វិបត្តិ បារាំង-សៀម 1893

Franco-Siamese crisis (1893)
	The Franco-Siamese Frontier Dispute, the French forcing the Menam - The Graphic - 1893.jpg; French ships Inconstant and Comète under fire in the Paknam incident, 13 July 1893. The Graphic.
កាលបរិច្ឆេទ	13 July 1893 – 3 October 1893
ទីតាំង	French Indochina, Siam
លទ្ធផល	French victory
ការប្រែប្រួល; ទឹកដី	Land on east bank of the Mekong ceded to French Indochina
ភាគីសង្គ្រាម
French Republic French Indochina;	Kingdom of Siam
មេបញ្ជាការ និង មេដឹកនាំ
Auguste Pavie; Jean de Lanessan	Chulalongkorn; Devavongse; Bhanurangsi; Andreas du Plessis de Richelieu
សហេតុភាព និង ការខាងបង់
3 killed; 3 wounded	16 killed; 20 wounded

វិបត្តិបារាំង-សៀមឆ្នាំ១៨៩៣ ដែលគេស្គាល់ក្នុងប្រទេសថៃថា ឧប្បត្តិហេតុនៃរតនៈកូស៊ីន សករាជ១១២ គឺជាជម្លោះ រវាងសាធារណរដ្ឋទី៣បារាំង និងព្រះរាជាណាចក្រសៀម។

Auguste Pavie គឺជាអគ្គកុងស៊ុលបារាំងប្រចាំនៅហ្លួងព្រះបាងក្នុងឆ្នាំ ១៨៨៦ គឺជាភ្នាក់ងារសំខាន់ក្នុងការបន្តផលប្រយោជន៍បារាំងនៅក្នុងប្រទេសឡាវ។ នយោបាយរបស់គាត់បានទាញយកផលប្រយោជន៍ពី ចំនុចខ្សោយរបស់សៀម និងបានបង្កើនភាពតានតឹងរវាងទីក្រុងបាងកក និងក្រុងប៉ារីស។ ជម្លោះនេះបានបញ្ចប់ដោយឧប្បត្តិហេតុផ្ទុះអាវុធនៅ Paknam ដែលកប៉ាល់កាំភ្លើងធំបារាំងបានបើកតាមទន្លេចៅប្រាយ៉ា ដើម្បីព័ទ្ធទីក្រុងបាងកក។ ក្រោយមកសៀមបានយល់ព្រមប្រគល់តំបន់ភាគច្រើននៃឡាវបច្ចុប្បន្នទៅឱ្យបារាំង ដែលជាទង្វើដែលនាំទៅដល់ការពង្រីកយ៉ាងសំខាន់នូវអំណាចគ្រប់គ្រងឥណ្ឌូចិនរបស់បារាំង។

ជម្លោះនេះបានទទួលជោគជ័យនូវ សង្គ្រាមហាវ (១៨៦៥-១៨៩០) ដែលសៀមបានប៉ុនប៉ងធ្វើឲ្យសៀមខាងជើងនិងតុងកឹងស្ងប់។

បរិបទ[កែប្រែ]

ជម្លោះបានចាប់ផ្តើមនៅពេលដែលអគ្គទេសាភិបាលឥណ្ឌូចិនលោក Jean de Lanessan បានបញ្ជូន លោក Auguste Pavie ជាកុងស៊ុលទៅកាន់ទីក្រុងបាងកក ដើម្បីចរចារសុំដាក់ប្រទេសឡាវមកនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង ឥណ្ឌូចិន។ រដ្ឋាភិបាលទីក្រុងបាងកក ដោយយល់ខុសថា ពួកគេនឹងត្រូវបានគាំទ្រដោយរដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេស ដែលកំពុងស្ថិតនៅប្រទេសភូមា ក៏បានបដិសេធមិនព្រមទទួលយកសំណើរកាត់ទឹកដីភាគខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គនោះទេ ដោយជំនួសមកវិញនូវការបន្ថែមវត្តមានយោធាកាន់តែច្រើន និងមន្ត្រីរដ្ឋបាលរបស់ពួកគេផង។

ព្រឹត្តិការណ៍ដាច់ដោយឡែក២ ត្រូវបានចងភ្ជាប់គ្នា។ ទី១ រដ្ឋាភិបាលសៀមនៅខាំមួន និងណងខៃ បានចាប់ឈ្មួញបារាំងបីនាក់នៅទន្លេមេគង្គកណ្តាល ក្នុងខែកញ្ញាឆ្នាំ១៨៩២ ដែលពីរនាក់ក្នុងចំណោមពួកគេគឺ Champenois និង Esquilot ដោយសង្ស័យពីការរត់ពន្ធអាភៀន។ រឿងមួយទៀតគឺ ស្ថានកុងស៊ុលបារាំងនៅហ្លួងព្រះបាងលោក Victor-Alphonse Massie បានកើតជម្ងឺគ្រុនក្តៅ និងបាក់ទឹកចិត្តក៏បានធ្វើអត្តឃាតដោយមិនធ្វើតាមដំណើរឲ្យត្រឡប់ទៅទីក្រុងសៃហ្គនវិញ។ នៅឯប្រទេសបារាំងវិញ ឧប្បត្តិហេតុទាំងនេះត្រូវបានប្រើប្រាស់ដោយការបញ្ចុះបញ្ចូលសភានៃអាណានិគមនិយម (Parti Colonial) ដើម្បីបញ្ឆេះមនោសញ្ចេតនាជាតិនិយមបារាំង ប្រឆាំងនឹងសៀម ដែលជាលេសសម្រាប់អន្តរាគមន៍នៅក្នុងជម្លោះ។

ការស្លាប់របស់ Massie បានធ្វើឲ្យលោក Auguste Pavie កាន់តំនែងជាកុងស៊ុលបារាំងថ្មី។ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៨៩៣ ប៉ាវវី បានទាមទារឱ្យសៀមដកទីតាំងយោធាទាំងអស់នៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គភាគខាងត្បូងនៃខេត្តខាំមួន ដោយអះអាងថា ទឹកដីនោះជារបស់វៀតណាម។ ដើម្បីគាំទ្រការទាមទារទាំងនេះ បារាំងបានបញ្ជូនទូកកាំភ្លើងធំ Lutin ទៅព័ទ្ធទីក្រុងបាងកក ដោយចតនៅលើទន្លេរចៅប្រាយ៉ា ក្បែរជុំរំកងទ័ពបារាំង។

ជម្លោះ[កែប្រែ]

នៅពេលដែលសៀមបដិសេធការទាមទាររបស់បារាំង បារាំងក៏បានបញ្ជូនយោធាចំនួនបីច្រកចូលទៅក្នុងតំបន់ជម្លោះ ដើម្បីអះអាងពីមហិច្ឆិតាក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងនៅខែមេសាឆ្នាំ១៨៩៣។ យោធភូមិតូចៗចំនួនប្រាំបីរបស់សៀមនៅខាងលិចទន្លេមេគង្គបានដកទ័ពថយ នៅពេលកងពលធំផ្នែកកណ្តាលបានមកដល់ និងបានប្រឈមមុខដាក់គ្នា។ នៅភាគខាងជើង បារាំងបានចូលឡោមព័ទ្ធលើកោះឃួង និងចាប់បានមន្ត្រីសៀមម្នាក់។ នៅភាគខាងត្បូងការកាន់កាប់របស់បារាំងបានដំណើរការយ៉ាងរលូនរហូតដល់ការវាយឆ្មក់ដោយសៀមនៅលើភូមិកេងកេត បណ្តាលឱ្យមានការសម្លាប់អធិការប៉ូលីសបារាំង លោក ហ្គ្រោសហ្គូរិន ។

ការសម្លាប់អធិការ Grosgurin[កែប្រែ]

អធិការ ហ្គ្រោសហ្គូរិន គឺជាអធិការបារាំង និងជាមេបញ្ជាការកងជីវពលវៀតណាមនៅប្រទេសឡាវ។ ដូចលោក Auguste Pavie ដែរ គាត់ធ្លាប់បានចូលរួមក្នុងបេសកកម្មរុករកជាច្រើននៅក្នុងតំបន់។ គាត់គឺជាសមាជិកនៃជួរកងទ័ពបារាំងមួយដែលត្រូវបានបញ្ជូននៅខែមេសា ឆ្នាំ១៨៩៣ ដោយ Lassenan ចូលមកអាណ្ណាម និងហួសមកកាន់ឡាវ ក្នុងខេត្តខំាមួន (បច្ចុប្បន្ន ខេត្តថាខេត) ដើម្បីកាន់កាប់ទឹកដីដែលមានជម្លោះ។ កងទ័ពដំបូងទទួលបានជោគជ័យក្នុងការបណ្ដេញស្នងការសៀមនៅខាំមួនត្រឹមថ្ងៃទី ២៥ ខែឧសភា។

ប៉ុន្តែនៅថ្ងៃទី៥ ខែមិថុនា ទាហ៊ានសៀមបានរៀបចំការវាយឆ្មក់ដ៏គួរឱ្យភ្ញាក់ផ្អើលមួយនៅលើជំងឺគ្រុនចាញ់។ ការវាយឆ្មក់នេះបានបណ្តាលឱ្យមានការដុតបំផ្លាញភូមិ និងសម្លាប់លោក ហ្គ្រោសហ្គូរិន និងជនជាតិវៀតណាម ១៧នាក់ផ្សេងទៀត។

ឧបទ្ទវហេតុនិងការស្លាប់របស់លោក ហ្គ្រោសហ្គូរិន ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា វិបត្តិរបស់ខេត្តខាំមួន (ខៀនខេត្ត) ហើយទីបំផុតត្រូវបានគេប្រើជាលេសសម្រាប់ការធ្វើអន្តរាគមន៍របស់បារាំងយ៉ាងខ្លាំងចំពោះសៀម។

យ៉ាងណាក៏ដោយ ក្នុងប្រតិបត្តិការណ័វាយឆ្មក់ និងសម្លាប់អធិការបារាំងរូបនេះ ត្រូវបានសៀមទទួលខុសត្រូវ និងបានដាក់ទោសមន្ត្រីស្រុកម្នាក់ឈ្មោះ ប្រាយុទ្ធ ឲ្យជាប់ពន្ធនាគារ២០ឆ្នាំ ប៉ុន្តែគាត់ត្រូវបានដោះលែងមកវិញនៅឆ្នាំ ១៨៩៤ ក្រោមកិច្ចការពារក្តីដោយមេធាវី ស៊ីលូនេ វីលៀម អាល់ហ្វ្រេត ទីលីកេ និងបានស្លាប់នៅ២ឆ្នាំក្រោយ ដោយសារជម្ងឺ។

ឧប្បត្តិហេតុ Paknam[កែប្រែ]

ជាលទ្ធផល បារាំងបានទាមទារសំណង និងធ្វើឲ្យមានភាពតានតឹងជាមួយអង់គ្លេសលើការគ្រប់គ្រងសៀម។ អង់គ្លេសបានបញ្ជូននាវាកងទ័ពជើងទឹកចំនួនបីទៅកាន់មាត់ទន្លេចៅប្រាយ៉ា ដើម្បីត្រៀមជម្លៀសពលរដ្ឋអង់គ្លេសក្នុងករណីចាំបាច់។ ក្រោយមក បារាំងបានឈានទៅមុខមួយជំហានទៀតក្នុងខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៩៣ ដោយបញ្ជាកប៉ាល់ពីររបស់ពួកគេគឺ ស្លូប អ៊ីនខនសិន និង កាណូត កូមតេ ទៅទន្លេចៅប្រាយ៉ាក្រវែងក្រុងបាងកក ដោយគ្មានការអនុញ្ញាតពីសៀម។ ពួកគេបានរងការបាញ់ប្រហារពីបន្ទាយនៅ Paknam នៅថ្ងៃទី ១៣ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៨៩៣។ បារាំងបានបាញ់តបត្រលប់ទៅវិញ ហើយបានបង្ខំធ្វើដំណើរទៅកាន់ទីក្រុងបាងកក។

ជាមួយនឹងកាំភ្លើងដែលបានដាក់បញ្ឈរនៅលើ មហាវិមាន ហ្គេនផាលេស ក្នុងទីក្រុងបាងកក បារាំងបានដាក់ឱសានវាទដល់សៀមនៅត្រឹមថ្ងៃទី ២០ ខែកក្កដា ដើម្បីប្រគល់ទឹកដីភាគខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ និងដកទ័ពរបស់ពួកគេនៅទីនោះឲ្យអស់ និងសងសំណងចំនួនបីលានហ្វ្រង់ជាសំណងសម្រាប់ការប្រយុទ្ធនៅ Paknam និងដើម្បីដាក់ទោសអ្នកដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះការសម្លាប់នៅក្នុងទឹកដីមានជម្លោះ។ នៅពេលដែលសៀមមិនព្រមធ្វើតាមឱសានវាទភ្លាមៗ បារាំងក៏បានបិទច្រកសមុទ្ធសៀមភ្លាម។

នៅទីបញ្ចប់ សៀមបានយល់ព្រមតាមលក្ខខណ្ឌទាំងស្រុងរបស់បារាំង បន្ទាប់ពីមិនមានការអន្តរាគមន៍ពីអង់គ្លេស ដែលខ្លួនបានស្នើសុំ។ លើសពីនេះ បារាំងបានទាមទារជាធានាការកាន់កាប់បណ្តោះអាសន្ននៃ ខេត្តចន្ទបុរី និងតាមបណ្តោយព្រំដែននៃ ខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និងតំបន់ទទឹង ២៥ គីឡូម៉ែត្រ នៅត្រើយខាងលិចនៃទន្លេមេគង្គ។

ជម្លោះបានឈានដល់ការចុះហត្ថលេខានៃសន្ធិសញ្ញាបារាំង-សៀម នៅថ្ងៃទី៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨៩៣។

ការសាកល្បងបារាំង-សៀម[កែប្រែ]

បន្ទាប់ពីការសម្លាប់ Grosgurin ស្នងការស្រុក Khammuan លោក Phra Yot ត្រូវបានទទួលស្គាល់ដោយរដ្ឋាភិបាលរបស់គាត់ថាជាអ្នកទទួលខុសត្រូវ ទោះបីជាគាត់ត្រូវបានដោះលែងពីការធ្វើខុសដំបូងនៅក្នុងការកាត់ក្តីក្នុងខែមីនា ឆ្នាំ 1894 ក៏ដោយ។ ^[១] ^[២] "តុលាការចម្រុះបារាំង-សៀម" ត្រូវបានកោះប្រជុំជាបន្តបន្ទាប់នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ 1894។ ^[១] តុលាការបានកំណត់ថា ប្រាយ៉ុត បាននាំកម្លាំងបន្ថែមទៅឡោមព័ទ្ធផ្ទះនៅគៀនខេត ដែលកាន់កាប់ដោយ ហ្គ្រេសហ្គូរិន ដែលមានជម្ងឺ លើសពីកងជីវពលវៀតណាមតូចរបស់គាត់។ ថា Grosgurin និងជនជាតិវៀតណាមដែលរត់គេចមិនរួចនោះត្រូវបានសម្លាប់ ហើយផ្ទះត្រូវបានដុតជាបន្តបន្ទាប់តាមបញ្ជារបស់ Phra Yot ។ ^[៣] ^[៤]

ក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងរួមរវាងសៀមនិងបារាំង ប្រាយ៉ុតត្រូវបានផ្ដន្ទាទោសឱ្យជាប់ទោស២០ឆ្នាំ។ ^[១] មេធាវីការពារក្តីគឺ លោក William Alfred Tilleke មេធាវី ជនជាតិ Ceylonese ដែលក្រោយមកត្រូវបានតែងតាំងជា អគ្គមេធាវី នៃប្រទេសសៀម ហើយត្រូវបានព្រះមហាក្សត្រផ្តល់សិទ្ធិឱ្យធ្វើជាសាក្សី។ ^[៣] ^[៥] ^[៦] កងទ័ពភូមិន្ទថៃវាយបន្ទាយ Phra Yot Muang Khwan ក្នុង ខេត្ត Nakhon Phanom ជាប់ព្រំដែនថៃ និងឡាវ ប្រារព្ធពិធីរំលឹកវិញ្ញាណក្ខន្ធ Phra Yot។

ផលវិបាក[កែប្រែ]

នៅទីបំផុត សៀមយល់ព្រមប្រគល់ទឹកដីឡាវទៅឱ្យបារាំង ដើម្បីពង្រីកដែនឥណ្ឌូចិន។ នៅឆ្នាំ១៨៩៦ បារាំងបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាជាមួយអង់គ្លេសដើម្បីកំណត់ព្រំដែនរវាងឡាវ និងទឹកដីអង់គ្លេសនៅភូមាខាងលើ។ ព្រះរាជាណាចក្រឡាវបានក្លាយទៅជាទឹកដីក្រោមអណាព្យាបាលរបស់បារាំង ដែលដំបូងឡើយនៅក្រោមអគ្គទេសាភិបាលឥណ្ឌូចិននៅទីក្រុងហាណូយ។

បារាំងនិងអង់គ្លេសទាំងពីរនាក់ ទទួលបានផលប្រយោជន៍យ៉ាងខ្លាំងក្នុងការគ្រប់គ្រងផ្នែកនៃឥណ្ឌូចិន។ ពីរដងក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៩០ ពួកគេបានឈានទៅដល់សង្រ្គាមលើផ្លូវពីរផ្សេងគ្នា ដើម្បីឆ្ពោះទៅកាន់ខេត្តយូណាន។ ភូមិសាស្ត្រនៃដីនេះបានធ្វើឱ្យការចល័តទ័ពមានការលំបាក ធ្វើឲ្យការចំណាយក្នុងសង្គ្រាមកាន់តែច្រើន និងមិនសូវមានប្រសិទ្ធភាព។ ប្រទេសទាំងពីរបានប្រយុទ្ធនឹងជម្លោះដ៏លំបាកនៅក្នុងទឹកដីអាណានិគមរៀងៗរបស់ខ្លួន។ ទីបំផុត ផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដែលគេតែងតែស្រមើស្រមៃ គឺនៅតែមិនអាចគ្រប់គ្រងបាន។ នៅឆ្នាំ១៩០៤ បារាំងនិងអង់គ្លេសបានបន្សល់ទុកនូវភាពខុសគ្នាជាច្រើនរបស់ពួកគេជាមួយសន្ធិសញ្ញាសម្ព័ន្ធមិត្ត Entente Cordiale ដោយបញ្ចប់ជម្លោះនេះនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។

បារាំងបានបន្តកាន់កាប់ខេត្តចន្ទបុរី និងត្រាត រហូតដល់ឆ្នាំ១៩០៧ ដែលសៀមបានប្រគល់អតីតទឹកដីកម្ពុជា គឺខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និងបន្ទាយមានជ័យ ឲ្យស្ថិតក្រោមរដ្ឋបាលឥណ្ឌូចិន ដែលស្ថិតក្នុងប្រទេសកម្ពុជា តាំងពីពេលនោះមក។

ទ័ពសៀមនៅលាវ ឆ្នាំទី៣
កាំភ្លើងធំលើកដំរីនៅប្រទេសលាវ ឆ្នាំសិក្សាទី៣
កងទ័ពបារាំងខេមតេ(1884-1909)
ទូកកាំភ្លើងលូទីន(1877-1897) ឈរនៅកណ្តាលទីក្រុងនៅក្នុងឆ្នាំ 1893 ។

សូមមើលផងដែរ[កែប្រែ]

ការបាត់បង់ទឹកដីថៃ សម្រាប់ទឹកដីទាំងអស់ ថៃបានបាត់បង់ជាតិសាសន៍ដទៃ។

ឯកសារយោង[កែប្រែ]

↑ ^១,០ ^១,១ ^១,២ The Peoples and Politics of the Far East (1895) by Sir Henry Norman, p.480-481
↑ "archive" (PDF). New York Times. Retrieved 2012-02-03.
↑ ^៣,០ ^៣,១ "The Case of Kieng Chek Kham Muon before the Franco-Siamese Mixed Court. Constitution of the Mixed Court and rules of procedure". Bangkok?. 1894. Retrieved 2012-02-03.
↑ "archive" (PDF). New York Times. Retrieved 2012-02-03.
↑ "Official history of Tilleke & Gibbons". Tillekeandgibbins.com. Archived from the original on 2010-06-05. Retrieved 2012-02-03. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Subject Siam: Family, Law, and Colonial Modernity in Thailand. 2006. pp. 59–60. ល.ស.ប.អ. 0-8014-4393-8.

ការប្រកួតប្រជែងអង់គ្លេស-បារាំងនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍៖ ភូមិសាស្ត្រប្រវត្តិសាស្ត្រ និងអាកាសធាតុការទូត ដោយ John L. Christian
Chandran Jeshurun, The Contest for Siam 1889-1902: A Study in Diplomatic Rivalry, Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia, 1977 ។