ឈីលី

សាធារណរដ្ឋឈីលី

República de Chile (ភាសាអេស្ប៉ាញ)
ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
បាវចនា Por la razón o la fuerza ("ដោយប្រើហេតុផល ឬដោយកម្លាំង")
ភ្លេងជាតិ Himno Nacional de Chile ("ចម្រៀងជាតិឈីលី")
ទីតាំងប្រទេសឈីលីនៅលើភូគោល (ក្រហម) និងបូករួមទាំងទឹកដីទាមទារ (ឆ្នូតក្រហម)
រដ្ឋធានី និង ទីក្រុងធំបំផុត	សង់ចាកូa 33°26′S 70°40′W
ភាសាជាតិ	ភាសាអេស្ប៉ាញ
ក្រុមជនជាតិ (ឆ្នាំ ២០១២)	៨៨.៩% ជនជាតិស្បែកស ឬមីស្ទីហ្សូ ១០.៨% ជនជាតិដើម —៩.១% ម៉ាពូឆេ —០.៧% អៃម៉ារ៉ា —១.០% ជនជាតិដើមដទៃៗ ០.៣% ជនជាតិផ្សេងៗ / មិនបានបញ្ជាក់
សាសនា (ឆ្នាំ ២០២០)	៦៣% គ្រិស្តសាសនា ៤៥%% រ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ១៥% ប្រូតេស្តង់ —៣% និកាយផ្សេងៗទៀត ៣៦% គ្មានជំនឿសាសនា ១% សាសនាដទៃ
រដ្ឋាភិបាល	រដ្ឋឯកភូត សាធារណរដ្ឋប្រធានាធិបតីនិយម
- ប្រធានាធិបតី	សេបាស្ទាន ពីញេរ៉ា
- ប្រធានព្រឹទ្ធសភា	ស៊ីមេណា រីងកុន
- ប្រធានសភាតំណាងរាស្ត្រ	ឌីអេហ្គោ ប៉ូលសិន
នីតិបញ្ញត្តិ	សមាជជាតិ
- សភាជាន់ខ្ពស់	ព្រឹទ្ធសភា
- សភាជាន់ទាប	សភាតំណាងរាស្ត្រ
ទទួលឯករាជ្យពី  អេស្ប៉ាញ
- រដ្ឋាភិបាលយោធា	១៨ កញ្ញា ១៨១០
- ប្រកាសឯករាជ្យ	១២ កុម្ភៈ ១៨១៨
- ទទួលស្គាល់	២៥ មេសា ១៨៤៤
- រដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្ន	១១ កញ្ញា ១៩៨០
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប	៧៥៦,០៩៦.៣ គ.ម២   (ទី៣៧)
- ផ្ទៃទឹក (%)	២.១ (គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៥)
ប្រជាជន
- ជំរឿន (ឆ្នាំ ២០១៧)	១៧,៥៧៤,០០៣ (ទី៦៤)
- ដង់ស៊ីតេ	២៤ នាក់/គ.ម២   (ទី១៩៨)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)
- សរុប	៤៥៦.៣៩៤ ពាន់លានដុល្លារ (ទី៤៣)
- ក្នុងម្នាក់	២៣,៤៥៥ ដុល្លារ (ទី៥៧)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)
- សរុប	២៤៥.៤១៤ ពាន់លានដុល្លារ (ទី៤៥)
- ក្នុងម្នាក់	១២,៦១២ ដុល្លារ (ទី៥៥)
ជីនី (២០២១)	៤៦ ខ្ពស់
HDI (២០១៩)	០.៨៥១ ខ្ពស់ណាស់ · ទី៤៣
រូបិយវត្ថុ	ប៉េសូឈីលី (CLP)
ល្វែងម៉ោង	UTC−៤ និង −៦ (CLT និង EASTc)
- រដូវក្តៅ (DST)	UTC-៣ និង −៥
	មេសាទៅកញ្ញា
ទម្រង់កាលបរិច្ឆេទ	dd/mm/yyyy
ទិសបើកបរ	ស្ដាំ
កូដហៅទូរស័ព្ទ	+៥៦
ដែនកម្រិតខ្ពស់	.cl
សភានីតិបញ្ញត្តិមានមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងវ៉ាល់ប៉ារ៉ៃសូ។ រួមបញ្ចូលកោះអ៊ីស្ទើរ និងកោះអ៊ីស្លាសាឡាស ស៊ីហ្គោមេស ប៉ុន្តែមិនរាប់បញ្ចូលដែនដីទាមទារនៅអង់តាកទិកទំហំ ១,២៥០,០០០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េនោះទេ។

ប្រទេសឈីលី (ភាសាអេស្ប៉ាញ៖ Chile, ប្រកបថា៖ "ឈី–លេ") ដោយមានឈ្មោះផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋឈីលី (ភាសាអេស្ប៉ាញ៖ República de Chile) គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅប៉ែកខាងលិចនៃទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង។ ទឹកដីប្រទេសនេះមានរាងវែងចង្អៀតដោយលាតសន្ធឹងពីជួរភ្នំអង់ដេសនៅភាគខាងកើត មកប៉ះមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកនៅភាគខាងលិច។ ឈីលីបានគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដី ៧៥៦,០៩៦ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ ហើយមានប្រជាជនសរុប ១៧.៥ លាននាក់គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៧។ ឈីលីគឺជាប្រទេសប៉ែកខាងត្បូងគេបំផុតនៅលើពិភពលោកនិងស្ថិតនៅជិតតំបន់មហាទឹកកកអង់តាក់ទិកបំផុតផងដែរ។ ក្រៅពីនេះ វាមានព្រំដែនគោកជាប់ប្រទេសប៉េរូនៅភាគខាងជើង ប្រទេសបូលីវីនៅភាគឦសាន អាហ្សង់ទីននៅភាគខាងកើត និងច្រកដ្រេកនៅចុងភាគខាងត្បូង។ កោះមួយចំនួននៅលើមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកដូចជា ហ័នហ្វែណង់ដែស អ៊ីស្លាសាឡាសស៊ីហ្គោមេស ដេសវិនទូរ៉ាដាស និងកោះអ៊ីស្ទែរគឺសុទ្ធតែជាកម្មសិទ្ធិរបស់ឈីលី។ ប្រទេសនេះតែងទាមទារដែនដីអង់តាក់ទិកមួយភាគទំហំ ១,២៥០,០០០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េដោយសម្តៅលើវាថាដែនដីអង់តាក់ទិកឈីលី។ រដ្ឋធានីរបស់ប្រទេស និងត្រូវជាទីក្រុងធំជាងគេមានឈ្មោះថា សង់ចាកូ ហើយភាសាជាតិគឺភាសាអេស្ប៉ាញ។

វាលខ្សាច់ភាគខាងជើងប្រទេសឈីលីលោកមានទ្រព្យសម្បត្តិរ៉ែដ៏អស្ចារ្យ, ស្ពាន់សំខាន់។ តំបន់ភាគកណ្តាលតូចបានត្រួតត្រានៅក្នុងលក្ខខណ្ឌនៃចំនួនប្រជាជននិងធនធានកសិកម្ម, និងជាមជ្ឈមណ្ឌលវប្បធម៌និងនយោបាយដែលប្រទេសឈីលីបានពង្រីកនៅចុងសតវត្សរ៍ទី 19 នៅពេលដែលវាបានដាក់បញ្ចូលតំបន់ភាគខាងជើងនិងភាគខាងត្បូងរបស់ខ្លួន។ ស៊ីលីភាគខាងត្បូងសម្បូរព្រៃឈើនិងដីដែលមានស្មៅនិងមានលក្ខណៈពិសេសខ្សែអក្សរនៃភ្នំភ្លើងនិងបឹងមួយ។ ឆ្នេរសមុទ្រភាគខាងត្បូងជាការ លាដយរិនតហ នៃ ​យោ្រដ​​ស​, ដៃសមុទ្រ, ប្រឡាយ, ឧបទ្វីប បងិល, និងកោះមួយ។

ប្រទេសអេស្ប៉ាញបានសញ្ជ័យនិងអាណានិគមឈីលីនៅពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី 16-ជំនួសការគ្រប់គ្រង Inca នៅភាគខាងជើងនិងភាគកណ្តាលប្រទេសឈីលីប៉ុន្តែបានបរាជ័យក្នុងការយកឈ្នះនៅ Mapuche ឯករាជ្យដែលរស់នៅភាគកណ្តាលប្រទេសឈីលី។ បន្ទាប់ពីបានប្រកាសឯករាជ្យភាពរបស់ខ្លួនពីប្រទេសអេស្ប៉ាញនៅឆ្នាំ 1818, ប្រទេសឈីលីបានផុសឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ 1830 ជាសាធារណរដ្ឋផ្តាច់ស្ថិរភាព។ នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី 19 ប្រទេសឈីលីបានមើលឃើញពីកំណើនសេដ្ឋកិច្ចនិងទឹកដីដ៏សំខាន់នៅក្នុងការបញ្ចប់ការតស៊ូ Mapuche ទសវត្សទី 1880 រហូតនិងការទទួលបានទឹកដីភាគខាងជើងនាពេលបច្ចុប្បន្នរបស់ខ្លួននៅក្នុងសង្គ្រាមនៃតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វិក (1879-83) បន្ទាប់ពីបានផ្តួប្រទេសប៉េរូនិងបូលីវី។ នៅចុងទសវត្សឆ្នាំ 1960 និងដើម ឆ្នាំ 1970 ប្រទេសនេះបានជួបប្រទះបន្ទាត់រាងប៉ូលនយោបាយឆ្វេងស្តាំធ្ងន់ធ្ងរនិងភាពចលាចល។ ការអភិវឌ្ឍនេះបានឈានដល់កម្រិតកំពូលជាមួយរដ្ឋប្រហារឈីលី 1973 ដែលបានទម្លាក់រដ្ឋាភិបាលឆ្វេងនិយមសាល់វ៉ាឌ័ Allende និងបង្កើតរបបផ្តាច់ការយោធា 16 ឆ្នាំជាយូរមកស្តាំនិយមដែលបានចាកចេញច្រើនជាង 3000 នាក់បានស្លាប់ឬបាត់ខ្លួន។ របបផ្តាច់ការនេះដឹកនាំដោយ Augusto Pinochet បានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ 1990 បន្ទាប់ពីវាបានបាត់បង់ការធ្វើប្រជាមតិមួយនៅឆ្នាំ 1988 ហើយត្រូវបានស្នងរាជ្យបន្តដោយក្រុមចម្រុះកណ្តាលបានចាកចេញមួយដែលបានគ្រប់គ្រងតាមរយៈការចំនួនបួនគណៈប្រធានរហូតដល់ឆ្នាំ 2010 ។