ចៅពញា (អនុរាជ)

ចៅពញា စောဗညား
ព្រះអនុរាជនៃមុំហ៍ (មោត្តមៈ)
រជ្ជកាល	ទសវត្ស ១៥១០-១៥៤១
អង្គក្រោយ	ចៅល្គុនឥន្ទ
សុគត	ឧសភា ១៥៤១ មុំហ៍ (មោត្តមៈ)
រាជពន្ធភាព	តាឡាកាមូនៃបារគូ
វង្ស	ហង្សាវត្តី
សាសនា	ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ

ក្នុងឈ្មោះភូមានេះ ចៅ គឺជាយសមួយ។

ចៅពញា (ភូមា: စောဗညား, ការបញ្ចេញសំឡេងភូមា: [sɔ́ bəɲá] [សប្ញា]; សុគតឆ្នាំ១៥៤១) ជាព្រះអនុរាជនៃមុំហ៍ ចាប់ពីរ.ទសវត្ស ១៥១០-១៥៣៩ និងជាអ្នកប្រកាសខ្លួនឯងជាព្រះមហាក្សត្រនៃនគរហង្សាវត្តីដែលបានរួមរួញតូចកាលពីឆ្នាំ១៥៣៩ ដល់ ឆ្នាំ១៥៤១។ ដំបូងត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះអនុរាជនៃមុំហ៍ ជាអាណាខែត្រមួយនៃអាណាខែត្រទាំងបីនៃនគរនិយាយភាសាមននេះក្នុងរាជ្យព្រះបាទពញារាមទី២ ចៅពញាក្រោយមកក៏បានគ្រប់គ្រងអាណាខែត្រនេះដូចជាក្សត្រទ្រង់រាជ្យមួយអង្គកំឡុងរជ្ជកាលនៃព្រះបាទដ្កាយុពី ដែលជាព្រះភាតាថ្លៃរបស់ទ្រង់។ ស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់ទ្រង់ កំពង់ផែមុំហ៍បានក្លាយជាអន្តរៈផែអន្តរជាតិ ហើយមានពោរពេញទៅដោយភោគទ្រព្យយ៉ាងសំបូរបែប។ ទ្រង់អាចកសាងកងយោធពលយ៉ាងសំបើម ដែលពោរពេញទៅដោយទាហានស៊ីឈ្នួល និង កងប្រដាប់អាវុធព័រទុយហ្កាល់។ ប៉ុន្តែការបដិសេធរបស់ទ្រង់ជួយដល់ការតស៊ូរបស់ព្រះដ្កាយុក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំងរាជវង្សតោនងូបានជួយសំរួលដល់ការសញ្ជ័យរបស់តោនងូនៅបារគូនៅឆ្នាំ១៥៣៨-១៥៣៩ ហើយនៅទីបំផុតបានបង្កឱ្យមានការដួលរលំសក្ដិភូមិរបស់ទ្រង់ផ្ទាល់នៅឆ្នាំ១៥៤១។ ទ្រង់ក៏ត្រូវបានគេប្រហារជីវិតនៅពេលក្រោយមកទៀតដែរ។

អ្នកគ្រប់គ្រងមុំហ៍

ចៅពញាត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះអនុរាជនៃអាណាខែត្រមុំហ៍ អាណាខែត្រមួយក្នុងចំណោមអាណាខែត្រទាំងបីរបស់ហង្សាវត្តី ក្នុងរាជ្យព្រះបាទពញារាមទី២ រ.ទសវត្សឆ្នាំ ១៥១០។ (ទ្រង់បានក្លាយជាព្រះអនុរាជរួចទៅហើយនៅឆ្នាំ១៥១៩ កាលណោះទ្រង់បានចុះសន្ធិសញ្ញាពាណិជ្ជកម្មជាមួយពួកព័រទុយហ្កាល់ ដែលពួកគេបានប្រកបគោរម្យងាររបស់ទ្រង់ថា "Chau Bainha"។ ទ្រង់ក៏ប្រហែលជាព្រះខត្តិយវង្សហង្សាវត្តីជាន់ខ្ពស់មួយអង្គដែរហើយមើលទៅ ដោយហេតុថាមានតែពួកព្រះអង្គម្ចាស់ឋានៈខ្ពស់បង្អស់ទេដែលត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះអនុរាជ។) នៅពេលព្រះអង្គដ្កាយុពីក្លាយជាព្រះមហាក្សត្រនៅឆ្នាំ១៥២៦ តាមប្រពៃណីដែលទ្រង់មានខ្សែលោហិតជាប់នឹងក្សត្រទ្រង់រាជ្យ ចៅពញាក៏បានយកព្រះកនិដ្ឋាភគិនីធំរបស់ព្រះបាទដ្កាយុពីដែរ គឺព្រះនាងតាឡាកាមូហើយអភិសេកព្រះនាងជាព្រះអគ្គមហេសីរបស់ទ្រង់។ ទោះបីយ៉ាងណាក្នុងកាយវិការដំបូង ទ្រង់មិនបានគោរពកោតក្រែងព្រះមហាក្សត្រព្រះជន្ម ១៥ វស្សាឡើយ ដោយទ្រង់ធ្វើជាមិនចាប់អាម្មណ៍ក្នុងអភិបាលកិច្ច ហើយចំណាយពេលច្រើន ក្នុង"ការកំសាន្តល្បែងល្បាំឥតបានការជាមួយពួកគូកនខិលខូចទៅវិញ"។

យ៉ាងណាមិញ ក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំបន្ទាប់មក ចៅពញាបានទទួលស្គាល់អំណាចស្ដេចធំរបស់ទ្រង់នៅត្រឹមតែបារគូប៉ុណ្ណោះ ហើយទ្រង់គ្រប់គ្រង "ស្រុក ៣២ នៃមុំហ៍" (ប្រហែល រដ្ឋមនសព្វថ្ងៃនេះ និង រដ្ឋការ៉ែននៅភាគខាងត្បូង) ដូចជាក្សត្រទ្រង់រាជ្យមួយអង្គ។ ព្រះអនុរាជរង គឺពញាឧ ត្រូវជាចៅហ្វាយស្រុកខែត្រម៉ូតម្ល៉ឺម (ម៉ឡឹម្យ៉ែន) ក៏បានរៀបអភិសេកនឹងព្រះភគិនីនៃព្រះបាទដ្កាយុពីដែរ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយលោកស្មោះត្រង់ចំពោះព្រះអនុរាជ ជាងស្ដេចធំទៅទៀត។ ចៅពញាបានធ្វើពាណិជ្ជកម្ម និងទំនាក់ទំនងជាមួយបរទេសដោយផ្ទាល់ព្រះអង្គ។ ស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់ទ្រង់ មុំហ៍បានក្លាយជាអន្តរៈផែ ហើយតាមរយៈការរៀបរាប់របស់អ្នករុករកព័រទុយហ្កាល់ ថាវាសំបូរដោយភោគទ្រព្យយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់។ ដោយប្រើប្រាស់ភោគទ្រព្យខាងពាណិជ្ជកម្ម ទ្រង់អាចប្រមែប្រមូលរេហ៍ពលបានយ៉ាងក្រាស់ក្រែល នៅកៀកឆ្នាំ១៥៤០ ទ្រង់បានជួលពួកទាហានស៊ីឈ្នួលព័រទុយហ្កាល់ថ្លៃៗ កាំភ្លើង និង សំពៅចំបាំងរបស់ពួកគេ។

ព្រះអង្គបានប្រកាសឯករាជ្យពីបារគូជាសារវន្តនៅឆ្នាំ១៥៣៤ ដោយបដិសេធជួយដល់ការតស៊ូរបស់ព្រះបាទដ្កាយុពីប្រឆាំងនឹងរាជវង្សតោនងូ ដែលក្នុងនាមជាសាមន្តរដ្ឋ ព្រះអង្គត្រូវតែធ្វើ។ ដ្កាយុពី មិនមែនជាព្រះមហាក្សត្រមានសមត្ថភាពឡើយ ព្រោះទ្រង់មិនអាចរៀបចំសកម្មភាពណាមួយប្រឆាំងតបតនឹងតោនងូ រឺ មុំហ៍បានទេ។ នៅក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំនោះ ចៅពញាពេញព្រះហឫទ័យដោយទតឃើញកងទ័ពតោនងូវាយលុកកាន់តែជ្រៅៗទៅៗចូលទៅកាន់ទឹកដីភូមាភាគខាងក្រោម។ ព្រះអង្គមិនដែលទតឃើញគ្រោះថ្នាក់ណាមួយគំរាមកំហែងដល់អាណាចក្ររបស់ទ្រង់ឡើយ ដោយ យល់ថាតោនងូគ្មានសព្វាវុធបរទេស ហើយតែងតែបរាជ័យក្នុងការដណ្ដើមយករាជធានីហង្សាវត្តី បារគូ (បាហ្គោ) ដែលការពារដោយពួកទាហានស៊ីឈ្នួលបរទេស។ នៅទីបំផុតតោនងូបានដណ្ដើមយកបានបារគូនៅចុងឆ្នាំ១៥៣៨ ដ្កាយុពីពិតជាមិនទុកព្រះទ័យនឹងចៅពញាទេ ទ្រង់ក៏បានជ្រើសយកការដកទ័ពថយទៅនគរព្យី ដែលជារដ្ឋជិតខាង ក្រៅពីអាណាខែត្រមុំហ៍។

សង្គ្រាមជាមួយតោនងូ

សូមមើលផងដែរ: សង្គ្រាមតោនងូ-ហង្សាវត្តី (១៥៣៤-៤១)

ដ្កាយុពីបានសោយទិវង្គតនៅដើមឆ្នាំ១៥៣៩ ដោយនិរទេស ហើយចៅពញាភ្លាមៗក៏បានប្រកាសអង្គឯងជាព្រះមហាក្សត្រ។ ទ្រង់ហាក់បីដូចជាមិនព្រួយបារម្ភការមកដល់នៃនគរតោនងូដែលនៅជិតកាំជណ្ដើរផ្ទះរបស់ទ្រង់ទាល់តែសោះ។ នៅឆ្នាំ១៥៤០ ទ្រង់បានទទួលឱសានវាទមួយពីព្រះបាទឌ្បិនឝ្វេធិនៃតោនងូឱ្យចុះចូលដោយដោះដូរនឹងការលើកលែងទោស ប៉ុន្តែព្រះអង្គមិនចាប់អារម្មណ៍ទេ។ ព្រះអង្គទ្រង់ព្រះតំរិះថា តោនងូបានបារគូតាមរយៈតែវញ្ចនោបាយទល់នឹងអ្នកដឹកនាំអសមត្ថភាពដូចដ្កាយុពី ហើយយល់ថាកាលណោះបើខ្សែការពាររបស់បារគូដឹកនាំដោយមេដឹកនាំមានសមត្ថភាព តោនងូច្បាស់ជាមិនអាចវាយយកបារគូក្នុងរយៈពេលបួនឆ្នាំបានឡើយ។ ព្រះអង្គមានជំនឿថាកងយោធពលដែលនៅពីក្រោយខ្នងសុទ្ធតែពួកព័រទុយហ្កាល់ក្រោមការដឹកនាំរបស់ទ្រង់ច្បាស់ជាអាចស៊ូបាននឹងការវាយប្រហារពីតោនងូប្រសព្វគ្នា។ ទ្រង់បានត្រៀមខ្លួនការពារទីក្រុងយ៉ាងរឹងមាំព័ទ្ធដោយកំពែងខ្ពស់ៗ ដែលអាចស៊ូសូម្បីតែកាំភ្លើងធំរបស់ព័រទុយហ្កាល់ និងបានពង្រាយសំពៅចំបាំងព័រទុយហ្កាល់ប្រាំពីរគ្រឿងដើម្បីឱ្យល្បាតការពារកំពង់ផែ ហើយនិងបញ្ចូលទាហានស៊ីឈ្នួលបរទេសដឹកនាំដោយលោកប៉ៅលនៃសេច្សឹសដឹកនាំខ្សែការពារទីក្រុងផងនោះ ទ្រង់ក៏បានច្រានចោលឱសានវាទនោះចោលទៅ។

ទំនុកចិត្តរបស់ចៅពញាពិតជាមានទាំងស្រុង។ ជាការពិត បញ្ជាការតោនងូបន្ទាប់ពីការសញ្ជ័យបារគូបានហើយ ក៏ពិគ្រោះពិភាក្សាពីការវាយប្រហារមុំហ៍ដែលអាចនឹងផ្ដើមនៅ ខែវិច្ឆិកា ១៥៣៩ ផ្ទុយទៅវិញត្រូវបានរាំងស្ទះ ដោយហេតុតែខ្សែការពារដ៏រឹងមាំរបស់ទីក្រុងនេះ។ ជំនួសមកវិញ តោនងូបានរៀបចំធ្វើសឹកប្រឆាំងនឹងមុំហ៍ពេញមួយឆ្នាំចាប់ពីឆ្នាំ១៥៣៩ ដល់ឆ្នាំ១៥៤០។ ជិតដល់ ខែវិច្ឆិកា ១៥៤០ ឌ្បិនឝ្វេធិបានកេណ្ឌរេហ៍ពលខ្លាំងចំនួន ១៣០០០ នាក់ រួមមានកងពលព័រទុយហ្កាល់ ៧០០ នាក់ដែលបានបំពាក់ជាមួយកាំភ្លើងប្រើរំសេវ និង កាំភ្លើងធំ។ នៅក្នុងខណៈពេលនោះ ផែនការការពាររបស់ចៅពញាត្រូវបានរលាយដោយសារតែការសំរេចចិត្តរបស់ចៅហ្វាយស្រុកនៃម៉ូតម៉្លឺមឈរនៅក្រៅការប្រយុទ្ធ។ (ពញាឧ ក៏ទទួលបានឱសានវាទរបស់ព្រះបាទឌ្បិនឝ្វេធិដែរ។ លោកមិនបានចុះចូលនឹងព្រះមហាក្សត្រតោនងូឡើយ ប៉ុន្តែបានឆ្លើយតបថាលោកនឹងនៅក្រៅការប្រយុទ្ធគ្នា។) ដោយត្រូវបំបោះបង់ចោលដោយបរិវាររបស់ទ្រង់ ចៅពញាកាលណោះក៏ធ្លាក់ចូលទៅក្នុងស្ថានភាពស្រដៀងនឹងភាពទ័លច្រក ដែលទ្រង់ខ្លួនឯងធ្វើដាក់ព្រះបាទដ្កាយុពីដែរ ក្នុងកំឡុងរយៈពេលពីរបីឆ្នាំមុននោះ។

នៅ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៥៤០ កងទ័ពតោនងូបានលុកលុយ ហើយភ្លាមៗក៏បានឡោមព័ទ្ធទីក្រុងនេះ។ ខ្សែការពាររបស់មុំហ៍បានត្រៀមខ្លួនយ៉ាងល្អ បន្តទុកអោយពួកអ្នកឡោមព័ទ្ធស្ថិតនៅលើឆកសមុទ្រអស់រយៈពេលជាច្រើនខែ។ យ៉ាងណាមិញ ការដាច់ស្បៀងយ៉ាងខ្លាំង ជាអវសានបានកើតឡើងនៅខាងក្នុងទីក្រុង។ ចៅពញានៅទីបញ្ចប់បានថ្វាយការចុះចាញ់ដោយបានសំណូមពរថា ព្រះអង្គត្រូវនៅកាន់តំណែងជាព្រះអនុរាជដដែលដោយដោះដូរមកវិញនឹងសួយសារដុំប្រាក់ ៣០០០០ វីស្ស (៤៨៩៨៧,៩ សហាតិក្រាម) ជារៀងរាល់ឆ្នាំ ហើយនិងបណ្ណាការដ៏មានតំលៃផ្សេងៗទៀតទៅអោយស្ដេចតោនងូ។ ឌ្បិនឝ្វេធិបានច្រានចោលសំណើ ដោយទាមទារឱ្យចុះចាញ់ដោយគ្មានលក្ខខណ្ឌ។ ចៅពញាក្រោយមកក៏ទូលសុំឱ្យខ្លួនមានសុវត្ថិភាពនៅក្រៅក្រុងសំរាប់ខ្លួនព្រះអង្គ និងព្រះញាតិវង្សានុវង្ស រួមជាមួយរតនសម្បត្តិរបស់ទ្រង់ តែត្រូវបានបដិសេធចោលដោយព្រះចៅតោនងូទៀត។ ដោយក្ដីអស់សង្ឃឹម ចៅពញាបានអំពាវនាវព្រះអនុរាជព័រទុយហ្កាល់នៅគោវឱ្យជួយ ដោយដោះដូរមកវិញជាចំណុះនៃគោវ បន្ថែមពីលើនោះ ទ្រង់នឹងផ្ទេរព្រះរាជទ្រព្យទាំងអស់របស់ទ្រង់ចំនួនពាក់កណ្ដាលទៅអោយអនុរាជទៀត។ ពួកព័រទុយហ្កាល់មានការចាប់អារម្មណ៍។ នាយសំពៅព័រទុយហ្កាល់មួយរូបបានចុះបញ្ជីទ្រព្យសម្បត្តិទាំងនោះរួមមានមាសនិងប្រាក់ពីរសំពៅ និងថ្មមានតំលៃ ២៦ កេះ។ លើសពីនេះ មាសត្រូវបានគេលួចពីបណ្ដាចេតិយក្នុងក្រុងអាចនឹងមានចំនួនស្មើនឹងសំពៅ ៤ ពេញៗ។ ប៉ុន្តែពួកព័រទុយហ្កាល់ក៏ខ្លាចការចងគំនុំរបស់ព្រះបាទឌ្បិនឝ្វេធិដែរ ដែលទ្រង់ជាមហាអំណាចថ្មីនៅភូមាក្រោម ហើយពួកគេបាន "រេរាចិត្តគួរជ្រើសរើសមួយណារវាងលាភសក្ការៈ និង ផលប៉ះពាល់ចំពោះខ្លួនទៅថ្ងៃក្រោយ"។ ក្នុងខណៈពេលដដែល ចៅពញាបានផ្ដល់សំណូកសូកប៉ាន់ទៅដល់លោកហ្សួ-ការអ៊ីរូ មេដឹកនាំទាហានស៊ីឈ្នួលព័រទុយហ្កាល់ដែលប្រយុទ្ធអោយខាងតោនងូ ឱ្យជួយទ្រង់និងព្រះញាតិវង្សានុវង្សឱ្យរួចខ្លួន។ លោកកាអ៊ីរូបានពិចារណាយ៉ាងម៉ត់ចត់ចំពោះគំនាប់ដ៏ច្រើនលើសលប់ ប៉ុន្តែនៅទីបំផុតបានទំលាក់ចោលសំណើរបស់ទ្រង់វិញ ខណៈពេលដែល នាយរងរបស់លោកបានដឹងនូវសំណើអស់ទាំងនោះ ហើយក៏បានគំរាមថានឹងយកទៅរាយការណ៍ទូលប្រាប់ព្រះបាទព្រះចៅឌ្បិនឝ្វេធិ។

សោយទិវង្គត

នៅ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៥៤១ បន្ទាប់ពីការឡោមព័ទ្ធប្រាំពីរខែមក កងទ័ពជើងទឹករបស់តោនងូដឹកនាំដោយមេទ័ពជើងទឹកស្មេនព្យូបានបំបែកឆ្លងចូលតាមសំពៅព័រទុយហ្កាល់ទាំងប្រាំពីរនៅឯកំពង់ផែ ហើយខ្សែការពាររបស់ទីក្រុងនោះក៏ត្រូវបានទំលុះទំលាយ។ នៅខាងក្នុងក្រុង ចៅពញាត្រូវបានគេពិពណ៌នាថាពិតជាអង់អាច ក្លាហាន បានដឹកនាំកងទ័ពរបស់ទ្រង់នៅលើខ្នងដំរីតទល់នឹងពួកអ្នកឈ្លានពាន។ ព្រះអង្គត្រូវបានគេពោលថាបានប្រយុទ្ធប្រឆាំងតស៊ូមួយទល់នឹងមួយលើខ្នងដំរីជាច្រើនលើក។ ព្រះអង្គនៅទីបំផុតបានត្រូវចាញ់ដៃដោយមេបញ្ជាការនន្ទយោធុ ហើយត្រូវបានគេចាប់ព្រះកាយបាន។ ព្រះអនុរាជនៅតែជាកុញ្ជរឫទ្ធិដល់ទីបំផុត។ ព្រះអង្គបានសាទរដល់នន្ទយោធុនូវជ័យជំនះរបស់លោក ហើយប្រគល់បណ្ណាការជាច្រើនដល់មេបញ្ជាការតោនងូ។ ឌ្បិនឝ្វេធិមានព្រះអំណរសាទរនឹងភាពក្លាហាន និងភាពជាកុញ្ជរឫទ្ធិរបស់ព្រះអង្គណាស់ ប៉ុន្តែមិនបានអត់ឱនអោយទ្រង់ឡើយ។ ស្ដេចតោនងូបានចេញបញ្ជាប្រហារជីវិតព្រះអនុរាជ រាជវង្សានុវង្សរបស់ព្រះអង្គ និង "កងការពារអង់អាចក្លាហាន" ក្នុងទីក្រុងចោលទាំងអស់។ ការប្រហារជីវិតយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកនេះបានធ្វើឱ្យ: បរិវារសេសសល់របស់មុំហ៍នៅខាងក្រោមព្រំដែនសៀមចុះចូលនឹងតោនងូអស់រលីង។

គន្ថនិទ្ទេសន៍

• Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd. 
• Htin Aung, Maung (1967). A History of Burma. New York and London: Cambridge University Press. 
• Phayre, Lt. Gen. Sir Arthur P. (1883). History of Burma (1967 រ.រ.). London: Susil Gupta. 
• Royal Historical Commission of Burma (1832) (ជាBurmese). Hmannan Yazawin. 1–3 (2003 រ.រ.). Yangon: Ministry of Information, Myanmar. 
• Sein Lwin Lay, Kahtika U (1968) (ជាBurmese). Mintaya Shwe Hti and Bayinnaung: Ketumadi Taungoo Yazawin (2006, 2nd printing រ.រ.). Yangon: Yan Aung Sarpay. 

ព្រះរាជគោរម្យងារ
មុនដោយ	ព្រះអនុរាជនៃមុំហ៍ ទសវត្ស១៥១០–១៥៤១	តដោយ ចៅល្គុនឥន្ទ

ព្រះរាជគោរម្យងារ
មុនដោយ ដ្កាយុពី	ព្រះមហាក្សត្រមន ១៥៣៩–១៥៤១	តដោយ ស្មេនចៅធុ