស្ដសតវត្សទី២ ព្រះនាមស្រីមារៈ គឺព្រះបាទហ្វាន់ -ចេ- ម័ន ឬហ្វាន់-ម័ន (តាមភាសាចិន) ជាព្រះអគ្គសាសនូបត្ថម្ភក៍ ដែលមានកិត្យានុភាពល្បីល្បា-ញអស្ចារ្យ ក្នុងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ជាមហាធិរាជនៃប្រទេសនគរភ្នំ មានសាមន្ដរដ្ឋជាង១០ ជាចំណុះ ព្រះអង្គ (សុង ស៊ីវ. ទំព័រ ៣៦-៣៧)។ តាមរយៈសិលាចារឹកនេះ បានបញ្ជាក់ថា ព្រះអង្គជាអគ្គ ពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៍ ដូច្នេះ បញ្ជាក់ឲ្យឃើញថា ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលមកប្រតិស្ថាននៅក្នុង ប្រទេសកម្ពុជាយើង ត្រឹមដែលមានចារឹកលើសិលាចារឹកនោះទេ គឺមានតាំងពីមុននោះទៅទៀត (ទស្សនៈខ្ញុំ ផ្ទាល់)។ នៅព.ស. ១០៤៦, គ.ស. ៥០៣។ ព្រះបាទកៅណ្ឌិន្យជ័យបានបញ្ជូនរាជទូត ឲ្យយកព្រះ ពុទ្ធរូបធ្វើពីផ្កាថ្មសមុទ្រ និងវត្ថុដទៃទៀតជាច្រើន ទៅថ្វាយព្រះចៅក្រុងចិនទៀត និងបានបញ្ជូន ភិក្ខុជាតិខ្មែរពីររូប គឺព្រះភិក្ខុសង្ឃបាលោ១ និងព្រះភិក្ខុមន្ទ្រសេន១ ជាអ្នកចេះព្រះត្រៃបិដក និង ចេះបកប្រែភាសាបរទេសច្រើនភាសា ឲ្យទៅប្រែព្រះត្រៃបិដក តាមការសូមនិមន្ដឲ្យជួយប្រែពី ព្រះចៅក្រុងចិននាមវូ (រាជវង្សលាង)។ ភិក្ខុទាំងពីរអង្គនេះបានជួយប្រែអស់រយៈពេល ១៦ឆ្នាំ។ ឯទីដែលធ្វើការបកប្រែធម៌ ក្នុងប្រទេសចិននោះ ឈ្មោះថា “ការិយាល័យនគរភ្នំ”។ នេះបញ្ជាក់ថា ពុទ្ធសាសនាក្នុងរជ្ជកាលនេះ ក៏មានការរីចម្រើនណាស់ដែរ។ ៣. ពុទ្ធសាសនាសម័យចេនឡា (ព.ស. ១០៩៣-១៣៤៥ គ.ស. ៥៥០-៨០២) តាមពង្សាវតាចិន (រាជវង្ស ស៊ួយ) ថា៖ “កាលនោះ នៅប្រទេសហ្វូណន (នគរភ្នំ) កើតការ បះបោរ ហើយមានក្សត្រប្រទេសចេនឡា នាម ចិត្រសេនា គឺស្ដេចភវវរ្ម័នទី១ (ជាតិកម្ពុជៈ) ដណ្ដើមបានជ័យជម្នះឡើងសោយរាជ្យ” ។ សម័យនោះអ្នកប្រាជ្ញពង្សាតារឲ្យឈ្មោះថា សម័យ ចេនឡា។ ក្នុងសម័យនេះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ចម្រើនរុងរឿងនៅឡើយ, ដល់មកដើមពុទ្ធសតវត្សទី ១២ មានសាសនាលទ្ធិមហាយាន (អាចរិយវាទ) ចូលមកប្រទេសខ្មែរទៀត ហើយបានចម្រើនរុង រឿង ជាងពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ ទោះបីជាពុទ្ធសាសនាមហាយាន ដែលជាសាសនាចំណូលថ្មី ជាដំបូងនេះ បានរីកចម្រើនជាងគេក៏ដោយ ក៏នាម៉ឺន និងប្រជាពលរដ្ឋជាច្រើននៅតែគោរពពុទ្ធ-សាសនាថេរវាទ និងព្រហ្មញ្ញសាសនាដែរ។ ៤. ពុទ្ធសាសនាសម័យអង្គរ (ព.ស. ១៣១៥-១៩៧៥ គ.ស. ៨០២-១៤៣២ ឬ១៤៣១) សម័យមហានគរនេះ គិតត្រឹមពីរជ្ជកាល ព្រះបាទជយវរ្ម័នទី២ ដល់រជ្ជកាព្រះបាទពញា យ៉ាត ដែលព្រះអង្គចាកចេញពីរាជធានីអង្គរ ទៅគង់នៅទួលបាសាន (ស្រីសន្ធរ) ហើយគង់នៅ រាជធានីចតុមុខ ភ្នំពេញសព្វថ្ងៃនេះ។ ក្នុងរយៈកាលដ៏វែងនេះ ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (ហីនយាន)ក្តី ពុទ្ធសាសនាអាចរិយវាទ (ម ហាយាន) ក្តី ព្រហ្មញ្ញសាសនាក្តី មាននិន្នាការតាមរជ្ជកាលដូចតទៅនេះ៖ រជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ (គ.ស. ៨០២) រាជធានីនៅ មហេន្ទ្របរព៌ត (ភ្នំគូលែន)។ ព្រះរាជាអង្គនេះ កាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ឯនាម៉ឺននិងប្រជារាស្ត្រភាគច្រើនកាន់ពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលសេ្ដចជយវរ្ម័នទី៣ (ព.ស. ១៤១២, គ.ស.៨៥៥) ព្រះរាជធានីនៅហរិហរាល័យ (ប្រាសាទបាគង តំបន់រលួសស្រុកសូទ្រនិគម ខេត្តសៀមរាបសព្វថ្ងៃ)។ ព្រះរាជាអង្គនេះ កាន់ ព្រហ្មញ្ញសាសនា ឯនាម៉ឺន និងប្រជារាស្ត្រគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេចឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១ (ព.ស. ១៣៤២០, គ.ស. ៨៧៧) រាជធានីនៅហរិហរាល័យ ដែរ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ កាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ឯនាម៉ឺននិងប្រជារាស្ដ្រគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលយសោវរ្ម័នទី១ (ព.ស. ១៤៣២, គ.ស. ៨៨៩-៩០០) រាជធានីនៅយសោធរបុរៈ (អង្គរធំ)។ ព្រះរាជាអង្គនេះ ជាពុទ្ធសាសនិកមួយអង្គដ៏ប្រសើរ ទ្រង់ទទួលស្គាល់ពុទ្ធសាសនា មហាយាន ជាផ្លូវការមុនដំបូងបំផុតក្នុងពង្សាវតាខ្មែរ, ឯពុទ្ធសាសនាហីនយាន និងព្រហ្មញ្ញសា សនា មានសិទ្ធិដូចគ្នា ប្រជារាស្ត្រគោរពកាន់តាមស្មគ្រចិត្ត។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេចជយវរ្ម័នទី៤ (ព.ស. ១៤៧១, គ.ស. ៩២៨) រាជធានីនៅអង្គរធំ ក្រោយ មកលើកទៅកោះកែ។ ព្រះរាជាអង្គនេះកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍, ឯនាម៉ឺន និងប្រជារាស្រ្ដភាគ ច្រើនកាន់ពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលសេ្ដចឥន្ទ្រវរ្ម័នទី២ (រាជេន្ទ្រវរ្ម័ន) (ព.ស. ១៤៨៧, គ.ស. ៩៤៤) រាជធានីនៅ កោះកែបាន១ឆ្នាំ រើទៅអង្គរធំវិញ។ ព្រះរាជាអង្គនេះកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍ តែទ្រង់ប្រោស ប្រាណ ចំពោះពុទ្ធសាសនាដែរ បានកសាងវត្តខាងពុទ្ធសាសនាកាន់តែច្រើនឡើងៗ មកជិតរាជ- ធានី។ ក្នុងរាជ្យនេះ សេរីភាពខាងពុទ្ធសាសនាទូលំទូលាយណាស់បាននំាព្រហ្មញ្ញសាសនា និង ពុទ្ធសាសនា ឲ្យមានពិធីការលាយចូលគ្នា ជាប់រហូតមកដល់សម័យកាលនេះ។ ក្នុងរជ្ជកាល ស្ដេចជយវរ្ម័នទី៥ (ព.ស. ១៥១១, គ.ស. ៩៦៨), រាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះរា-ជាអង្គនេះ កាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាមុតមាំណាស់ អ្នកមិនធ្លាប់ជ្រះថ្លាក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ក៏មាន សទ្ធាជ្រះថ្លាតាមព្រះអង្គរច្រើនដែរ។ ព្រះអង្គរបានកសាងពុទ្ធរូបមួយអង្គធំ នៅជិតប្រាសាទ បាយ័ន គឺព្រះពុទ្ធរូបគោកធ្លក។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេច សូរ្យវរ្ម័នទី១ (ព.ស. ១៥៤៥, គ.ស. ១០០២) រាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះ រាជាអង្គនេះជាពុទ្ធសាសនិកមហាយាន តែព្រះអង្គគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ និងព្រហ្មញ្ញ សាសនាដែរ មិនឲ្យអ្នកកាន់សាសនាទាំងនេះថ្នាំងថ្នាក់នឹងគ្នាឡើយ។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេច ឧទយាទិត្យវរ្ម័ន (ព.ស.១៥៩២, គ.ស.១០៤៩) ព្រះរាជធានី នៅអង្គរធំ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ មិនសូវយកព្រះទ័យទុកដាក់ខាងសាសនាទេ ព្រោះប្រទេសរវល់កើតសង្គ្រាម ដល់ទៅ៤លើក, ព្រះអង្គគោរពសាសនាតាមតែព្រះបវេណីមុន។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេច ហស៌វរ្ម័ន (ព.ស. ១៦២២, គ.ស. ១០៧៩), ព្រះរាជធានីនៅអង្គរធំ។ ក្នុង រាជ្យព្រះអង្គនេះ ក៏នៅមានការវឹកវរខាងចម្បាំង តពីរាជ្យមុន ហើយព្រឹត្តិការណ៍សាសនា ក៏ដូច រាជ្យមុនដែរ។ ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជយវរ្ម័នទី៦ (ព.ស. ១៦៣៣, គ.ស. ១០៩០), រាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះ រាជាអង្គនេះ កាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនាមុតមាំណាស់ ឯនាម៉ឺន និងប្រជារាស្ត្រ កាន់ពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេច ធរណិន្ទ្រវរ្ម័នទី១ (ព.ស. ១៦៥២, គ.ស. ១១០៩), រាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ ប្រកបដោយគតិបណ្ឌិតយុត្តិធម៌ គ្រប់ព្រះរាជករណីយកិច្ច ខាងសាសនា ព្រះ អង្គគោរពសាសនាទាំងអស់ស្មើៗ តាមឋានៈជាព្រះមហាក្សត្រ។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេច សូរ្យវរ្ម័នទី២ (១៦៥៦, គ.ស. ១១១៣) រាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះអង្គកាន់ ព្រហ្មញ្ញសាសនាផង ពុទ្ធសាសនាផង, ឯនាម៉ឺន និងប្រជារាស្ដ្រភាគច្រើនកាន់ពុទ្ធសាសនា។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេច ធរណិន្ទ្រវរ្ម័នទី២ (ព.ស. ១៦៩៤, គ.ស. ១១៥១), រាជធានីនៅអង្គរធំ។ តាមសិលាចារឹកនៅប្រាសាទតាព្រហ្មថា ព្រះរាជាអង្គនេះកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាមុតមាំណាស់។ រជ្ជកាលស្ដេច ជយវរ្ម័នទី៧ (ព.ស. ១៧២៩, គ.ស. ១១៨១-១២០១), រាជធានីនៅអង្គរធំ។ ព្រះអង្គមានកិត្តិនាមល្បីល្បាញបំផុតនៅក្នុងពង្សាវតារខ្មែរ ជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើម, ពុទ្ធចក្រ និង អាណាចក្រមានសេចក្តីរុងរឿងដ៏ក្រៃលែង។ ព្រះអង្គបានឲ្យគេសាងព្រះពុទ្ធរូបមាស ប្រាក់ សំរឹទ្ធ ថ្ម និងរូបព្រះយមព្រះកាលតម្កល់គ្រប់ទីកន្លែង ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រទាំងអស់ចំនួនពីរម៉ឺនបួន ពាន់អង្គ ព្រមទាំងបញ្ជូនព្រះរាជបុត្រព្រះនាម តាមលិន្ទៈ ឲ្យទៅសិក្សាវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា នៅកោះ ស្រីលង្កា, ព្រះរាជបុត្រនេះបានបួសជាភិក្ខុនៅវត្តមហាវិហារ លោកនិមន្ដមកប្រទេសកម្ពុជាវិញ ក្នុង ព.ស. ១៧៣៣។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គ ផ្នែកការសិក្សាឡើងដល់កម្រិតខ្ពស់បំផុត, មានសា កលវិទ្យាល័យ មានភូមិសិក្សាខ្ពស់ក្រៃលែង ជាងភូមិសិក្សានៅប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងសម័យនោះ ទៅទៀត។ ព្រះនាងឥន្ទ្រទេវី ជាអគ្គជាយាព្រះអង្គ ជាសកលវិទ្យាធិការិនី នៃសាកលវិទ្យាល័យ វត្តជ័យស្រី (ក្នុងបរិវេណប្រាសាទព្រះខ័ន) ។ មានព្រះមហាថេរថ្នាក់បណ្ឌិត ២៨ អង្គ និងព្រះថេរ ជាសាស្ត្រាចារ្យ ចំនួន ២៧៤០ អង្គ បង្រៀននៅមហាវិទ្យាល័យវត្តរាជវិហារ (ក្នុងមណ្ឌលប្រាសា-ទតាព្រហ្ម)។ ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេចស្រិន្ទ្រវរ្ម័ន (ព.ស. ១៨៣៩, គ.ស. ១១៩៦) ព្រះរាជធានីនៅអង្គដែរ។ ព្រះរាជាអង្គនេះ ទ្រង់ជ្រះថ្លាចំពោះពុទ្ធសាសនាណាស់ដែរ បានថ្វាយស្រុកមួយសម្រាប់សាង វត្តអារាម ឧទ្ទិសចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនា។ តពីកាលស្ដេច ស្រិន្ទ្រវរ្ម័ននេះមក, ប្រទេសកម្ពុជាចុះថយឥទ្ធិពលបន្តិចម្ដងៗ ដោយមាន ចម្បាំងញឹកញាប់មិនដាច់។ សិលាចារឹកក្បួនច្បាប់គម្ពីរដីកាទាំងប៉ុន្មាន ដែលមានមកហើយក៏ អន្ដរធានបាត់បង់ទៅបន្ដិចម្ដងៗ ដោយសារសង្គ្រាម រហូតមកដល់រជ្ជកាល ស្ដេចពញាយ៉ាត ពាក់កណ្ដាលពុទ្ធសតវត្សរ៍ទី២០ ព្រះអង្គលះបង់រាជធានីមហានគរទៅគង់នៅទួលបាសាន (ស្រី សន្ធរ) ហើយមកតាំងរាជធានីនៅចតុមុខ។ ៥. ពុទ្ធសាសនាសម័យបច្ចុប្បន្ន ពីគ្រឹស្ដសតវត្សរ៍ទី១៥ ដល់ទី២០ ក្រោយសម័យមហានគរ ដល់បច្ចុប្បន្នគឺ ៦ សតវត្សរ៍ ហើយ។ ក្នុងចុងរយៈកាលដ៏វែងនេះ ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (ហីនយាន) បានប្រតិស្ថានលើទឹកដី ខ្មែរស៊ប់មាំមួនឥតប្រែប្រួលឡើយ។ ឯពុទ្ធសាសនាមហាយាន និងសាសនាព្រាហ្មណ៍ ក៏ចេះតែ សាបសូន្យបន្ដិចម្ដងៗ ដរាបដល់សព្វថ្ងៃនេះបាត់ឈ្មោះបោះសំឡេងសូន្យឈឹង, បុរាណដ្ឋានជា ទីអារាមទាំងនោះ ក៏ប្រែក្លាយមកជាទីអារាមពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ ចាប់តាំងពីរជ្ជកាល សម្ដេចព្រះហរិររាមាធិបតីព្រះអង្គឌួង ដែលជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើម នោះ ដ៏រាបមកដល់សព្វថ្ងៃ ចេះតែចម្រើនជាប់ជានិច្ច (វៀរលែងតែសម័យប៉ុល ពត ដែលជារបប មួយដ៏ខ្មៅងងឹត ដែលបានយកពុទ្ធសាសនាមកជាន់ឈ្លី បំផ្លាញវត្តអារាម ពុទ្ធបដិមាអស់ជាច្រើន តែក៏មិនអាចលុបបំបាត់ពុទ្ធសាសនា ពីចិត្តគំនិត និងសតិអារម្មណ៍របស់ប្រជាពលរដ្ឋបានដែរ ពោលគឺ ពុទ្ធសាសនាដក់ជាប់ ឬស្ថិតក្នុងអារម្មណ៍ពួកគាត់ជានិច្ច។ ក្នុងនោះមិនមែនតែពុទ្ធសាស នាមួយទេ សូម្បីសាសនាដទៃទៀត ក៏ពួកនោះលុបបំបាត់ចោលដែរ)។ ព្រះអង្គសព្វព្រះរាជហឫទ័យ ចំពោះការសិក្សាណាស់, ព្រះអង្គជាបណ្ឌិត ជាកវីនិពន្ធ ជាសាកលវិទ្យាធិការ, ព្រះបរមរាជវាំងរបស់ព្រះអង្គ កើតជាមហាវិទ្យាល័យ, ទ្រង់ព្រះរាជទាន ឲ្យ ភិក្ខុ-សាមណេរ ឧបាសក ឧបាសិកា យុវជន ចូលទៅសិក្សាវិជ្ជាគ្រប់បែប មានវិជ្ជាអក្សរសាស្ដ្រ ខ្មែរ កាព្យសាស្ត្រ និងទស្សនវិជា្ជពុទ្ធសាសនាជាដើម។ បន្ទាប់មកទៀត ក្នុងរជ្ជកាល សម្តេច នរោត្តម , សម្ដេច សីសុវត្ថិ, រជ្ជកាលសម្តេច សីសុវត្ថិ -មុនីវង្ស។ ព្រះអង្គក៏ជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមដែរ។ ថ្វីត្បិតតែក្នុងសម័យនោះ ស្ថិតក្រោមអាណានិ-គមនិយមបារាំង ដែលស្ថិតក្នុងការគាប់សង្កត់ពីបារាំង ទាំងរាងកាយ ទាំងសតិអារម្មណ៍ ទាំង អក្សរសាស្ត្រ... ក៏ដោយ។ សម្ដេច សីសុវត្ថិមុនីវង្ស ព្រះអង្គជាពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៍ នៃឧត្តមសង្គីតិ បង្កើតឲ្យមានក្រុមជំនុំ ពិនិត្យផ្ទៀងផ្ទាត់ព្រះត្រៃបិដក ហើយប្រែពីភាសាបាលីមកជាភាសាជាតិ ឲ្យបោះពុម្ពទាំងភាសាបាលី ទាំងភាសាជាតិ ផ្សាយក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ឧត្តមសង្គីតិនេះ គឺចាប់ ប្រែជាភាសាខ្មែរព្រមទាំងសរសេរចម្លងពីឆ្នាំ១៩២៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៣៩ ចំនួន១០ឆ្នាំ ទើបសរសេរ ចម្លងជាសំណេរពុម្ពចប់។ ឯការបោះពុម្ពក៏ចេះតែបោះបន្តៗ មករហូតដល់ឆ្នាំ១៩៦៩ ទើបចប់ សព្វគ្រប់បានជាសៀវភៅក្រាស់ៗ ធំៗ ចំនួន១១០ក្បាល។ លុះបោះពុម្ពចប់សព្វគ្រប់ហើយបាន ធ្វើបុណ្យសម្ភោជយ៉ាងធំគ្រប់វត្តអារាមទាំងអស់ ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា នៅថ្ងៃតែមួយដំ-ណាល់គ្នាក្នុង ព.ស. ២៥១២ គ.ស. ១៩៦៩ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះមហាក្សត្រិយានី សីសុវត្ថិ កុសមនារី រតន៍ សិរីវឌ្ឍនា ជានិមិត្តរូបនៃរាជបល័្លង្កខ្មែរ ដែលមានសម្ដេច នរោត្តម សីហនុ ជាព្រះប្រមុខរដ្ឋ។ ក្នុងរាជ្យសម្ដេច សុរាម្រឹតក្តី សីហនុក្តី ក៏សុទ្ធតែជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមដែរ ដូចដែលយើង ឃើញស្រាប់ គឺមានសន្សល់ទុកនៅរហូតដល់បច្ចុប្បន្ននេះ គឺពុទ្ធិកវិទ្យាល័យព្រះសុរាម្រឹត, ពុទ្ធិក សាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជជាដើម សុទ្ធតែជាសមិទ្ធិដែលបញ្ជាក់ពីទឹកព្រះទ័យព្រះអង្គ ចំ- ពោះ ពុទ្ធសាសនា។ រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ វិស័យពុទ្ធសាសនាក៏នៅតែរីកចម្រើនណាស់ដែរ ហើយការផ្សព្វផ្សាយនៃទ្រឹស្តីពុទ្ធសាសនា ក៏កាន់តែទំនើបថែមទៀត ពោលគឺមានការផ្សាយតាម បណ្ដាញទូរទស្សន៍ វិទ្យុ និងតាមអ៊ិនធឺណិតជាដើម ដែលអាចស្តាប់ និងអានបានទូទាំងពិភព លោក។

IV. ពុទ្ធសាសនា និងសង្គមខ្មែរ រយៈនៃការសម្តែងធម៌របស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ តាំងពីព្រះអង្គបានត្រាស់ដឹង នូវសម្មាសម្ពោ ធិញ្ញាណ រហូតដល់ថ្ងៃដែលព្រះអង្គរំលត់ខ័ន្ធចូលកាន់បរិនិព្វាន គឺមានរយៈពេល ៤៥ វស្សា ព្រះ អង្គតែងតែប្រព្រឹត្តនូវពុទ្ធកិច្ចទាំង៥ របស់ព្រះអង្គពុំដែលលុះឡើយ។ គោលបំណងនៃការសម្ដែង ធម៌ របស់ព្រះអង្គគឺ ចង់ឲ្យសត្វលោកទាំងអស់ទទួលបាននូវសេចក្តីសុខទាំងបច្ចុប្បន្ន ទាំងបរ- លោក។ រីឯគោលដៅចម្បងនៃពុទ្ធសាសនា គឺព្រះនិព្វាន។ ប៉ុន្តែ សត្វលោកទាំងអស់ ពុំមែន សុទ្ធតែ មានឧបនិស្ស័យ ក្នុងការបានលុះព្រះអរហត្តទាំងអស់នោះទេ។ ដូច្នេះហើយ ក្នុងការ សម្តែងធម៌ ព្រះអង្គតែងតែប្រមើលមើលឧបនិស្ស័យនៃសត្វលោកជាមុនសិន ហើយព្រះអង្គបាន បែងចែកសត្វលោកទាំងអស់ជាបួនពួកគឺៈ ក. ឧគ្ឃដិតញ្ញូ បានដល់បុគ្គលដែលមានឧបនិស្ស័យចាស់ក្លា អាចត្រាស់ដឹងភា្លមៗ ឧបមា ដូចផ្កាឈូក ដែលលូតផុតពីទឹក ហើយគ្រាន់តែត្រូវរស្មីព្រះអទិត្យភ្លាម ក៏រីកចេញបានមួយរំពេច។ ខ. វិប្បច្ចិតញ្ញូ បានដល់បុគ្គលដែលមានឧបនិស្ស័យល្មមនឹងអប់រំឲ្យត្រាស់ដឹងបាន មិន លំបាកពេក មិនយូរប៉ុន្មាន ឧបមាដូចផ្កាឈូកដែលលូតចេញមកស្មើត្រឹមទឹក ស្អែកឡើងនឹងរីក បាន។ គ. នេយ្យបុគ្គល បានដល់បុគ្គល ដែលមានឧបនិស្ស័យល្មមនឹងប្រៀនប្រដៅឲ្យត្រាស់ដឹង បាន ក្នុងពេលខាងមុខ ដូចផ្កាឈូកមិនទាន់លូតផុតពីទឹក តែក៏គង់នឹងលូតចេញមក ហើយនឹង រីកក្នុងថ្ងៃណាមួយមិនខាន។ ឃ. បទបរមៈ បានដល់បុគ្គលដែលគ្មានឧបនិស្ស័យសោះ ពុំអាចនឹងអប់រំឲ្យត្រាស់ដឹង បាន ដូចផ្កា ឈូក ដែលលិចនៅក្នុងទឹក ត្រូវជាចំណីត្រី ឬអណ្ដើក មិនមានឱកាសនឹងរីកបាន ឡើយ។ ដូច្នេះ ថ្វីត្បិតតែ ពុទ្ធបំណង់ចង់ឲ្យសត្វលោកបានដល់នូវព្រះនិព្វានក៏ពិតមែន តែចំពោះ សត្វណាដែលមិនមានឧបនិស្ស័យនឹងបានត្រាស់ដឹងនូវព្រះនិព្វានបាន ក៏ព្រះអង្គទ្រង់សម្ដែងធម៌ ជាលោកិយសម្រាប់ជីវិតសាមញ្ញជនបដិបត្តិតាម ដើម្បីឲ្យបានសេចក្តីសុខក្នុងលោកនេះដែរ៖

១. ពុទ្ធសាសនា និងនយោបាយ ក្នុងការដឹងនាំប្រទេសឲ្យបានប្រកបដោយសេចក្តីសុខសន្តិភាព ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់ស-ម្តែងធម៌ចំពោះព្រះរាជា ឬអ្នកដឹកនាំគ្រប់រូបឲ្យប្រកាន់ខ្ជាប់នូវទសពិធរាជធម៌ ដែលមាន១០ យ៉ាង គឺ៖ ក/ ទាន ការឲ្យ ខ/ សីល ការប្រព្រឹត្តល្អ គ/ បរិច្ចាគ ការបរិច្ចាគ ឃ/ អាជ្ជវៈ ការស្មោះត្រង់ ង/ មទ្ទវៈ កិរិយាទន់ភ្លន់ ច/ តបៈ ការដុតកិលេស ឆ/ អក្កោធនៈ ការមិនក្រោធ ជ/ អវិហិង្សា ការមិនបៀតបៀន ឈ/ ខន្តី សេចក្តីអត់ធន់ ញ/ អវិរោធនៈ ការមិនធ្វើឲ្យខុស ឬមិនបំពានលើធម៌ លើច្បាប់។ ទាន គឺជារឿងដំបូងដែលត្រូវនិយាយ ព្រោះជារឿងដំបូងបំផុតក្នុងចំណោមរឿងនានា។ ជីវិតរបស់យើងដំបូងបំផុតគឺជា អំណោយរបស់ឪពុកម្តាយយើង ហើយនូវពេលដែលយើងកើត ចាកផ្ទៃនៃមាតាមកភ្លាម គឺយើងបានទទួលទាន គឺទឹកដោះអំពីម្តាយយើងរួចទៅហើយ។ ហេតុ- នេះ ហើយទើបបានខ្មែរយើងប្រើពាក្យ “ទទួលទាន” ជំនួស ការស៊ី ការផឹក ដែលជាពាក្យ បង្កប់ន័យ សម្រាប់ជាគតិដល់អ្នកដែលចង់រស់រានមានជីវិតឲ្យដឹងថា ជីវិតអ្នករស់បានដោយសារ “ការទទួ-លទាន” ឬ “អំណោយ”។ “យើងទទួលទានពីគេ គេទទួលទានពីយើង” ប្រការនេះឯង ដែលធ្វើឲ្យជីវិតនេះ សង្គម នេះ និងពិភពលោកនេះ មានមនុស្សរស់នៅ ដោយការស្រឡាញ់គ្នា នៅជាមួយគ្នាបាន។ ពាក្យថា ទាន ប្រើចំពោះបរិបទពីយ៉ាងគឺៈ ក/ ទាន ការឲ្យដើម្បីជម្រះកិលេស ដែលមាននៅក្នុងចិត្តរបស់អ្នកឲ្យ ខ/ ការឲ្យដើម្បីជួយសង្គ្រោះអ្នកទទួលទាន។ ទាន-ដើម្បីកម្ចាត់កិលេស ទាន-ដើម្បីសង្គ្រោះ • អ្នកឲ្យត្រូវមានសីល • រឹតតែឲ្យច្រើនរឹតតែល្អ • ចេតនាដើម្បីយកបុណ្យនិងលះសេចក្តី កំណាញ់ក្នុងខ្លួន • ឲ្យដោយគោរព។ល។ • មានសីល ឬគ្មានមិនសំខាន់ • ឲ្យដល់អ្នកដែលយើងចង់ឲ្យគេស្រឡាញ់ យើងវិញ។ • ឲ្យរបស់ដែលត្រូវចិត្តអ្នកទទួល • ចង់ឲ្យគេស្រឡាញ់ខ្លួន។ល។ អ្នកដឹកនាំគប្បីមានទានទាំងពីរបរិបទនេះ ព្រោះបរិបទនីមួយៗ មានគុណប្រយោជន៍ ចំពោះអ្នកដឹកនាំទាំងអស់។ ក្នុងបរិបទទីមួយ ទានមានប្រយោជន៍ក្នុងការកម្ចាត់បង់ នូវសេចក្តី លោភ ដែលជាប្រភពនៃអំពើអាក្រក់គ្រប់បែបយ៉ាង ជាពិសេសអំពើពុករលួយផ្សេងៗ កើតមកពី លោភៈនេះឯង។ មួយទៀត ដើម្បី កម្ចាត់បង់នូវពាក្យស្លោកខ្មែរថា “មាន់នៅនឹងស្រូវ លែងអីនឹង ស៊ីស្រូវ”។ ចំពោះក្នុងបរិបទទីពីរវិញ មានប្រយោជន៍ ក្នុងការគ្រប់គ្រងមហាជន។ ទាននោះ មាន ន័យដល់ការជួយសង្រោះ ការជួយទំនុកបម្រុងប្រជារាស្ត្រ ឲ្យបានសេចក្ដីសុខផ្សេងៗផង និង មានន័យដល់ការឲ្យដើម្បីទិញទឹកចិត្ត, ចងទឹកចិត្ត, ឲ្យគេនឹក, ឲ្យគេស្រឡាញ់ខ្លួន ដើម្បីឲ្យអ្នក ស្រុកអួតថា “ លោកហ្នឹងជាមនុស្សចិត្តល្អ” ដើម្បីបានផលប្រយោជន៍ មកខ្លួនវិញផង។ ទានមានបីប្រភេទគឺៈ  វត្ថុទានៈ គឺការឲ្យបច្ច័យ ឲ្យឧបករណ៍ធ្វើដើមទុន គឺឲ្យអ្វីដែលជាបច្ច័យ ដល់ជីវិត រាស្ត្រ ដល់សាសនា ដល់រដ្ឋការ...។  ធម្មទានៈ គឺការឲ្យចំណេះវិជ្ជា និងឲ្យសមត្ថភាពដែលអាចឲ្យអ្នកទទួលយកជួយ ខ្លួនគេបាន ឲ្យធម្មៈ ឲ្យការប្រៀនប្រដៅ ដូចជាជួយដាស់តឿន ណែនាំ ការជួយ ពន្យល់ ឲ្យស្គាល់ការប្រព្រឹត្តល្អ ការលើកទឹកចិត្តឲ្យប្រឹងតស៊ូជាដើម។  អភយទានៈ គឺការឲ្យអភ័យទោសដល់មហាជន មានសេចក្តីមេត្តាករុណា មិនមែន ជាមនុស្សចងពៀរ ចងអាឃាត ផ្តាច់ការសងសឹក ដូចពុទ្ធភាសិត សម្តែងថា៖ ន ហិ វេរេន វេរេនិ សម្មន្តីធ កុទាចនំ អវេរេន ច សម្មន្តិ ឯស ធម្មោ សុនន្តនោ។ តាំងតែពីដើមមក ក្នុងលោកនេះ ពៀរមិនដែលរម្ងាប់ដោយការចងពៀ ម្តងណាទេ មានតែ រម្ងាប់ដោយការមិនចងពៀរ (ឲ្យអភ័យ) នេះគឺច្បាប់អមតៈ។ សីលៈ ជាគោលធម៌ទីពីរ ដែលធ្វើឲ្យព្រះរាជា ឬអ្នកដឹងនាំទាំងឡាយ ត្រូវអបអរសាទរថា “ពេញចិត្តហើយ ៗ” ជាខទីពីរ ដែលធ្វើឲ្យកើតសេចក្តីស្រឡាញ់ ភក្តីភាព ការទុកចិត្ត ការគោរព គា្ន កើតសហប្រតិបត្តិការដល់គ្នានឹងគ្នា គ្រប់ៗ ផ្នែកទាំងអស់។ តើអ្នកដឹកនាំត្រូវទៅវត្តដើម្បីរក្សាសីលឬ? តាមពិតការរក្សាសីលឲ្យកើតមានដល់ខ្លួន មិន ចាំបាច់ ត្រូវតែទៅវត្តនោះទេ ដែលសំខាន់គឺការដែលមានសីល នៅពេលកំពុងបំពេញតួនាទី ឬ បដិបត្តិធម៌នោះឯង បានដល់គ្រប់ទីកន្លែងទាំងអស់ ដែលមានការនិយាយស្តី ការធ្វើការងារ។ បើយើងមិនប្រើពាក្យថាសីលទេ យើងអាចប្រើពាក្យថា “វិន័យ” ក៏បាន ព្រោះវិន័យគឺសីលហ្នឹង ឯង។ សីល ឬវិន័យនេះ សំខាន់ណាស់ក្នុងការធ្វើដំណើរទៅដល់គោលដៅ នៃជីវិត គឺព្រះនិព្វាន តាមគតិពុទ្ធសាសនា។ មុននឹងព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គបរិនិព្វាន ព្រះអង្គបានផ្តាំផ្ញើថា “ អត់ពីតថា គតទៅ មានតែធម៌វិន័យទេ ដែលជាសាស្តារបស់អ្នក” ឬ អាចនិយាយបានថា ពុទ្ធសាសនាក្តី សេចក្តីសុខក្តី ព្រះនិព្វានក្ដី នឹងត្រូវរលាយសាបសូន្យ កាលណាគ្មានសីលឬវិន័យ។ បើនិយាយតាមភាសានីតិសាស្ត្រ សីល ឬវិន័យ បានដល់ច្បាប់ ដែលម្នាក់ៗត្រូវគោរព និង អនុវត្តតាម ដើម្បីសេចក្តីសុខ និងមានរបៀបរៀបរយក្នុងសង្គម។ សង្គម ដែលគ្មានច្បាប់ គឺជា សង្គមដែលមិនមែនជាសង្គម។ “អង្គុយជិតច្បាប់ កុំយកច្បាប់ទ្រាប់អង្គុយ” ជាពាក្យដែលខ្មែរយើង តែងលើកឡើង ដើម្បី រំលឹក និងព្រមានចំពោះអ្នកដឹកនាំទាំងឡាយ និងជាការបង្ហាញថា ត្រូវការអ្នកដឹកនាំ គោរពច្បាប់មានវិន័យ និងរក្សាសីលឲ្យខ្ជាប់ខ្ជួន។ អ្នកដឹកនាំ ដែលមិនគោរពច្បាប់ គ្មានវិន័យ គ្មានសីល អ្នកដឹកនាំនោះ នឹងក្លាយទៅជាអ្នក ដឹកនាំផ្ដាច់ការ ឃោរឃៅ រាស្ត្រមានតែសេចក្តីទុក្ខ។ ដើម្បីរក្សាពូជពង្ស វង្សត្រកូល ក្រុមគ្រួសារ ឲ្យស្ថិតស្ថេរបានយូរ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ បានបង្ហាញគោលធម៌ ៤យ៉ាង សម្រាប់អនុវត្តគឺៈ ១. នដ្ឋគវេសនា : របស់បាត់ របស់អស់ចេះរកមកវិញ ២. ជិណ្ណបដិសង្ខរណ : របស់ចាស់ទ្រុឌទ្រោម ចេះជួសជុលប៉ះប៉ុនឡើងវិញ ៣. បរិមិតបាណភោជនា : ស្គាល់ប្រមាណក្នុងការបរិភោគ ក្នុងការប្រើប្រាស់ ៤. អធិបច្ចសិលវន្ដសា្ថបនា : តែងតាំងអ្នកមានសីលឲ្យធ្វើជាមេផ្ទះ ក៏ដូចជាសង្គម ហើយ ដូចជាប្រទេសដែរ កាលណាមានអ្នកដឹកនាំមិនល្អហើយ ផ្ទះ សង្គម ប្រទេសនោះ នឹងដល់នូវការ វិនាសអន្តរាយពុំខាន។ បរិច្ចាគ គឺការលះបង់។ ទានក្នុងទសពិធរាជធម៌ ខទី១ បានដល់ការឲ្យទ្រព្យចំពោះអ្នក ណាមួយ ឬក្រុមណាមួយ ដើម្បីទាក់ទាញទឹកចិត្ត ឲ្យគេស្ម័គ្រស្មោះ ឲ្យគេស្រឡាញ់ខ្លួន...។ ចំណែក បរិចា្ចគ ដែលជាគោលធម៌ទីបី នេះ បានដល់ការលះបង់ សេចក្តីសុខរបស់ខ្លួន ឬទ្រព្យ សម្បត្តិរបស់ខ្លួន ដើម្បីប្រយោជន៍រួម មិនចំពោះនរណា ឬក្រុមណាមួយឡើយ ដូច៖ បរិច្ចាគកម្លាំង ដើម្បីកសាងថ្នល់, បរិច្ចាគដី ដើម្បីសាងមន្ទីរពេទ្យ, បរិច្ចាគលោហិត ដើម្បីព្យាបាលជំងឺ, បរិច្ចាគទ្រព្យ ដើម្បីសាងវត្តអារាម, បរិច្ចាគសេចក្តីសុខផ្ទាល់ខ្លួន ដើម្បីសេចក្តីសុខមហាជន។ល។ ការឲ្យទានអាចឲ្យអ្នកតូចមានការច្រណែនគ្នា បែកបាក់គ្នាព្រោះយល់ថា អ្នកធំអគតិមក លើម្ខាងៗ ដែលនឹងក្លាយទៅជារឿងរាលដាលលំបាកតាមក្រោយ។ ឯការបរិច្ចាគវិញ មានតែ ផលល្អម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ព្រោះជាការឲ្យ ដោយមិនប្រាថ្នាផលប្រយោជន៍មកវិញឡើយ ទើបមិនមាន អ្វីជាគ្រោះថ្នាក់។ វិធីបដិបត្តិក្នុងការបរិច្ចាគៈ មត្តា សុខបរិច្ចាគា បស្សេ ចេវិបុល្លំ សុខំ ចជេ មត្តាសុខំ ធីរោសប្បស្សំ វិបុល្លំ សុខំ។ បណ្ឌិតកាលណាឃើញថា បើលះបង់នូវសេចក្តីសុខល្មមហើយ នឹងបានសេចក្តីសុខដ៏ធំ ក៏គួរលះបង់ នូវសេចក្តីល្មមនោះចោល។

	ពុទ្ធវចនៈបទនេះ ជាមេបទសម្រាប់អនុវត្តនូវការលះបង់។សារសំខាន់ ក្នុងពុទ្ធភាសិតនេះ គឺថា មុននឹងលះបង់ ឬបរិច្ចាគ នូវអ្វីៗនីមួយៗ គប្បីពិចារណាឲ្យបានច្បាស់លាស់។ បើឃើញ ច្បាស់ថា ការលះបង់នោះ នឹងបានទទួលប្រយោជន៍ច្រើនជាង ខាតប្រយោជន៍ហើយ សឹមលះ បង់។ “គប្បីលះបង់ទ្រព្យសម្បត្តិ ដើម្បីរក្សាអវៈយវៈ គប្បីលះបង់អវៈយវៈ ដើម្បីរក្សាជីវិត គប្បី លះបង់សូម្បីតែទ្រព្យ អវៈយវៈ និងជីវិត ដើម្បីថែរក្សាធម៌”។

ផលប្រយោជន៍នៃការលះបង់ៈ សង្គមមនុស្ស ដែលនឹងអាចរស់រានមកដល់ពេលនេះបាន ក៏ពីព្រោះមាន មនុស្សជាច្រើន ដែលបានលះបង់នូវអ្វីៗគ្រប់បែបយ៉ាង តាំងពីទ្រព្យសម្បត្តិ អវៈយវៈ និងជីវិតដែលជាទីស្រឡាញ់ របស់ខ្លួន។ ការលះបង់ ពុំមែនជាករណីកិច្ចដោយបង្ខំទេ តែគឺជាច្បាប់ធម្មជាតិដែលចែងមកស-ម្រាប់ឲ្យយើងធ្វើ។ ដើមឈើដែលមានស្លឹកលូតលាស់នៅរដូវវស្សា ព្រោះសម្បូរទឹក ត្រូវតែលះ បង់នូវស្លឹករបស់ខ្លួនចេញ នៅរដូវប្រាំងដែលខ្វះទឹក ព្រោះបើមិនដូច្នោះទេ ដើមឈើនោះមិនអាច រស់បានឡើយ ព្រោះទឹកមិនគ្រប់គ្រាន់។ តែព្រោះការលះបង់ស្លឹកចាស់នេះឯង ទើបមួយខែ ពីរ ខែក្រោយមក ដើមឈើនោះទទួលស្លឹកថ្មី និងផ្លែផ្កា គួរជាទីមនោរម និងសម្រាប់បន្តទៅទៀត។ អាជ្ជវៈ គឺការត្រង់។ អាជ្ជវៈ ប្លែងសព្ទមកពីឧជ្ជុ ប្រែថា “ត្រង់” ជារាជធម៌ ខទី៤ ដែល ប្រមុខណាមានក្នុងសន្ដានហើយ នឹងអាចឲ្យមហាជនទាំងឡាយ ស្រែកអំណរថា “ពេញចិត្ត ពេញចិត្ត”។ លក្ខណៈនៃសេចក្តីត្រង់ៈ នៅក្នុងទសពិធរាជធម៌ ដែលជាធម្មៈទាក់ទងទៅនឹងការគ្រប់គ្រងផ្លូវ លោក ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់ប្រើពាក្យអាជ្ជវៈ សម្រាប់អធិប្បាយពីរឿងត្រង់ តែនៅក្នុងទសបារមី ជាពាក្យសម្រាប់បដិបត្តិដើម្បីឆ្ពោះទៅរកពុទ្ធភាវៈ ព្រះអង្គប្រើពាក្យសច្ចៈ សម្រាប់អធិប្បាយពី រឿងត្រង់។ ដូច្នេះ អ្នកអានដែលពុំសូវជិតស្និទ្ធនឹងពាក្យអាជ្ជវៈនេះ ក៏សូមសម្គាល់ថា ពាក្យអាជ្ជវៈ នេះ មានលក្ខណៈស្រដៀងនឹងពាក្យសច្ចដែរ ថ្វីដ្បិតតែមិនដូចទាំងស្រុងក៏ដោយ។ ប្រភេទរបស់ត្រង់ៈ បុរាណាចារ្យលោកបានចែងទុកថា មនុស្សយើងគួរត្រង់ចំពោះអ្វីខ្លះ ដោយលោក បានប្រៀបធៀបទៅនឹងម្រាមដៃទាំង៥ ឬថាមានប្រាំប្រភេទគឺៈ ១. ត្រង់ចំពោះតួនាទីៈ បានដល់ទទួលស្គាល់ថា “នាទីជារឿងសំខាន់” ។ នាទីដែលអ្នកដឹក នាំត្រូវត្រង់មានពីរប្រភេទគឺៈ ក/ ត្រង់ចំពោះនាទីខ្លួន គឺបដិបត្តិការងារក្នុងតួនាទីរបស់ខ្លួន ឲ្យបានច្បាស់លាស់ មិនលះ បង់នាទី មិនក្លែងបន្លំ បំផ្លាញនាទី យកនាទីរបស់ខ្លួនជាធំ។ ខ/ ត្រង់ចំពោះនាទីរបស់អ្នកតូចៈ មិនបៀតបៀននាទីរបស់អ្នកតូចមិនជ្រៀតជ្រែកនាទី របស់អ្នកតូច តែៈ • ត្រូតពិនិត្យឲ្យអ្នកតូចធ្វើការងារក្នុងមុខនាទី • មិនលើកទឹកចិត្តចំពោះអ្នកតូចណាដែលយកចិត្តយកថ្លើមអ្នកធំ តែលះបង់នូវមុខ នាទីរបស់ខ្លួន • ផ្ដល់កិត្តិយសដល់អ្នកតូចដែលខំបំពេញនាទី។ ២. ត្រង់ចំពោះការងារៈ បានដល់ការធ្វើការងារគ្រប់យ៉ាងឲ្យបាន “ល្អ” និង “ឲ្យដល់ល្អ ឬល្អដល់កម្រិត” របស់ការនោះ។ ការល្អនោះ គឺការងារដែលមិនខ្ចក មិនខ្ចោះ មានសុក្រឹតភាព ដូចជា បើសំពះក៏សំពះដោយត្រឹមត្រូវល្អ មិនមែនដូចអ្នកដឹកនាំខ្លះ ដែលយើងធ្លាប់ឃើញគឺថា បើនឹងសំពះ ក៏លើកដៃទាំងពីរមកពីចំហៀងខាងក មិនហ៊ានឲ្យចំពីមុខទេ បើនឹងថ្វាយបង្គំព្រះ សង្ឃក៏ធ្វើផ្ដោមៗ ដូចជាបន្ទោបង់លាមកអ៊ីចឹង។ ការងារខ្លះធ្វើមិនចប់ចុងចប់ដើមទេ ចូលតម្រា ពាក្យខ្មែរថា “ចាប់នេះ ចាប់នោះមិនឆ្ពោះត្រង់ណា”។ សរុបសេចក្តីមក ត្រង់ចំពោះការងារ គឺការធ្វើការងារឲ្យបានល្អជាទីបំផុត តាមដែលអាច ធ្វើទៅបាន។ ៣. ត្រង់ចំពោះវាចា : គឺការផ្ដល់សារសំខាន់ទៅលើពាក្យនិយាយរបស់ខ្លួន គោរពពាក្យ និយាយរបស់ខ្លួន ថាជារបស់ខ្ពង់ខ្ពស់ស្មើដោយជីវិត គឺនិយាយយ៉ាងណា ក៏ធ្វើតាមការនិយាយ នោះ សន្យារឿងអ្វីជាមួយអ្នកណា ក៏ធ្វើតាមពាក្យសន្យានោះ ទោះបីរឿងនោះជារឿងតូចតាច យ៉ាងណាក៏ដោយ។ តែបើខ្លួនធ្វើតាមពាក្យនិយាយមិនបានទេ ក៏គប្បីរកហេតុផលមកបញ្ជាក់ ប្រាប់គេឲ្យបានច្បាស់លាស់ ហើយសុំទោសពៃរ៍ ចំពោះការដែលខ្លួនមិនអាចធ្វើតាមពាក្យនិយា-យនោះបាន។ ដូចគ្នានេះដែរ អ្នកដឹកនាំក៏ត្រូវយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះពាក្យអ្នកតូចដែរ គឺបើនិយា-យយ៉ាងណា សន្យាយ៉ាងណា ទោះជារឿងតូចក្តី ធំក្តី ក៏ត្រូវតាមមើលឲ្យដល់កោះដល់ត្រើយ ថា អ្នកតូចនោះបានធ្វើតាមពាក្យខ្លួននិយាយដែរទេ បើធ្វើមិនបាន ក៏ត្រូវមានហេតុផលគ្រប់គ្រាន់មក បញ្ជាក់ដោះស្រាយ។ ធ្វើដូច្នេះ អ្នកតូចមិនហ៊ាននិយាយឡេះឡោះតទៅថ្ងៃក្រោយ។ សូមកុំភ្លេច ថា ការកុហក និយាយមិនពិត ការមិនត្រង់ចំពោះវាចាខ្លួនម្ដង ឈ្មោះថាបន្ថយនូវជំនឿដែលគេ មានចំពោះយើងមួយកម្រិតផងដែរ ដូចពាក្យចាស់លោកថា “ឈើផ្លែច្រើន ចាញ់សន្លឹក ពាក្យ ច្រើនភូត ចាញ់អាត្មា”។ ៤. ត្រង់ចំពោះបុគ្គល : គឺមិនលេងល្បិច ការមិនឆបោកបញ្ឆោត ចំពោះអ្នកដទៃ មានអ្វីក៏ ធ្វើត្រង់ទៅត្រង់មក មានភក្តីភាព ដូចជា៖ • មិនបោកអ្នកតូចឲ្យធ្វើខុស ហើយយករួចខ្លួនតែឯង • មិននិន្ទាមួលបង្កាច់គេនៅពេលក្រោយ ដោយចេតនាអាក្រក់ • មិនគិតព្យាបាទមិត្ត • មិននិរគុណចំពោះអ្នកដែលធ្វើគុណ • មិនធ្វើខ្លួនឲ្យទៅជាមនុស្ស “នៅនឹងមុខហៅលោក នៅកំបាំងដំបូកហៅអា”។ ខ្មែរយើងមានសុភាសិតមួយឃ្លា ដែលបញ្ជាក់ពីការគិតតែប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន មិនមាន ការស្មោះត្រង់ចំពោះបុគ្គលដូច្នេះគឺ “ចូលព្រៃសត្វសាហាវ រកអំពាវគ្នាមកជំ ដល់បានស្ករទឹកឃ្មុំ ពួនសំងំស៊ីម្នាក់ឯង”។ ខ្មែរយើងសព្វថ្ងៃ(គ.ស. ២០១៤)សម្បូរមនុស្សបែបនេះណាស់។ ៥. ត្រង់ចំពោះសេចក្តីល្អ : គឺជាកំពូលនៃសេចក្តីត្រង់សេចក្តីល្អ។ ចំពោះការត្រង់នេះ បុរាណលោកប្រើពាក្យធម៌ គឺបានន័យថា ត្រង់ចំពោះសេចក្តីល្អ គឺរក្សាធម៌នេះឯង ដូចជា៖ • មានយុត្តិធម៌ • ត្រឹមត្រូវតាមធម៌ • តាមគន្លងធម៌ • ប្រកបដោយធម៌ ឬបើពាក្យអវិជ្ជមាននាំមុខវិញ មានដូចជា មិនស៊ីសំណូក មិនឆកោង មិនអយុត្តិធម៌ មិន លំអៀង។ល។ រួមសេចក្តីថា នៅក្នុងការបំពេញនាទីរបស់ខ្លួនជាអ្នកធំ បើទោះជាមានអ្វីមករុញច្រាន ឬ បង្ខំឲ្យខ្លួនងាករេខុសពីធម៌យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ពង្រឹងចិត្ត មិនព្រមលុះទៅតាមអំណាចទាំងនោះ ដែរ ហ៊ានតស៊ូពុះពារដើម្បីរក្សាធម៌ឲ្យគង់វង្ស។ អំណាច ដែលនឹងឲ្យយើងខូចធម៌នោះមានដូចជា សំណូក រង្វាន់ ស្រី បក្សពួក ស្នេហា កំហឹង ការស្រវឹង ការខ្លាច ការញុះញង់របស់សត្រូវជាដើម។ គប្បីចាំ នូវពុទ្ធវចនៈថា “ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារឹ- អ្នករក្សា នូវធម៌ ធម៌តែងរក្សាអ្នកនោះ”។ ផលប្រយោជន៍របស់ត្រង់ អ្នកដឹកនាំដើរតាមផ្លូវត្រង់ គឺពិតជាអ្នកដឹកនាំដែលកំពុងនាំរាស្ត្រប្រជា ដើរលើផ្លូវមជ្ឈិមា-បដិបទា ឆ្ពោះទៅរកការរួចផុតពីសេចក្តីទុក្ខលំបាក របស់រាស្ត្រប្រជា និងឆ្ពោះទៅរកព្រះនិព្វាន ផ្ទាល់ខ្លួនដោយពិត។ មទ្ទវៈ គឺការទន់ភ្លន់ ប្រាសចាកការច្រងេងច្រងាង ច្រឡើសបើស។ គោលបំណងរបស់ ធម្មៈ ខ នេះ គឺថា ក្នុងឋានៈជាអ្នកដឹកនាំ ជាប្រមុខរបស់ជនទាំងឡាយដ៏ច្រើន អ្នកដឹកនាំត្រូវមាន កិរិយាសុភាព ទន់ភ្លន់ រៀបរយ ចំពោះអ្នកក្រោមបង្គាប់ខ្លួន គួរឲ្យជាទីគោរពរាប់អាន និងចង់ឲ្យ គេចូលចិត្តសន្ទនា ប្រាស្រ័យជាមួយ និងជាអ្នកមិនក្រញេងក្រញាង, មិនច្រងេងច្រងាង, មិនរឹង រូសចំពោះមហាជនដែលខ្លួនគ្រប់គ្រង។ លោកប្រៀបធៀបធម្មៈ ខ នេះ ទៅនឹងដើមត្រែង បើទោះជាមានខ្យល់ព្យុះបោកបក់ខ្លាំង យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏មិនបាក់ដែរ សុខចិត្តទោរទន់ទៅតាមកម្លាំងខ្យល់ លុះដល់ស្ងប់ខ្យល់ ក៏អាច នឹងងើបឈរត្រង់ឡើងបាន។ ចិត្តដែលមានសមាធិ ជាចិត្តទន់ភ្លន់ និងជាចិត្តដែលអាចធ្វើការ ប្រកបការអ្វីបានទាំងអស់ ឥតទើសទាស់។ ដូច្នេះ ធម្មៈ ខ នេះ តម្រូវឲ្យអ្នកដឹកនាំហ្វឹកហាត់ សមាធិ អប់រំចិត្តឲ្យមានភាព នឹងនរ ចិត្តមិនរវើរវាយ មានសតិនៅជាប់ជានិច្ច។ កាលណាចិត្តមានភាពនឹងនរហើយ ការងារ ទាំងឡាយ ក៏នឹងកើនប្រសិទ្ធិភាពជាមិនខាន។ តបៈ គឺការកម្ចាត់ទង្វើអាក្រក់។ តបៈ ប្រែតាមសព្ទថា ធ្វើឲ្យក្តៅ ដុតឲ្យកម្តៅ។ គុណធម៌ តបៈ នៅក្នុងទសពិធរាជធម៌នេះ ក៏ប្រែថា ដុតធ្វើឲ្យក្តៅដូចគ្នា តែលោកពន្យល់ថា “ដុត ឬធ្វើឲ្យ ក្តៅនូវសេចក្តីអាក្រក់” “ដុត ឬធ្វើឲ្យក្តៅដល់ជនអាក្រក់”។ ដូច្នេះ អ្នកដឹកនាំមាននាទីមួយ គឺត្រូវ ជាអ្នកព្យាយាមធ្វើតបធម៌ គឺដុតនូវសេចក្តីអាក្រក់ និងជនអាក្រក់ឲ្យអស់ពីក្នុងអាណាចក្រខ្លួន។ តបៈ ២ ប្រភេទគឺៈ ក/ តបៈព្រះរាជា ខ/ តបៈព្រះឫសី តបៈព្រះរាជា : គឺតបៈរបស់អ្នកដឹកនាំ ដែលជាប្រធានរបស់អ្នកដទៃ ដែលហៅថា ដុតជន អាក្រក់ ឬអំពើអាក្រក់នោះ ពុំមែនបានន័យថា យកមនុស្សទាំងរស់យកមកដុត ដូចដុតមាន់ នោះទេ តែបានដល់ការធ្វើឲ្យពួកជនអាក្រក់ក្តៅ បើមិនដូច្នោះទេ លែងហ៊ានប្រព្រឹត្តអំពើអាក្រក់ ឬលែងហ៊ាននៅ ជិតគេ ជិតឯងជាមនុស្សល្អតែម្ដង។ តបៈ ដែលអ្នកដឹកនាំគប្បីដុតកម្តៅជនពាល ជនអាក្រក់ មានដូចជាៈ • ប្រកាសយ៉ាងបើកចំហ និងដាច់ខាត មិនចូលដៃចូលជើងនឹងមនុស្សអាក្រក់ • មិនជួយសង្គ្រោះមនុស្សអាក្រក់ដោយខុសច្បាប់ • ដាក់ទោសដល់ជនអាក្រក់ដោយដាច់ខាត ទោះបីជាប៉ះលើញាតិខ្លួនក៏ដោយ • មិនផ្ដល់កិត្តិយស មិនឲ្យបុណ្យសក្តិ អំណាច ដល់ជនអាក្រក់ • ព្យាយាមបង្ក្រាបជនអាក្រក់ ដោយមិនលះបង់ • មិនត្រេកអរចំពោះលាភសក្ការៈ ដែលជនអាក្រក់នាំមកឲ្យ • ដាក់ច្បាប់យកទោសជនអាក្រក់ • គាំទ្រ លើកតម្លៃ កិត្តិយសមនុស្សល្អ ឲ្យប្រាកដក្នុងសង្គមឡើង • ។ល។ តបៈព្រះឫសី : បានដល់ការបដិបត្តិធម៌ ដើម្បីដុតកម្ដៅនូវសេចក្តីអាក្រក់ដែលមាននៅ ក្នុងខ្លួន។ តាមធម្មតា សេចក្តីអាក្រក់ មានបង្កប់នៅជាប់ជានិច្ចជាមួយតណ្ហា។ ដូច្នេះ តបៈ គឺមិន ធ្វើតាមចិត្តចង់ ឬផ្ទុយពីទម្លាប់របស់ខ្លួន ដូចជា៖ • យើងចូលចិត្តដេក តបៈគឺមិនដេក • ចូលចិត្តតែងខ្លួន តបៈគឺមិនតែងខ្លួន • ចូលចិត្តជក់បារី តបៈ គឺមិនជក់បារី • ចូលចិត្តលេង ល្បែង តបៈគឺមិនលេងល្បែង • ចូលចិត្តមើលងាយគេ តបៈគឺមិនមើលងាយគេ • ចូលចិត្តស៊ីសំណូក តបៈ គឺមិនស៊ីសំណូក • ។ល។ អក្កោធៈ គឺការមិនក្រេវក្រោធ ១. ន ហិ សាធុ កោធោ សេចក្តីក្រោធមិនល្អសោះឡើយ ២. កោធោ សត្ថមលំ លោកេ សេចក្តីក្រោធ ទុកដូចជាច្រេះ របស់អាវុធក្នុងលោក ៣. អនត្ថជននោ កោធោ សេចក្តីក្រោធនាំទៅរកសេចក្តីវិនាស ៤. កោធោ ចិត្តបកោបនោ សេចក្តីក្រោធធ្វើឲ្យចិត្តមិនបានសម្រាក ៥. កោធោ ទុម្មេធគោចរោ សេចក្តីក្រោធជាលក្ខណៈរបស់មនុស្សពាល ៦. នត្ថិ ទោសសមោ គហោ គ្មានការចាប់ចងឯណាស្មើដោយទោសៈទេ ៧. នតិ្ថ ទោសមោ កលិ គ្មានកំហុសឯណាស្មើនឹងទោសទេ ៨. ហន្តិ កុទ្ធោ សមាតរំ ជនដែលក្រោធ សូម្បីតែម្តាយខ្លួនក៏ហ៊ានសម្លាប់ ៩. កុទ្ធោ អត្ថំ ន ជានាតិ ជនដែលក្រោធ រមែងមិនដឹងនូវផលទាំងឡាយ ១០. កុទ្ធោ ធម្មំ ន បស្សតិ ជនដែលក្រោធ រមែងមិនឃើញនូវហេតុទាំងឡាយ ១១. ទុក្ខំ សយតិ កោធនោ មនុស្សក្រោធ តែងដេកកើតទុក្ខជានិច្ច ១២. អថោ អត្ថំ គហេត្វាន អនត្ថំ បដិបជ្ជតិ អ្នកដែលមានសេចក្តីក្រោធចូលលុកលុយ ហើយ តែងបំផ្លាញ់ នូវផលប្រយោជន៍ ដែលខ្លួនមាន។ ទាំងអស់នេះ ជាពុទ្ធភាសិតខ្លះៗ ក្នុងចំណោមពុទ្ធភាសិតជាច្រើនទៀត ដែលព្រះសម្មា សម្ពុទ្ធ ទ្រង់បង្ហាញអំពីទោសនៃសេចក្តីក្រោធ។ គាថាមហាបទុម ដែលជាតួអង្គព្រះពោធិសត្វ សម្ដែងចំពោះ ព្រះបិតា និងព្រះអនុជថា៖ នាទិដ្ឋា បរតោ ទោសំ អណុំ ថូលានិ សព្វសោ ឥស្សរោបណយេ ទណ្ឌំ សាមំ អប្បដិវេក្ខយ។ “ ព្រះរាជា ជាឥស្សរជន បើមិនទាន់ឃើញទោសតូចទោសធំ ដោយសព្វគ្រប់ អំពីសំណាក់ បុគ្គលដទៃ ទាំងមិនទាន់ពិចារណា ឲ្យឃើញច្បាស់ដោយខ្លួនឯងទេ មិនគប្បីដាក់អាជ្ញាឡើយ”។ លក្ខណៈនៃសេចក្តីក្រោធ មុននឹង “មិនក្រោធ” សូមធ្វើការស្គាល់ នូវសេចក្តីក្រោធជាមុនសិនថា តើមានលក្ខណៈ យ៉ាងណា? ក្រោធ គឺជាអាហាររបស់ចិត្ត ដែលក្តៅឆេះ ក្រវល់ក្រវាយ ពុះកញ្ច្រោល។ ឯកាក្តៅឆេះមក ពីៈ ព្យាបាទ ការចងគំនុំសងសឹក

ទោសៈ ការគិតប្រទូសរ៉ាយ

កោធៈ ការក្តៅពុះកញ្ច្រោល

បដិឃៈ ការទាស់ចិត្ត

អរតិ ការមិនពេញចិត្ត សេចក្តីក្រោធនេះ បើកើតឡើយចំពោះមនុស្សធម្មតា មិនសូវជាបង្ករឿងប៉ុន្មានទេ តែបើ កើតឡើងចំពោះអ្នកដឹងនាំហើយ ប្រាកដជាមានគ្រោះមហន្តរាយជាខ្លាំង។ អាស្រ័យហេតុដូច្នេះ ការរំលត់សេចក្តីក្រោធ ចាប់តាំងពីអរតិ គឺការមិនពេញចិត្តមកទើបជាការសំខាន់សម្រាប់អ្នកធំ។ ការមិនក្រោធ គឺជាគោលធម៌ទី៧ ដែលអ្នកដឹកនាំត្រូវមានក្នុងខ្លួន។ អ្នកដឹកនាំត្រូវដឹងថា សេចក្តីក្រោធ របស់អ្នកធំឆាប់ឆាបភ្លើងជាងអ្នកតូចណាស់ បើប្រៀបធៀបប្រេងឥន្ធនៈ ក្រោធ របស់អ្នកតូច ដូចជាប្រេងកាត ឯក្រោធរបស់អ្នកធំដូចជាប្រេងសាំង ឬក៏ហ្គាស (Gas) អីចឹង។ដូច្នេះ ត្រូវការពារកុំឲ្យភ្លើងចូលជិត ឬបើចូលជិតហើយត្រូវរកមធ្យោបាយមួយរំពេច កុំឲ្យវាឆាប ឆេះទាន់។ ខន្តី គឺការអន់ធន់។ ខន្ដី តាមតួអក្សរនៃភាសាបាលី ប្រែថា ការអត់ធន់ ឬប្រែថា ការសម គួរនឹងទទួលផល ក៏បាន។ ជាទូទៅ យើងប្រើពាក្យថា ខន្តី តែត្រឹមការអត់ធន់ទេ តែនៅក្នុងព្រះត្រៃបិដក លោកប្រែ ថា សមគួរនឹងទទួលផលដែរ ដូចជានៅក្នុងខណៈដែលអ្នកបដិបត្តិធម៌រៀបនឹងបានសម្រេចមគ្គ ផលនិព្វាននោះ ក៏លោកប្រើពាក្យខន្តីដែរ គឺសមគួរនឹងសម្រេច ក្រោយពីបានអត់ធន់យូរមក ហើយ។ ដូច្នេះ ខន្តីមួយម៉ាត់ មានន័យរួមទាំងសកម្មភាពនៃការអត់ធន់ផង ទាំងផលនៃការអត់ ធន់ផង។ ខន្តីរបស់អ្នកដឹកនាំមានច្រើនដូចជា៖ ១. អត់ធន់ចំពោះកិលេសរបស់ខ្លួន ដែលតែងតែគាប់សង្កត់ ជំរុញឲ្យប្រព្រឹត្ត នូវអ្វីដែល មិនត្រឹមត្រូវ ដែលជំរុញឲ្យធ្វើអ្វីស្រេចតែចិត្ត។ ២. អត់ធន់ចំពោះភាពល្ងង់ខ្លៅរបស់ខ្លួន ដែលជាការនាំឲ្យកើតផលអាក្រក់ បណ្ដាលមកពី ខ្លួនមានការសិក្សាតិច។ ៣. អត់ធន់ចំពោះអ្នកតូច អ្នកនៅក្រោមបង្គាប់។ អ្នកមានប្រព្រឹត្តិកម្មប្លែកៗ ដែលជារឿង ត្រូវឲ្យយើងអត់ធន់ ព្រោះបើមិនអត់ធន់ មានតែបែកបាក់ប្រេះឆាកើតរឿងកើតរ៉ាវមិនខាន។ ៤. អត់ធន់ចំពោះការងាររបស់ខ្លួន គឺការងារដែលខ្លួនកំពុងធ្វើ ត្រូវអត់ធន់មិនបោះបង់ ចោល(នៅមានច្រើនទៀត)។ល។ បើរួមឲ្យខ្លីមកអត់ធន់មានចំនួន ៤ យ៉ាងគឺ៖ • អត់ធន់ចំពោះសេចក្តីលំបាក • អត់ធន់ចំពោះទុក្ខវេទនា • អត់ធន់ចំពោះការឈឺចិត្ត • អត់ធន់ចំពោះអំណាចកិលេស។ អវិហិង្សាៈ គឺការមិនបៀតបៀន។ អវិហិស្សា ប្រែថា ការមិនបៀតបៀន គឺមិនធ្វើឲ្យ គេក្តៅក្រហាយ រងទុក្ខ។ គោលបំណង់របស់រាជធម៌ ខ នេះ គឺចង់ឲ្យអ្នកដឹកនាំវៀរចាកការប្រើ អំណាច នាទីរបស់ខ្លួន ក្នុងផ្លូវដែលមិនត្រឹមត្រូវ ដូចជាជិះជាន់ គម្រាមកំហែងអ្នកដែលនៅក្រោម អំណាចរបស់ខ្លួន ពលរដ្ឋខ្លួន ឲ្យទុក្ខវេទនា ក្ដៅក្រហាយ ព្រោះតែផលប្រយោជន៍ខ្លួន សេចក្តី សុខរបស់ខ្លួន ឬបក្ខខ្លួន។ ផលប្រយោជន៍នៃការមិនបៀតបៀន ពុទ្ធវចនៈនៃព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់សម្ដែងទុកថា ៖ “អព្យាបជ្ឈំ សុខំ លោកេ” ប្រែថា “ ការមិនបៀនបៀនគ្នា គឺជាសេចក្តីសុខក្នុងពិភពលោក” ដូច្នេះ យើងត្រឡប់សុភាសិតនេះ មកវិញ នឹងឃើញថា “ការបៀតបៀនគ្នា គឺជាសេចក្តីទុក្ខក្នុងពិភព-លោក” ។ យើងឃើញថា ការបៀតបៀន និងការមិនបៀតបៀន គឺជាកត្តាកំណត់ នូវជោគវាសនា របស់ពិភពលោក ឬពិភពលោកនឹងស្ងប់សុខ មានសន្តិភាព ឬក៏កើតសង្គ្រាមវិនាសហិនហោច ក៏ព្រោះតែការបៀតបៀន និងមិនបៀតបៀននេះឯង។ យើងមានប្រទេសខ្មែរយើងជាឧទាហរណ៍ ស្រាប់ ដែលបង្ហាញពីទោស ពីទុក្ខលំបាកដែលកើតចេញពីការបៀតបៀនគ្នាមិនចេះចប់ មិនចេះ ហើយ រហូតដល់បរទេសខ្លះជេរប្រៀនប្រដៅកូនថា “អ្ហែងកុំធ្វើដូចអាពួកខ្មែរនោះ”។ ប្រការបីយ៉ាង ដែលមិនត្រូវបៀតបៀនគឺៈ • មិនត្រូវបៀតបៀនចំពោះបុគ្គលម្នាក់ៗ ជាឯកជន • មិនត្រូវបៀតបៀនចំពោះសង្គម ក្រុមសហគមន៍ អង្គការ... • មិនត្រូវបៀតបៀនចំពោះធម្មជាតិ។ អវិរោធនៈ ធ្វើអ្វីមិនឲ្យខុស។ ធម៌ចុងក្រោយរបស់ព្រះរាជា ឬអ្នកដឹកនាំនេះ គឺអវិរោធនៈ ដែលប្រែថា ការមិនមានកំហុស ការធ្វើអ្វីកុំឲ្យខុស ការធ្វើអ្វីដែលមិនមានពិរុទ្ធ(ខុស,ទីទៃពីគ្នា)។ ឈ្មោះថា អ្នកធំ អ្នកដឹកនាំ ប្រមុខ ព្រះរាជា ប្រធាន នាយក ត្រូវមិនធ្វើខុស ព្រោះបើខុស មហាជនដែលនៅពីក្រោយ ឬពីក្រោម ដែលផ្ញើវាសនាលើខ្លួន ជាអ្នកកាច់ចង្កូតប្រាកដជាខុស តាម និងប្រាកដជាទទួលផលអាក្រក់ ព្រោះការធ្វើខុសរបស់អ្នកដឹកនាំមិនខាន។ អវិរោធនៈ ជាធម្មសមោធាន គឺរួមនូវទសពិធរាជធម៌ទាំងអស់ រួមនូវគុណសម្បតិ្ត គុណភាព និងគុណធម៌ របស់អ្នកដឹកនាំដែលគួរមាន។ ភាពជាធម្មិក ជាព្រះបាទធម្មិក ដែលត្រូវមកប្រោស ប្រទេសខ្មែរ តូ្រវមានអវិរោធនៈជាដាច់ខាត ខ្វះធម៌នេះពេលណា វិនាសកម្មនឹងកើតមានដល់ខ្មែរ ទៀតមិនខាន។ ធ្វើអ្វីមិនឲ្យខុសខ្លះ? ពាក្យថា អវិរោធនៈ ស្មើនឹងពាក្យថា សម្មា ដែលជាក្បាលធម៌របស់អរិយមគ្គទាំង៨ និងជា ផ្លូវតែមួយគត់ ឆ្ពោះទៅរកការរំលត់ទុក្ខ ការអស់បញ្ហាទាំងពួង។ បដិបត្តិគោលធម៌អវិរោធនៈនេះ បាន ឈ្មោះថាបដិបត្តិតាមពុទ្ធវចនៈទាំងអស់៖ ១. ការយល់មិនឲ្យខុស ២. គិតមិនឲ្យខុស ៣. និយាយមិនឲ្យខុស ៤. ធ្វើការមិនឲ្យខុស ៥. ចិញ្ចឹមជីវិតមិនឲ្យខុស ៦. ព្យាយាមមិនឲ្យខុស ៧. រឭកឃើញមិនឲ្យខុស ៨.តម្កល់ចិត្តមិនឲ្យខុស កាលណាធ្វើមិនឲ្យខុសទាំង ៨ យ៉ាងនេះហើយ ឈ្មោះថា មានសម្មាមគ្គ គឺបានដើរលើផ្លូវ ដែលត្រូវ ដែលនឹងនាំទៅរកភាពដែលត្រូវពីរប្រការ ជាផលដែលកើតពីការមិនធ្វើខុសគឺៈ • សម្មាញាណៈ ដឹងត្រូវ • សម្មាវិមុត្តិៈ ការរួចផុតពីទុក្ខ ពីបញ្ហាទាំងពួងដោយត្រូវសម្មាវិមុត្តិ គឺការរួចផុតពីសេចក្តីទុក្ខ ការផុតបញ្ហា ភាពគ្មានបញ្ហា គ្មានអ្វីរុកគួន មានឥស្សរភាព មានសេចក្តីសុខដ៏បរិបូណ៌ ទាំងអស់នេះកើតឡើងពីការធ្វើមិនឲ្យខុសក្នុងមគ្គទាំង ៨ ។ (សូមអាន ព្រះបាទធម្មិក ហេង មនីចិន្ដា ទំព័រ ៨៨-១៦០) ក្រៅពីទសពិធរាជធម៌ទាំង ១០ ប្រការនេះ នៅមានធម៌ជាច្រើនទៀតដែលទាក់ទងទៅនឹង ការគ្រប់គ្រង។ តែក្នុងទីនេះសូមលើកយកនូវធម៌សម្រាប់អ្នកដឹកនាំ ដែលហៅថា “នាយកធម៌” មកបង្ហាញជាគោលៗដូចតទៅ៖ នាយកធម៌ មាន ៦ យ៉ាងគឺ • ខមា : ការអត់ធ្មត់ បានសេចក្តីថា អ្នកដឹកនាំត្រូវមានសេចក្តីអត់ធ្មត់គ្រប់យ៉ាងដូចជា អត់ធ្មត់ចំពោះការងារ អត់ធ្មត់ចំពោះអ្នកក្រោមឱវាទ ដែលមានការប្រព្រឹត្តខុសឆ្គាំ ឆ្គងម្តងម្កាល ជាពិសេសគឺអត់ធ្មត់ចំពោះ ពាក្យរិះគន់...។ • ជាគរិយ : វាងវៃ ការដែលអត់ធ្មត់ឬអត់ឱននោះត្រូវប្រកបដោយបញ្ញា មិនត្រូវធ្វើតាម ពាក្យរិះគន់ណាដែលមិនសមហេតុ-ផល ឬចំពោះបុគ្គលដែលប្រព្រឹត្តខុសញយៗ ដោយពុំរាងចាលនោះទេ។ ឆៅឆៅ (តួអង្គក្នុងរឿងសាមកុក) សម្លាប់មេទ័ពជើងទឹក ដែលស្មោះត្រង់ និងខ្លាំងពូកែបំផុតចោល ព្រោះជឿលើអ្នកនាំពាក្យមកឲ្យខុស នេះហើយមកពីខ្វះជាគរិយៈ។ • ឧដ្ឋាន : ឧស្សាហ៍ព្យាយាម។ ធ្វើជាអ្នកដឹកនាំគេគម្បីមានសេចក្តីព្យាយាមធំជាងគេ ធ្វើការល្អជាងគេ ធ្វើជាគំរូល្អដល់កូនចៅ ឬអ្នកនៅក្រោមអំណាចខ្លួន...។ • សំវិភាគ : បែងចែកការងារ។ ភាពជាអ្នកដឹកនាំ ត្រូវចេះបែងចែកការងារឲ្យច្បាស់ លាស់សម្រាប់ សម្រួលដល់ការងារ ងាយស្រួលដល់អ្នកនៅក្រោមឱវាទធ្វើតាម នៅក្នុងមង្គលសូត្រថា “ការងារទាំងឡាយដែលមិនច្របូកច្របល់ជាមង្គលដ៏ឧត្តម”។ • ទយា : អ្នកដឹកនាំត្រូវមាន មេត្តា ករុណា មុទិតា និងឧបេក្ខា សម្រាប់អ្នកនៅក្រោម បង្គាប់ ឬឱវាទរបស់ខ្លួន។ • ឥក្ខណា : ត្រួតពិនិត្យការងារ ដែលយើងបានបែងចែកហើយ ឲ្យគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ បើ ឃើញថា វាមានកំហុសឆ្គង ត្រូវឲ្យកែឡើងវិញឲ្យបានសមរម្យឡើងវិញ។ ការរៀបរាប់អំពីរបៀបគ្រប់គ្រង់តាមបែបពុទ្ធសាសនា ឬថាពុទ្ធសាសនា និងនយោបាយមក ប៉ុណ្ណេះ វាគ្រាន់តែជាផ្នែកតូចមួយ មិនទាន់គ្រប់ជ្រុងជ្រោយនៅឡើងទេ។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបាន ទេសនាប្រៀនប្រដៅសព្វសត្ដនិករអស់រយៈពេស ៤៥ ឆ្នាំ គឺមានគោលធម៌ ៨៤០០០ព្រះធម្មក្ខ័ន្ធ ហើយធម៌ដែលទាក់ទង់ទៅនឹងការគ្រប់គ្រង ទៅនឹងជីវភាពក៏មិនតិចដែរ តែក្នុងទីនេះ លើកយក មកគ្រាន់តែជាអំណះអំណាងបន្ដិចប៉ុណ្ណោះ។ តទៅនឹងលើកយកគោលធម៌ដែលទាក់ទងទៅនឹង សេដ្ឋកិច្ចមកបញ្ជាក់ឲ្យកាន់តែច្បាស់ថា តើពុទ្ធសាសនាមានប្រយោជន៍អ្វីដល់សង្គមដែរ។ ២. ពុទ្ធសាសនា និងសេដ្ឋកិច្ច បញ្ហាជីវិតគឺៈ ធ្វើយ៉ាងណា ទើបមានទីនៅ, គ្រឿងស្លៀកពាក់, អាហារបរិភោគ និងថ្នាំ សង្កូវសម្រាប់ព្យាបាលរោគាព្យាធិជាដើម ហើយនឹងវត្ថុសម្រាប់បំបាត់នូវចំណង់ដទៃផ្សេងៗទៀត ទៅតាមសេចក្តីត្រូវការ របស់មនុស្សបាន។ ការធ្វើជីវិតឲ្យគង់វង្សនៅបាន ជាករណីកិច្ចរបស់មនុស្សគ្រប់គ្នា។ មនុស្សទាំងអស់ ត្រូវ ប្រឹងប្រែងធ្វើការដើម្បីស្វែងរកគ្រឿងឧបភោគបរិភោគ ក្នុងការបំពេញតម្រូវការនៃរាងកាយរបស់ ខ្លួន ពោលគឺ ត្រូវការអាហារបរិភោគសម្រាប់បំបាត់សេចក្តីសេ្រកឃ្លាន, ត្រូវការគ្រឿងស្លៀកពាក់ ដើម្បីបិទបាំងរាងកាយ ក្នុងការការពារកម្ដៅថ្ងៃ ការពារសម្ផស្ស របោម មូស ខ្យល់ជាដើម, ត្រូវការទីជម្រកជ្រកកោន ឲ្យបានសមរម្យទៅតាមសម័យកាល, ត្រូវការថ្នាំសង្កូវដើម្បីការពារនូវ វេទនាទាំងឡាយផ្សេងៗ ដែលបៀតបៀននូវរជ្ជរាងកាយ។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ សម្ដែងធម៌អប់រំ មនុស្ស ក៏មិនបានរំលងរឿងសេដ្ឋកិច្ចនេះដែរ, ព្រះអង្គមានសម្ដែងគោលធម៌ ដែលរាប់ថាជា គោលក្នុងសេដ្ឋកិច្ចគឺ៖ ក/ ទិដ្ឋធម្មិកត្ថ : ប្រយោជន៍ក្នុងបច្ចុប្បន្ន ៤ យ៉ាងគឺ ១. ឧដ្ឋានសម្បទា : ដល់ព្រមដោយការព្យាយាម ប្រឹងប្រែងស្វែងរកទ្រព្យ ២. អារក្ខសម្បទា : ដល់ព្រមដោយការថែរក្សាទ្រព្យសម្បត្តិ ដែលរកបានមកហើយ ៣. កល្យាណមិត្តតា : ការរាប់រកយកជាគ្នា ឬសេពគប់មនុស្សត្រឹមត្រូវធ្វើជាមិត្ត ៤. សមជីវិតា: ការរស់នៅដោយស្មើ គឺការចាយវាយទ្រព្យឲ្យសមតាមឋានៈរបស់ខ្លួន។ ធម៌ទាំង៤ ប្រការនេះ ជាបដិបទា នាំឲ្យសម្រចនូវប្រយោជន៍បច្ចុប្បន្នគឺ យសសក្តិ ទ្រព្យ សម្បត្តិ និងឥដ្ឋផល ដែលមនុស្សសាមញ្ញតែងតែប្រាថ្នាចង់បាន។ ទី១. បម្រឹងប្រែងធ្វើការងារដើម្បីឲ្យកើតទ្រព្យសម្បត្តិ។ ប្រទេសនានា ក្នុងលោកបាននឹង កំពុងធ្វើផលិតកម្មយ៉ាងខ្មីឃ្មាត ដើម្បីបង្កើននូវផលិតផល ឲ្យបានច្រើនសមតាមសេចក្តីត្រូវការ ទាំងក្នុង និងក្រៅប្រទេស។ ផលិតកម្ម នឹងប្រព្រឹត្តទៅបាន ផ្តល់ផលិតផលគ្រប់គ្រាន់ លុះតា្រតែ មានវីរិយៈ ប្រឹងប្រែងកុំខ្ជឹលច្រអូស បើការណាខ្ជិលហើយ ពុំមានគ្រឿងបរិភោគសម្រាប់ទំនុក បម្រុងតាមតម្រូវការរាងកាយបានទេ។ ដូចសុភាសិតមួយឃ្លាពោលថា៖ “ លក្ស្មី មិនរត់ទៅរកនរ ជនខ្ជិលច្រអូល ខ្វះការប្រឹងប្រែងរង្វេងជឿព្រេងវាសនា និងមិនព្យាយាមនោះទេ, ដូចប្រពន្ធក្មេង មិនអើពើនឹងប្តីចាស់ជរាដូច្នោះដែរ”។ ទី២. ដល់ព្រមដោយការថែរក្សាទ្រព្យសម្បត្តិ ដែលរកបានមកហើយ បានដល់ ការសន្សំ ទ្រព្យទុកឲ្យផុតចាកភយន្តរាយផ្សេងៗ ហើយនឹងចេះតែខែ យកផលកំរៃអំពីទ្រព្យដែល មាននោះ ឲ្យបានទៅទៀត។ គ្រប់ប្រទេសក្នុងលោក គេមានកន្លែងសម្រាប់ប្រជាជនផ្ញើទ្រព្យសម្បត្តិទុក ដែលមាន ឈ្មោះថា ធនាគារ, នេះក៏ដើម្បីឲ្យមនុស្សចេះសន្សំទ្រព្យ មិនឲ្យអន្តរាយផង ជាការបណ្ដុះផល ផង (បានការប្រាក់)។ ទី៣. រាប់រកមនុស្សត្រឹមត្រូវជាមិត្រ ខនេះសំខាន់ណាស់ ការគប់រកមនុស្សអាក្រក់ ជាហេ-តុនាំឲ្យវិនាសគ្រប់ផ្លូវ, បើគប់មិត្តល្អ គេអាចជួយពន្យល់វីធីស្វែងរកសេចក្តីសុខ ទាំងផ្នែកទ្រព្យ សម្បត្តិ ទាំងផ្នែកយសសក្តិ គឺស្ទាត់ជំនាញក្នុងផ្លូវណា គេគង់ជួយណែនាំមិត្រតាមផ្លូវនោះ។ ការ បង្កើតសហករណ៍ក្តី ជាក្រុមហ៊ុនក្តី ជាការចាំបាច់បំផុត ក្នុងការជ្រើសបុគ្គលចូលជាសមាជិក, ត្រូវ យកតែសមាជិក ដែលល្អត្រឹមត្រូវ បើមិនដូច្នេះទេ នឹងធ្វើការនេះ ពុំសម្រេចសហករណ៍នឹងត្រូវ រលំ ក្រុមហ៊ុនត្រូវរលាយជាប្រាកដ។ ទី៤. ការរស់នៅដោយស្មើ គឺការចាយវាយទ្រព្យឲ្យសមតាមឋានៈ និងកម្លាំងទ្រព្យខ្លួន, បានសេចក្តីថា ចេះចាយវាយទ្រព្យសម្បត្តិមិនឲ្យលើសពីទ្រព្យដែលខ្លួនរកបាន។ បើរកបានតិច លៃលកចាយទៅតាមតិច, គួរវៀរចាយក្នុងរឿងមិនចាំបាច់ចេញ, បើរកបានច្រើន លៃចាយទៅ តាមច្រើន តែគួរសំចៃទុកខ្លះ សម្រាប់ការក្រទៅថ្ងៃមុខទៀត រួមសេចក្តីទៅ ត្រូវកុំឲ្យមុខចំណាយ លើសមុខចំណូល។ គ្រួសាររហូតដល់ប្រទេសជាតិ ដែលនឹងចម្រើន លូតលាស់ទៅបាន លុះតែ ចេះចាយវាយទ្រព្យសម្បត្តិ ទាំងផ្នែករបស់គ្រួសារនីមួយៗ ទាំងផ្នែករបស់ជាតិ, ក្បិតក្បៀត ក្នុង រឿងដែលមិនគួរចាយ របស់ណាល្មមបង្អង់ក៏បង្អង់ ព្យាយាមប្រើប្រាស់របស់ ណាដែលធ្វើដោយ ខ្លួនឯងបាន នឹងមាននៅក្នុងប្រទេសរបស់ខ្លួន ចាយវាយចំពោះតែរបស់ណា ដែលខានមិនបាន ធ្វើក្នុងប្រទេសមិនកើត។ ទិដ្ឋធម្មិកត្ថប្រយោជន៍ទាំង ៤ ប្រការនេះ ជាគោលមូលដ្ឋានសម្រាប់ដោះស្រាយបញ្ហាជីវិត តាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនាអ្នកដែលបានដើរតាមវិធីនេះ ឈ្មោះថាបានកែបញ្ហាជីវិតរួមមួយជំហាន យ៉ាងធំ ឆ្ពោះទៅរកសេចក្តីចម្រើន។ ខ/ លក្ខណៈអ្នកធ្វើជំនួញ ៣ យ៉ាងគឺៈ ១. បញ្ញាចក្ខុ ២. វិរយារម្ភ ៣. សនាថោ បញ្ញាចក្ខុ ជាអ្នកមានបញ្ញា គឺដឹងស្គាល់ក្នុងរឿងលក់ចេញទិញចូលថា ធ្វើយ៉ាងណា ទើប បានកំរៃច្រើន ធ្វើយ៉ាងណាខាតទុន, ស្គាល់កាល ដូចជាស្គាល់រដូវនៃមុខរបរនីមួយៗ, ស្គាល់ទី កន្លែងលក់ដូរ ដូចជាស្គាល់ថា កន្លែងនេះលក់បានថ្លៃ កន្លែងនេះលក់បានថោក និងស្គាល់សេចក្តី ត្រូវការរបស់មនុស្សក្នុងកន្លែងនោះៗថា គេត្រូវការទិញអ្វី ត្រូវរកទំនិញនោះ ទៅផ្តល់តម្រូវការ របស់គេ ដូច្នេះជាដើម។ វីរិយារម្ភៈ ប្រារព្ធសេចក្តីព្យាយាម គឺសង្វាតធ្វើការងារអ្វីដែលខ្លួនកំពុងធ្វើនោះ មិននៅ ទំនេរ មិនបង្អង់ឲ្យហួសពេលវេលានៃមុខរបរ និងសេចក្តីត្រូវការរបស់អ្នកទិញ។ សនាថោ ជាអ្នកមានទីពឹងច្រើន គឺជាអ្នកប៉ិនប្រសព្វចងពួក ចងក្រុម បានច្រើន ទៅកន្លែង ណាក៏មានអ្នករាប់អាន មានគេស្រឡាញ់ ចេះធ្វើខ្លួនឲ្យគេនិយមរាប់រក និងជាទីទុកចិត្តរបស់អ្នក ដទៃ។ គុណធម៌បីយ៉ាងនេះ រមែងនាំមកនូវភោគសម្បត្តិ ឲ្យកើតមានព្រមដល់អ្នកធ្វើតាមគ្រប់ ពេលា។ គ/ អបាយមុខ : ហេតុដែលនាំឲ្យវិនាស ៤ យ៉ាង៖ ១. ឥត្ថីធុត្តៈ ការលេងស្រី ២. សុរាធុត្តៈ ការលេងសុរា ៣. អក្ខធុត្តៈ ការលេងល្បែងភ្នាល់ ៤. បាបមិត្តៈ ការគប់មនុស្សអាក្រក់ជាមិត្រ។ ធម៌ទាំង ៤ យ៉ាងនេះ ព្រះអង្គទ្រង់សម្តែងដើម្បីប្រដៅមនុស្សឲ្យប្រយ័ត្ន មិនបណ្ដោយខ្លួន ឲ្យធ្លាក់ទៅក្នុងការធ្វើទ្រព្យសម្បត្តិឲ្យអន្តរាយ។ មនុស្សម្នាក់ៗ រហូតដល់មនុស្សទូទាំងប្រទេស សូម្បីមានទ្រព្យយសសក្តិច្រើនយ៉ាងណាក៏ដោយ បើនិយមតែ ស្រី, សា្រ, ល្បែងភ្នាល់ ហើយនិង សេពគប់តែជាមួយមនុស្សខូចកាច មិនយូរប៉ុន្មានទេ គង់នឹងឃើញផលនៃសេចក្តីវិនាស ព្រោះ ហេតុទាំង ៤ យ៉ាងនេះ មិនខាន។ ឃ/ សុខរបស់គ្រហស្ថ ៤ យ៉ាង ១. សុខកើតអំពីមានទ្រព្យ ២. សុខកើតពីការចាយវាយទ្រព្យ ៣. សុខកើតអំពីមិនជំពាក់បំណុលគេ ៤. សុខកើតអំពីការងារប្រាសចាកទោស លក្ខណៈ៤យ៉ាងនេះ បើនិយាយបង្រួមមក ក៏គឺការមានទ្រព្យតែម្យ៉ាង។ អ្នកមានទ្រព្យ រមែងដាក់ចិត្តថា “ទ្រព្យរបស់អញមាន” យកទ្រព្យមកចាយវាយចិញ្ចឹមគ្រួសារ រមែងបានសេចក្តី សុខសប្បាយ ព្រោះខ្លួនមានសិទ្ធប្រើប្រាស់ទ្រព្យនោះ ហើយមិនចាំបាច់ខ្វល់ខ្វាយខ្ចីបុលទ្រព្យគេ មកចាយ នាំឲ្យតឹងចិត្ត, កាលណាមានទ្រព្យជួយឧបត្ថម្ភក៍ម្លាំងឲ្យប្រព្រឹត្តទៅស្រួលហើយ ប្រ-យោជន៍អ្វី នឹងធ្វើការងារទុច្ចរិត ដូច្នេះ រមែងបានទទួលផលនៃជីវិត គឺសេចក្តីសុខ ដែលជាទិស ដៅរបស់មនុស្សទាំងឡាយ។ ង/ គ្រួសារស្តុកស្តម្ភនឹងតាំងនៅយូរមិនបាន ព្រោះហេតុ ៤ យ៉ាងគឺៈ ១. របស់បាត់មិនតាមរក ២. មិនជួសជុលរបស់ចាស់ៗ ៣. មិនចេះប្រមាណ ក្នុងការប្រើបា្រស់ទ្រព្យ ៤. តាំងស្រ្តី ឬបុរស ដែលគ្មានសីលធម៌ជាធំក្នុងគ្រួសារ។ គោលនេះបញ្ជាក់ឲ្យឃើញថា ជាមូលហេតុនៃសេចក្តីវិនាសវង្សត្រកូល។ វង្សត្រកូលទុក ជាស្ដុកស្តម្ភយ៉ាងណាក៏ដោយ បើមនុស្សក្នុងគ្រួសារនោះ មិនយកចិត្តទុកដាក់លើរបស់ដែលបាត់ របស់ដែលខូចល្មមជួសជុលប្រើតទៅទៀតបាន មិនរវល់ជួសជុលបណ្ដោយឲ្យនៅដូច្នោះ, ប្រើ ប្រាស់របស់ខ្ជីខ្ជា មិនដឹងមុខក្រោយ, ថែមទាំងអ្នកជាធំក្នុងគ្រួសារនោះ គ្មានមាយាទសណ្ដាប់ ធ្នាប់ល្អផង ក៏រឹតតែនាំឲ្យវិនាសហិនហោចណាស់ទៅទៀត កុំថាតែទ្រព្យដែលជាសង្ហារឹម សូម្បី តែអសង្ហារឹមទ្រព្យ ដូចជាដី ផ្ទះជាដើម ដ៏គង់តែនឹងវិនាសហិនហោចទៅដែរ។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់ត្រាស់សម្ដែងរឿង ប្រយោជន៍បច្ចុប្បន្នក្តី អបាយមុខក្តី សុខ របស់គ្រស្ថអ្នកគ្រប់គ្រងគ្រួសារក្តី គ្រួសារស្ដុកស្ដម្ភនឹងតាំងនៅយូរមិនបានក្ដី ជាការសម្តែងឲ្យ មនុស្សចេះប្រយ័ត្នប្រយែង ចាត់ជារឿងសេដ្ឋកិច្ច តែជាសេដ្ឋកិច្ចទាក់ទងនឹងសីលធម៌។ ខ នេះ មានសេចក្តីថា មនុស្សនឹងទៅជាមនុស្សមានសីលធម៌ល្អត្រឹមត្រូវបាន លុះត្រាតែមានគ្រឿងបរិ- ភោគ និងឧបភោគ សម្រាប់សេចក្តីត្រូវការរបស់រាងកាយផងដែរ បើរហេមរហាម វេទនាគ្រាំគ្រា តត្រេតតត្រត នឹងធ្វើខ្លួនជាពលរដ្ឋល្អ ឃើញថាលំបាកនឹងធ្វើបានដែរ។ ហេតុនេះព្រះពុទ្ធសាស-នា ទើបប្រដៅឲ្យសាងឋានៈរបស់ខ្លួនឲ្យខ្ពង់ខ្ពស់ទាំងទ្រព្យសម្បត្តិ ទាំងយសសក្ដិ និងកេរ្ដិ៍ឈ្មោះ ដោយខំធ្វើការ ហើយទ្រង់ទូន្មានឲ្យចេះបន្ធូរបន្ថយ សេចក្តីប្រាថ្នាហួសសមត្ថភាព (តណ្ហា) ដែល ជាហេតុនាំឲ្យកើតនូវសេចក្តីក្តៅក្រហាយ។ ៣. ពុទ្ធសាសនា និងការអប់រំ ក/ ពុទ្ធសាសនា និងចរិយធម៌ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបានត្រាវិន័យបញ្ញត្តិ ជាខ-បង្គាប់មិនឲ្យធ្វើ និងព្រះធម៌ ជា ខ អនុញ្ញាតឲ្យ ប្រព្រឹត្តតាម ទាំងបព្វជិត ទាំងគ្រហស្ថ សមល្មមតាមជាន់ភូមិ និងវ័យ ជាគោលដែលមនុស្ស គ្រប់រូបបដិបត្តិតាម។ ភាពជាមនុស្សមានចរិយាមារយាទល្អ ជាចរិយធម៌ដែលបុគ្គលគ្រប់រូប ត្រូវ បដិបត្តិជានិច្ច។ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានសម្ដែង ចរិយាធម៌ ដើម្បីអប់រំមនុស្សឲ្យមានមារយាទល្អដូច តទៅ៖ ១. ប្រដៅមនុស្សឲ្យវៀរចាកការបៀតបៀនគ្នា មិនថាដោយផ្លូវត្រង់ ឬផ្លូវអម, ឲ្យចិញ្ចឹម ជីវិត ដោយផ្លូវប្រពៃ (សម្មាអាជីវៈ), ឲ្យចេះជួយគ្នាទៅវិញទៅមក តាមកម្លាំងដែលអាចធ្វើបាន។ ២. ប្រដៅឲ្យនិយាយតែពាក្យពិត ពាក្យពីរោះពិសា ពាក្យមានប្រយោជន៍...។ ៣. ប្រដៅឲ្យមានសុចរិតទៀងត្រង់នឹងខ្លួនឯង, ចំពោះអ្នកដទៃ, ចំពោះមុខងារ, ចំពោះ តួនាទី...ឲ្យចេះខ្មាសបាប និងខ្លាចបាបជាដើម។ ព្រះអង្គបញ្ញត្តិវិន័យ ក៏ដើម្បីសេចក្តីសាមគ្គីព្រមព្រៀងគ្នា, រស់នៅជាមួយគ្នា ដោយមេត្តា ធម៌ ឲ្យចេះយោគយល់គ្នាទៅវិញទៅមក។ តទៅសូមយើងពិចារណា ទៅលើសីលប្រាំ តើមាន សេចក្តីសំខាន់ដូចម្តេចខ្លះ ក្នុងការអប់រំមនុស្ស ឲ្យក្លាយពីសភាពមនុស្សអាក្រក់ ឲ្យទៅជាមនុស្ស ល្អ៖ សីល ៥ នោះគឺៈ ១. បាណាតិបាតា វេរមណី ឲ្យវៀរចាកការសម្លាប់សត្វ។ ខ នេះ ប្រដៅឲ្យ សព្វសត្វបណ្ដុះ ពូជ គឺមេត្តាករុណាដល់មនុស្សសត្វគ្រប់ប្រភេទ មិនឲ្យប្រទូសរាយ បៀតបៀនរាងកាយដល់គ្នា និងគ្នាគ្រប់វិធី។ ២. អទិន្នាទានា វេរមណី ឲ្យវៀរការលួចទ្រព្យរបស់អ្នកដទៃ។ នេះជាការ ហាមមិច្ឆាជីវៈ។ ៣. កាមេសុ មិច្ឆារា វេរមណី វៀរចាកការប្រព្រឹត្តខុស ក្នុងប្រពន្ធកូនអ្នកដទៃ។ នេះប្រដៅ ឲ្យមានសទារសន្តោសៈ ដើម្បីការពារ ការបែកបាក់គ្នា ក្នុងពួកគណៈ, ឲ្យមានការទុកចិត្តគ្នា ទៅវិញទៅមក។ ៤. មុសាវាទា វេរមណី ឲ្យវៀរចាកការពោលពាក្យមិនពិត ក៏ដើម្បីឲ្យមនុស្ស ចេះសាង ប្រយោជន៍ ដោយពាក្យសម្ដី និងសាងមិត្តភាពរវាងមនុស្សផងគ្នា។ ៥. សុរាមេរយមជ្ជប្បមា វេរមណី ឲ្យវៀរការផឹកនូវទឹកស្រវឹង, ប្រយោជន៍កុំឲ្យមនុស្សភ្លេច ខ្លួនក្នុងការកសាងឋានៈ និងធ្វើជីវភាពឲ្យផុតចាកដំនៀលផ្សេងៗ ដែលកើតអំពីការប្រព្រឹត្ត រាយ មាយ។ សីលទាំង ៥ នេះ ជាគោលមូលដ្ឋានជាន់ដំបូងបង្អស់ សម្រាប់អប់រំមនុស្ស ឲ្យមាន សណ្ដាប់ធ្នាប់ល្អ។ បើយើងពិចារណាទៅតាមហេតុផលពិតៗ អាចឃើញបានថា សីល ៥ នេះ ជាកាតព្វកិច្ច របស់សង្គមមនុស្ស ៗ ត្រូវតែប្រព្រឹត្ត។ ព្រោះអ្វី? ព្រោះថា មនុស្សយើង តាមធម្មជាតិ រមែងស្អប់ ខ្ពើមការប្រទូសរាយ កាប់សម្លាប់គ្នា, លួចប្លន់ កេងប្រវញ្ចន៍ ទ្រព្យសម្បត្តិគ្នា លួចកូនប្រពន្ធគ្នា តាមចិត្តចង់ និយាយភូតភរបញ្ឆោតគ្នា។ ការមិនរៀបរយក្នុងសង្គម ក៏ព្រោះតែមនុស្សមិនចេះ គោរពសិទ្ធិគ្នា, ប្រព្រឹត្តរំលោភ លើរាងកាយ, លើទ្រព្យសម្បត្តិគ្នីគ្នា តាមតែអំពើចិត្ត...។ បើយើង ចេះគោរពសិទ្ធិគ្នាហើយ ការបៀតបៀនគ្នាមិនមានឡើយ ហើយសង្គមនឹងទទួលបាន នូវសេចក្តី- សុខ ជាក់ជាពុំខានឡើយ។ ខ/ ពុទ្ធសាសនា និងសិទ្ធមនុស្ស គុណសម្បត្តិម្យ៉ាង ក្នុងបណ្ដាគុណសម្បត្តិទាំងឡាយ ដែលមនុស្សយើងចង់ បានសម្រាប់ ជីវិត មិនថាជីវិតជាន់ណា ថ្នាក់ណាទេ គុណសម្បត្តិនោះ គឺសិទ្ធិ។ ការពេញចិត្តចង់បានសិទ្ធិនេះ ជាគោលបំណងធំបំផុតរបស់មនុស្ស។ មនុស្សហ៊ានប្តូរជីវិត គឺស៊ូស្លាប់ដើម្បជីវិត តួយ៉ាងប្រទេស កម្ពុជាយើងបច្ចុប្បន្ន (គ.ស. ២០១៣ “ពិសេស ថ្ងៃទី៤, ទី៥, ទី៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៣) មានប្រជាពលរដ្ឋរាប់សែន រាប់លាននាក់មកចូលរួមធ្វើបាតុកម្ម ដែលមានឯកឧត្តម សម រង្សី ជាប្រធានគណៈបក្សសង្គ្រោះជាតិ និងឯកឧត្តម កឹម សុខា ជាអនុប្រធាន ជាអ្នកដឹកនាំបាតុករ។ នៅផ្លូវ វែងស្រ៊េង នៅទីលានប្រជាធិបតេយ្យ... បានធ្វើឲ្យបាតុករស្លាប់ចំនួន ខ្លះថា ៥នាក់ ខ្លះថា ៦នាក់ ខ្លះទៀតថា ៨ នាក់ និងរង់របួសជាច្រើននាក់ ដោយសារស្នាដៃថ្នាក់ដឹកនាំ ដែលមាន និន្នាការទៅរករបបផ្តាច់ការ។ តើហេតុអ្វីទើបបានប្រជាពលរដ្ឋសុខចិត្តស្លាប់ ព្រោះធ្វើបាតុកម្ម ដូច្នេះ? តើពួកគាត់ចង់បានអ្វីទៅហ្ន៎! មិនព្រោះតែចង់បានសិទ្ធិសេរីភាពទេឬអ្វី! ពាក្យចាស់ លោកថា៖ “ទីណាមានការគាបសង្កត់ ទីនោះពិតជាមានការរើបម្រាស់”។ រឿង ភូមិរច្ឆាន របស់ លោក ឌឹក គាម និងលោក ឌឿក អំ ក៏ជារឿងមួយ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីការរើបម្រាស់ របស់ ប្រជាជន ទៅនឹងការគាបសង្កត់របស់បារាំងក្នុងឆ្នាំ១៩២៥ ដែរ។ ពុទ្ធសាសនា ក៏ជាសាសនាមួយ ដែលមានឧត្តមគតិលើកតម្កើងសិទ្ធិមនុស្សដែរ ទាំងបាន នាំឧត្តមគតិនេះ មកអនុវត្តដើម្បីប្រយោជន៍ និងសេចក្តីសុខរបស់មនុស្ស មុនការបដិវត្តក្នុង លោកទៅទៀត បើនឹងនិយាយថា ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ជាអ្នកសង្គមបដិវត្តមុនគេបង្អស់ តែការបដិវត្ត របស់ព្រះអង្គ មិនប្រើអំណាចអាវុធ ទ្រង់ប្រើធម្មាវុធជំនួស ហើយគ្មាបង្គាប់ថាត្រូវធ្វើតាមទេ ស្រេចតែសេចក្តីពេញចិត្តរបស់មនុស្ស បើឃើញថា ខុស មិនល្អ បដិសេធចោលមិនព្រមជឿក៏ ព្រះអង្គគ្មានយកទោសពៃរ៍អ្វីដែរ។ សង្គមប្រទេសឥណ្ឌាសម័យនោះ បែងចែកជាបួនផ្នែកគឺៈ ១. សង្គមក្សត្រ (ពួកអ្នកគ្រប់គ្រងប្រទេស) ២. សង្គមព្រាហ្មណ៍ (ពួកអ្នកប្រកបពិធីសាសនា) ៣. សង្គមវេស្ស (ពួកពាណិជ្ជករ, កសិករ) ៤. សង្គមសូទ្រ (ពួកកម្មករ) សេចក្តីប្រកាន់របស់សង្គមនីមួយៗ មានយ៉ាងតឹងរឹងបំផុត។ ក្នុងវណ្ណៈទាំង៤ ខាងលើនេះ វណ្ណៈពីរចុងក្រោយ ត្រូវវណ្ណៈខាងដើមទាំងពីរ ប្រមាថមើលងារប្រហែលគ្នានឹងសត្វ មិនព្រមឲ្យ មានសិទ្ធស្មើនឹងគេ សូម្បីតែប៉ះពាល់សាច់ឈាមពួកវណ្ណខ្ពស់ក៏មិនបានផង។ ព្រះសម្ពុទ្ធទ្រង់ពិចារណាឃើញថា “ការប្រកាន់សង្គមបែបនេះ ជាការមិនយុត្តិធម៌សោះ” ទើបទ្រង់សម្ដែងទ្រឹស្តីយុត្តិធម៌ (សមភាព) ដោយបញ្ជាក់ទៅលើគោលបីយ៉ាងៈ ១. អនិច្ចតា សេចក្តីមិនទៀង (នៃសង្ខារទាំងឡាយ) ២. ទុក្ខតា សភាពជាទុក្ខ ៣. អនត្តតា សភាពមិនមែនខ្លួនប្រាណ។ មនុស្ស និងសត្វទាំងឡាយរមែងមានសភាពបីយ៉ាងនេះស្មើៗគ្នា មិនថា អ្នកនោះ ជាស្ដច ឬជារាស្ត្រ, ជាអ្នកមាន ឬជាអ្នកក្រឡើយ សេចក្តីប្រសើរវិសេសរបស់មនុស្ស មិនមែននៅត្រង់ ជាតិ វណ្ណៈ ត្រកូល សេចក្តីក្រីក្រ ឬមានបានឯណានីមួយនោះទេ។ ការដែលប្រសើររបស់មនុស្ស នៅត្រង់ការចេះធ្វើសេចក្តីល្អ និងប្រយោជន៍ដល់ខ្លួន និងដល់សង្គម។ មនុស្សមានសិទ្ធិស្មើៗគ្នា ក្នុងការលះសេចក្តីអាក្រក់ បែរមករកសេចក្តីល្អវិញ, មានសិទ្ធិទទួលផលនៃអំពើល្អ និងអាក្រក់ ដូចគ្នា បានសេចក្តីថា បើអ្នកណាមួយ កើតក្នុងត្រកូលក្រខ្សត់ តែជាអ្នកមានវិជ្ជា និងការប្រព្រឹ-ត្តត្រឹមត្រូវ អាចបំពេញប្រយោជន៍ឲ្យសង្គមបាន ឋានៈជាបុគ្គលដឹកនាំគេ ក៏ត្រូវតែបាន, ផ្ទុយ ទៅវិញ បើកើតក្នុងត្រកូលខ្ពស់ តែគ្មានសមត្ថភាព ហើយការប្រព្រឹត្ត ក៏ថោកទាបទៀត នឹងចាត់ ជាមនុស្សប្រសើរមិនបាន ជាអ្នកដឹកនាំក៏មិនបានដូចគ្នា។ ក្នុងអគ្គញ្ញស្រូត្រ ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់សួរសាមណេរ វាសេដ្ឋៈ និងភារទ្វារជៈ (ពីដើមជា ព្រាហ្មណ៍) ដែលកំពុងនៅបរិវាស (អប់រំ) ក្នុងសំណាក់ភិក្ខុសង្ឃ ដើម្បីនឹងបានបួសជាភិក្ខុថា “អ្នកទាំងពីរមានជាតិជាព្រាហ្មណ៍ មកនៅក្នុងសំណាក់យើង, ពួកព្រាហ្មណ៍ ដែលជាគ្រូអាចារ្យ មិនស្តីថាឲ្យទេឬ? • បពិត្រព្រះអង្គដ៏ចម្រើន! ខ្ញុំព្រះអង្គត្រូវគេស្តីថាឲ្យច្រើនណាស់។ • ស្តីឲ្យយ៉ាងម៉េចខ្លះ? • ព្រាហ្មណ៍ ជាវណ្ណៈប្រសើរ ជាវណ្ណៈស ជាវណ្ណៈបរិសុទ្ធ, វណ្ណៈដទៃ ជាវណ្ណៈ ថោកទាប ជាវណ្ណៈខ្មៅ ជាវណ្ណៈមិនបរិសុទ្ធ, ព្រាហ្មណ៍ជាបុត្ត ព្រះព្រហ្ម កើតចាក មាត់ព្រហ្ម ជាព្រហ្មទាយាទ ពួកលោកម៉េចក៏ទៅចូលនឹងពួកថោកទាប, វណ្ណៈខ្មៅ វណ្ណៈដែលកើតអំពីជើងព្រហ្មទៅវិញ! ធ្វើយ៉ាងនេះមិនសមគួរទាល់តែសោះ។ ព្រះអង្គទ្រង់ត្រាស់ថា៖ “ព្រាហ្មណ៍ពួកនោះ មិនបាននឹកថា ខ្លួនកើតអំពីព្រាហ្មណី ដែល ជាម្តាយ, ត្រឡប់អួតអាងថាខ្លួនប្រសើរបំផុត កើតអំពីមាត់ព្រះព្រហ្មទៅវិញ, ការនិយាយដូច្នេះ ជាការបន្តុះបង្អាប់ព្រះព្រហ្មផង ជាការពោលកុហក់ផង”។ ទ្រង់សម្តែងពីវណ្ណៈទាំងបួនថា អាចធ្វើ សេចក្តីល្អ និងសេចក្តីអាក្រក់បានដូចៗគ្នា ហើយនិងរឿងដែលព្រះបាទបសេនទិកោសល ទ្រង់ ជាក្សត្រ តែមកបដិបត្តិចំពោះព្រះអង្គ ដែលពួកព្រាហ្មណ៍ប្រកាន់ថា ជាវណ្ណៈថោកទាប ដោយ ការគោរពបំផុត។ “អ្នកទាំងឡាយចេញពីត្រកូលផ្សេងៗ មកបួសហើយ កាលមានគេសួរថា “អ្នកជាអ្វី?” ចូរប្រាប់គេថា “ពួកយើងជាសមណៈសក្យបុត្ត”។ អ្នកណាមានសទ្ធា ចំពោះតថាគត អ្នកនោះ សមគួរនឹងពោលថា យើងជាបុត្តព្រះដ៏មានព្រះភាគ ជាអ្នកកើតអំពីធម៌ ជាធម្មទាយាទ, ព្រោះ ពាក្យថា “ធម្មកាយ ព្រហ្មកាយ ជាឈ្មោះរបស់តថាគត”។ បឋមហេតុ ដែលនាំឲ្យមានការ បែងចែកវណ្ណៈនោះ គឺកើតដោយការបែងចែកមុខងារគ្នាធ្វើការងារ, អ្នកណាធ្វើអ្វី ក៏បែងចែកតាម មុខងារនោះទៅ ហើយឥតមានសម្គាល់ថាពួកណា ប្រសើរជាងពួកណាទេ, ការប្រកាន់វណ្ណៈ ទើបតែកើតមាន ក្នុងកាលជាខាងក្រោយ។ ទីបំផុតព្រះដ៏មានព្រះភាគត្រាស់សរុបថា “ក្នុងវណ្ណៈទាំងបួននេះ អ្នកណា កម្ចាត់បង់ នូវកិលេសាសវៈ ចាកខន្ធសន្ដានបាន អ្នកនោះឈ្មោះថា ជាកំពូលនៃ វណ្ណៈទាំងអស់ ដោយធម៌, ម្នាល! វាសេដ្ឋៈ និង ភារទ្វារជៈ ធម៌គឺសេចក្តីល្អ ជាសភាពប្រសើរបំផុត ក្នុងពួកមនុស្សទាំង បច្ចុប្បន្ន ទាំងអនាគត”។ គ/ ពុទ្ធសាសនា ជាសាសនារបស់រដ្ឋ ក្នុងចំពូក២ ត្រង់មាត្រា ៨ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រទេសកម្ពុជា បានចែងថា “ព្រះពុទ្ធ សាសនា ជាសាសនារបស់រដ្ឋ” (ពុទ្ធសាសនា និងវិទ្យសាស្ត្រ, សុង ស៊ីវ, ទំព័រ. ៦១)។ ហេតុអ្វីទើបបានរដ្ឋធម្មនុញ្ញខ្មែរយើង លើកតម្កើងពុទ្ធសាសនា ទុកក្នុងច្បាប់រដ្ឋ ជាទីគោរព សក្ការៈដូច្នេះ? តើពុទ្ធសាសនាមានគុណូបការៈយ៉ាងណាខ្លះ ចំពោះប្រទេសកម្ពុជា? បញ្ហានេះ យើងអាចឆ្លើយបានគ្រប់គ្នា តាមការគិតឃើញរៀងៗខ្លួន ឥតទើសទាស់ ឡើយ។ ប៉ុន្តែ, ត្រង់ចំណុចគុណូបការៈយ៉ាងសំខាន់ របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលពិតប្រាកដចំពោះ ប្រទេ- សកម្ពុជានោះ ប្រហែលឆ្លើយមិនត្រូវសព្វគ្រប់ទេ ព្រោះត្រង់ចំណុចខ្លះ បើមិនបានគិតឲ្យដិត ដល់ទេ ហាក់ដូចជាគ្មានវិស័យពុទ្ធសាសនា ជួយទ្រទ្រង់ផងឡើយ។ ឯចំណុចសំខាន់ នៃគុណូបការៈពុទ្ធសាសនា ចំពោះប្រទេសកម្ពុជានោះ បើបំព្រួញឲ្យខ្លី មានបីគឺៈ ១. ព្រះពុទ្ធសាសនាជាមូលដ្ឋាន នៃការចាប់ផ្ដើមស្ថាបនាជាតិខ្មែរ តាំងពីមុនគ្រិស្ដ សត- វត្សរ៍ ៣០០ឆ្នាំ ដរាបបានកើតជាអារ្យជាតិវិសេសមួយក្នុងលោក។ ២. ពុទ្ធសាសនាជាប្រភព នៃការរចនាភាសាខ្មែរ ឲ្យរីកដុះដាល កើតជាភាសាមួយក្នុង លោក ប្រកបដោយអង្គ៣ (សូរសាស្ដ្រ រូបសាស្ដ្រ និងនិឃន្ដសាស្ដ្រ)។ ៣. ពុទ្ធសាសនាជាទីជម្រកធំ នៃអក្សរសាស្ត្រខ្មែរ។ ដោយគុណបំណាច់នេះហើយ ទើប អក្សរសាស្ដ្រខ្មែរបានប្រកាសរំឭកគុណព្រះពុទ្ធសាសនា នៅខាងដើមក្បួនរបស់ខ្លួនថា៖

“នមោ ពុទ្ធាយ សិទ្ធំ” ។

V. សេចក្តីសន្និដ្ឋាន យោងតាមការបកស្រាយមកខាងលើនេះ បង្ហាញឲ្យឃើញថា ពុទ្ធសាសនា មានសារៈ សំខាន់ណាស់សម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជាយើង រហូតដល់លោកចាត់ទុកថា “ពុទ្ធសាសនា ជាសាស- នារបស់រដ្ឋ” ទៀតផង ។ យើងសង្កេតមើលប្រវត្តិសាស្ដ្រនៃប្រទេសយើង តាំងពីកកើតជានគរ ជារដ្ឋ ឬជាប្រទេស តាំងពីសតវត្សរ៍ទី១ (គ.ស.៦៨)មក ក្នុងសម័យដែលរីកចម្រើន តាមដំណាក់ កាលនៃរជ្ជកាលក្សត្រមួយអង្គៗ។ ក្នុងសម័យនគរភ្នំ ឬហ្វូណន ដែលរីកចម្រើនជាងគេ គឺក្នុង រជ្ជកាលនៃព្រះបាទ ហ្វាន់-ចេ-ម៉ាន់ ឬ ស្រីមារៈ ព្រះអង្គគឺជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ចំបង ដោយយើង មានសិលាចារឹក វ៉ូកាញ់ ជាសាក្សីស្រាប់។ ក្នុងសម័យអង្គរ ដែលរីកចម្រើនបំផុតគឺ ក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទជយវរ្ម័នទី៧ ហើយក្សត្រអង្គនេះក៏ជាពុទ្ធសាសនិក និងជាពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៍ និងគ្រប់ គ្រងប្រទេសតាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនាដែរ ពោលគឺព្រះអង្គដោះស្រាយបញ្ហា ដោយសន្តិវិធី ហើយថែមទាំងមានសាកលវិទ្យាល័យ ផ្នែកទស្សនៈពុទ្ធសាសនាទៀតផង គឺនៅប្រាសាទព្រះខ័ន ដែលមានព្រះនាង ឥន្ទ្រទេវី ជាសាកលវិទ្យាធិការ។ ហើយយើងក្រឡេកមើលសម័យ កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (ប៉ុល ពត) វិញម្ដងមើល៍ ថាតើ សម័យនោះ មានព្រះពុទ្ធសាសនាទេ? ហើយប្រទេសយើង ធ្លាក់ចុះដល់កម្រិតណាដែរ? ពួក ទមិឡទាំងនោះ បានផ្សិកលោកសង្ឃចោលអស់ ដោយពួកគេពោលថា “ពុទ្ធសាសនា ជាឈ្លើង សង្គម” ។ ពេលនោះហើយ គឺជាសម័យកាលដ៏ខ្មៅងងឹត មនុស្សលែងមានគុណធម៌ សូម្បីតែ ឪពុកម្តាយឯងក៏ហ៊ានសម្លាប់ដែរ សីលធម៌ធ្លាក់ចុះដល់កម្រិតសូន្យ។ ទាំងនេះហើយ ជាគុណ- វិបត្តិនៃភាពឥតពុទ្ធសាសនា របស់ប្រទេសកម្ពុជាយើង។ តែក្នុងបច្ចុប្បន្ននេះ (គ.ស. ១៩៧៩-បច្ចុប្បន្ន) ព្រះពុទ្ធសាសនាងើបឡើងវិញ ឃើញថាប្រទេសយើងមានសភាពរីកចម្រើន ជាបណ្ដើរ ៗ តែបញ្ហាទង្វើហិង្សានៅតែកើតមានឡើង ឥតឈប់ឈរ នេះមកពីថ្នាក់ដឹកនាំ កាន់ព្រះពុទ្ធ- សាសនា តែសំបកក្រៅ គ្មានការបដិបត្តិ គ្មានយកគោលធម៌ ជាពិសេសគឺ ទសពិធរាជធម៌ ...មកដឹកនាំប្រទេសទេស “ពាក់ស្បែកខ្លាកម្លាឈ្លូស” គឺយកពុទ្ធសាសនាធ្វើជាខែល ក្នុងការកេង ចំណេញនយោបាយ ដោយប្រសម្តីថា “បើគាត់ (នាយករដ្ឋមន្ត្រី) ធ្លាក់ឆ្នោត គាត់នឹង លែងធ្វើ បុណ្យទៀតហើយ”។ល។ ដោយការរៀបរាបមកនេះ តើពុទ្ធសាសនា គឺគ្រឿងញៀន ដូចទស្សនៈ ដែលឥតយល់ ពីទ្រឹស្តីពុទ្ធសាសនាពោលថានោះ ដែរឬទេ? បើពាក្យថា “គ្រឿងញៀន” គឺជារបស់ ឬវត្ថុ ដែលធ្វើឲ្យមនុស្សញៀន នាំឲ្យខូចខ្លួន ខូចខួរក្បាល តួយ៉ាង ថ្នាំញៀនមាន អាភៀន កញ្ឆា យ៉ាម៉ា សុរា ជាដើម។ ដោយហោចទៅ សូម្បីតែញៀននឹងល្បែងស្រី ល្បែងស្រា ល្បែងភ្នាល់ជាដើម ក៏នាំឲ្យខូចប្រយោជន៍ដែរ ដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ចាត់ជាអបាយមុខ។ ដូច្នេះទស្សនៈ ដែលយល់ថា “ពុទ្ធសាសនាគឺ ជាគ្រឿងញៀន” នោះ ជាទស្សនៈផ្ទុយ ស្រឡះពីទ្រឹស្តីពុទ្ធសាសនា ជាទស្សនៈពុំយល់ឲ្យស៊ីជម្រៅទៅនឹងគោលធម៌ នៃការអប់រំ ទូន្មាន តាមបែបពុទ្ធសាសនាឡើយ។

VI. ឯកសារយោង • ប្រវត្តិទស្សនៈ សាសនា សីលធម៌ និងនយោបាយ ដោយ ឥន្ទ ឱមសាម៉េង គ.ស. ២០០៥ • ព្រះបាទធម្មិក ឥន្ទបញ្ញោ ភិក្ខុ ហេង មណីចិន្ដា គ.ស. ១៩៩៩ • ពុទ្ធសាសនា និងវិទ្យាសាស្ត្រ សុង ស៊ីវ បោះពុម្ព លើកទី២ ព.ស. ២៥១៦, គ.ស. ១៩៧២ • ពុទ្ធសាសនា ២៥០០ វីរិយបណ្ឌិតោ ប៉ាង ខាត់ ព.ស. ២៥៥០ គ.ស. ១៩៥៧ • ពុទ្ធសាសនាធ្វើប្រយោជន៍ដល់សង្គមមនុស្សអ្វីដែរ? ព្រះមហា ជា សុខ ព.ស. ២៥៤១ គ.ស. ១៩៩៧ • វចនានុក្រមខ្មែរ សម្តេច ព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត • សកលចិន្ដា ធម្មបាល ខៀវ ជុំ ព.ស. ២៥១៦, គ.ស. ១៩៧២ • ប្រស្នាពុទ្ធសាសនា ព្រះគ្រូសង្ឃមេធ ធន់ វាន់ ព.ស. ២៤៩៦, គ.ស. ១៩៥៣ • ទស្សនៈពុទ្ធសាសនា សាស្ត្រាចារ្យ ឈុន សុវណ្ណ ព.ស. ២៥៥៦, គ.ស.២០១២ • ប្រវត្តិវិទ្យាថ្នាកទី១១ របស់ក្រសួងអប់រំ យុវជន និងកីឡា បោះពុម្ពឆ្នាំ២០១១ • សីល៥ជាធម៌របស់មនុស្ស រៀបរៀងដោយ ទឹម សឿត ព.ស. ២៥៤៦, គ.ស.២០០២