ព្រះរាជាណាចក្រវៀងច័ន្ទន៍

ព្រះរាជាណាចក្រ​វៀងចន្ទន៍ ​ត្រូវ​បាន​បង្កើត​ឡើង​ក្នុង​ឆ្នាំ១៧០៧ ដែល​ជា​លទ្ធផល​នៃ​ការ​បំបែក​ ​ព្រះរាជាណាចក្រឡានឆាង ។ រាជាណាចក្រ​នេះជាចំណុះរបស់ភូមាចាប់​ពី​ឆ្នាំ១៧៦៥ ដល់​ឆ្នាំ១៨២៤។ បន្ទាប់មកបានក្លាយជាចំណុះ សៀម រហូតដល់ឆ្នាំ១៨២៨ នៅពេលដែលត្រូវបានវាយគ្រប់គ្រងដោយសៀម។

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

ព្រះកែវមរកត ដែលជារតនវត្ថុរបស់ប្រទេសថៃ និងជារតនវត្ថុនៃព្រះរាជាណាចក្រវៀងច័ន្ទ។ ព្រះពុទ្ធ ព្រះកែវមរកត ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់​ទុក​ថា​ជា​ព្រះពុទ្ធ​បដិមា​ដ៏​ពិសិដ្ឋ​បំផុត​និង​ជានិមិត្តរូប​វប្បធម៌​ដ៏​សំខាន់​នៃ ​រាជា​និយម​ឡាវ ។ រូបប្រតិមានេះមានដើមកំណើតនៅ អាណាចក្រឡានណា ហើយត្រូវបាននាំយកទៅ នគរឡានឆាង ដោយ ព្រះបាទសេដ្ឋាធិរ័ត្ន ក្នុងសតវត្សទី១៦។ វាត្រូវបាននាំយកទៅទីក្រុងបាងកកក្នុងសតវត្សទី១៩បន្ទាប់ពី ការបះបោរ បរាជ័យរបស់ ស្តេចអនុវង្ស ​នៃនគរវៀងច័ន្ទ ។

នៅឆ្នាំ១៧៧៩ ក្រោមរជ្ជកាលព្រះបាទសេដ្ឋាធិរ័ត្នទី២ នៃនគរឡានឆាង, គីតសារ័ត្ន ដែលជារជ្ជទាយាទនៃស្តេច សុរិយាវង្សា បានប្រកាសបំបែកខ្លួននៅ ទីក្រុងហ្លួងព្រះបាង ។ ទ្រង់​បាន​លើក​ទ័ព​ទៅ​ក្រុង​វៀងចន្ទន៍ ដើម្បី​វាយ​លុក​ព្រះបាទ​សេដ្ឋាធិរ័ត្ន។ ព្រះបាទសេដ្ឋាធិរ័ត្នទី២ បានបែរទៅសុំជំនួយក្រុងអយុធ្យា។ កងទ័ពសៀមបានជួយការពារក្រុងវៀងច័ន្ទ ប៉ុន្តែមិនអាចបញ្ឈប់ គីតសារ័ត្នដើម្បីបង្កើតនគររបស់ខ្លួនបានទេ។ គីតសារ័ត្ន បានគ្រងរាជ្យនៅឆ្នាំ១៧០៧ ដោយបានបង្កើតព្រះរាជាណាចក្រហ្លួងព្រះបាង ធ្វើឲ្យនគរឡានឆាងក្លាយទៅជាព្រះរាជាណាចក្រវៀងចន្ទន៍។ រាជាណាចក្រ ចំប៉ាសាក់ និង មឿងភួន ក៏បានបំបែករដ្ឋក្នុងកំឡុងឆ្នាំបន្តបន្ទាប់។

នៅឆ្នាំ១៧៧៣ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ត្រូវបានវាយប្រហារដោយកងកម្លាំងហ្លួងព្រះបាង។ ព្រះបាទ អង្គប៊ុន បានទាក់ទង រាជវង្សគន់បោង សុំជំនួយ ដោយបានប្រែក្លាយនគរវៀងចន្ទន៍ទៅជាចំណុះស្តេចភូមា។ ទង្វើនេះ​ធ្វើ​ឲ្យ​រាជការក្រុងធនបុរី​ខឹងសម្បារជាខ្លាំង។ បន្ទាប់ពី សង្គ្រាមភូមា-សៀមឆ្នាំ ១៧៧៥-៧៦ ព្រះបាទ តាក់ស៊ីន បានបញ្ជូនឧត្តមសេនីយ ប្រាយ៉ាចក្រី (ស្តេចរា មាទី១) ឱ្យវាយលុកទីក្រុងវៀងចន្ទន៍។ នៅឆ្នាំ១៧៧៩ កងទ័ពសៀមបានដុតបំផ្លាញទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ ហើយទីក្រុងនេះត្រូវបានសៀមលួចប្លន់ជាមួយនឹងប្រតិមាព្រះពុទ្ធរូបសំខាន់ៗជាច្រើន រួមទាំង ព្រះពុទ្ធព្រះកែវមរកត ផងដែរ ដែលត្រូវបាននាំយកទៅក្រុងធនបុរី ។ ព្រះបាទអង្គប៊ុន សម្រេចចុះចូលនឹងសៀម ហើយនគរវៀងចន្ទន៍ បានក្លាយជារដ្ឋចំណុះរបស់សៀម។ ស្តេចអង្គប៊ុន បាន​បះបោរ​ប្រឆាំង​សៀម​ម្ដង​ទៀត។ នៅឆ្នាំ១៧៨១ ទ្រងត្រូវសៀមចាប់បាន និងប្រហារជីវិតចោល។

សៀម​បាន​លើក ​ព្រះ​នន្ទា​សេន ជា​បុត្ររបស់អង្គប៊ុន ឲ្យ​​គ្រងរាជ្យបន្ត។ នៅឆ្នាំ១៧៩១ នន្ទាសេនបានបញ្ចុះបញ្ចូលស្តេចរាមាទី១ ថានគរហ្លួងព្រះបាងកំពុងរៀបចំផែនការបះបោរប្រឆាំងនឹងសៀមដោយសម្ងាត់។ ទ្រង់ត្រូវបានសៀមអនុញ្ញាតឱ្យវាយលុកហ្លួងព្រះបាង ហើយដណ្តើមបានទីក្រុងនៅឆ្នាំ១៧៩២។

នៅឆ្នាំ១៧៩១ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ត្រូវបានឈ្លានពានដោយ រាជវង្ស តៃ សឺន របស់វៀតណាម ដើម្បីកំចាត់ពួកអ្នកស្មោះស្ម័គ្រនឹង រាជវង្សឡេ ហើយស្តេចនន្ទាសេនត្រូវភៀសព្រះកាយទៅប្រទេសសៀម។ ទីបំផុតទ្រង់បានចរចារសម្របសម្រួលជាមួយរាជវង្សតៃសឺន។ នៅឆ្នាំ១៧៩៥ ស្តេចនន្ទាសេនត្រូវបានចោទប្រកាន់ថា បានរៀបចំការបះបោរជាមួយចៅហ្វាយខេត្តនគរភ្នំដែលជាជនជាតិឡាវ។ ទ្រង់​ត្រូវ​បាន​គេ​ទម្លាក់រាជ្យហើយបញ្ជូន​ទៅ​ទីក្រុង​បាងកក។ អនុជរបស់ព្រះអង្គ ព្រះអង្គម្ចាស់ ឥន្ទ្រវង្ស បានឡើងគ្រងរាជ្យបន្ត។

ស្តេចឥន្ទ្រវង្ស សោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ១៨០៤ អនុជរបស់ព្រះអង្គ អនុវង្ស បានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីព្រះអង្គជាមហាក្សត្រក្រុងវៀងចន្ទន៍។ អនុវង្ស​បានរៀបចំ​ទ័ព​ដើម្បី ​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​សៀម ។ នៅ​ខែ​ធ្នូ ឆ្នាំ១៨២៦ អនុ​វង្ ស​បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​ ១០ ០០០​នាក់​ទៅ​កាន់​ក្រុង​នានា​នៃតំបន់ ​ខ្ពង់រាប​កូរ៉ាត ។ ទ្រង់បានវាយយក នគររាជសីមា ក្នុងខែមករា ប៉ុន្តែសៀមបានរៀបចំការវាយបកដ៏ធំមួយយ៉ាងឆាប់រហ័ស។ នៅឆ្នាំ១៨២៧ ទីក្រុងវៀងច័ន្ទត្រូវបានវាយកម្ទេចជាលើកទីពីរដោយកងទ័ពសៀម។ ទីក្រុងនេះត្រូវបានដុតបំផ្លាញ និងត្រូវបានឆក់ប្លន់ទ្រព្យសម្បត្តិស្ទើរតែទាំងអស់ ប្រជារាស្រ្តត្រូវបានកៀរជាឈ្លើយសឹកស្ទើរតែទាំងស្រុង។ ព្រះបាទអនុ​វង្ស​ ត្រូវ​គេ​ចាប់បាន ហើយ​ដាក់​ក្នុង​ទ្រុង​ដែក​រហូត​ដល់​សោយ​ទិវង្គត។

ព្រះរាជាណាចក្រវៀងច័ន្ទត្រូវបានបំផ្លាញចោល។ ខ្ពង់រាបកូរ៉ាត ត្រូវបានបញ្ចូលជាដែនដីផ្លូវរបស់សៀម។ សៀម​បាន​បែង​ចែក​ទឹកដី​លាវ​ជា​បី​តំបន់​រដ្ឋបាល។ នៅភាគខាងជើង ស្តេចហ្លួងព្រះបាង និងបន្ទាយទ័ពសៀមតូចមួយបានគ្រប់គ្រងហ្លួងព្រះបាង ស៊ីបសុងបញ្ញា និង ស៊ីបសុងចៅតៃ ។ តំបន់កណ្តាលត្រូវបានគ្រប់គ្រងពី ណង ខៃ ។ តំបន់ភាគខាងត្បូងត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយចំប៉ាសាក់។ ដោយខ្លាចឥទ្ធិពលសៀម វៀតណាមនៅក្រោមរាជវង្សង្វៀនបានបញ្ចូល មឿងភួន ខេត្តខាំមួន និងសុវណ្ណខេត្តចូលក្នុងដែនដីរបស់ខ្លួន ហើយក៏ជាកន្លែងដែលពួកគេបានប្រយុទ្ធជាមួយសៀមក្នុងអំឡុង សង្គ្រាមសៀម-វៀតណាម (១៨៣១-១៨៣៤) ។

សៀមបានបង្ខំឱ្យផ្ទេរប្រជាជនឡាវទៅកាន់ខ្ពង់រាបកូរ៉ាត ដែលបន្សល់ទុកតែមួយភាគប្រាំនៃចំនួនប្រជាជនដើមនៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ។ តាម​រយៈ​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ១៨៣០ ដល់​ឆ្នាំ១៨៩០ តំបន់​នេះ​ត្រូវ​បាន​បំផ្លិចបំផ្លាញ​ដោយ​ការ​បះបោរ ចោរ​ប្លន់ ការ​វាយឆ្មក់​ទាសករ និង ​សង្រ្គាម Haw ។ ភាពទំនេរនៃអំណាចបានអនុញ្ញាតឱ្យបារាំងដែលឥឡូវនេះបានគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីនរួចហើយ រុញភាគខាងជើងទៅទន្លេមេគង្គដោយមានក្តីសង្ឃឹមក្នុងការបង្កើតផ្លូវទឹកទៅកាន់ប្រទេសចិន។ ទី​បំផុត​ទីក្រុង​វៀងចន្ទន៍​បាន​ចូល​ទៅ​គ្រប់គ្រង​បារាំង​នៅ​ឆ្នាំ​១៨៩៣។ វាបានក្លាយជារាជធានីនៃអាណាព្យាបាលបារាំងនៃប្រទេសឡាវក្នុងឆ្នាំ១៨៩៩ ។

មហាក្សត្រ

• សេដ្ឋាធិរ័ត្នទី២ (១៧០៧–១៧៣០)
• អង្គឡុង (១៧៣០-១៧៦៧) (ចំណុះភូមា ១៧៦៥-១៧៦៨)
• អង្គប៊ុន (រជ្ជកាលទី១ ១៧៦៧-១៧៧៨) (ចំណុះភូមា)
• អង្គប៊ុន (រជ្ជកាលទី២ ១៧៨០ ដល់ ២១វិច្ឆិកា ១៧៨១)
• នន្ទាសេន (២១វិច្ឆិកា ១៧៨១ ដល់ ២កុម្ភៈ ១៧៩៥)
• ឥន្ទ្រវង្ស (សេដ្ឋាធិរ័ត្នទី៣) (២កុម្ភៈ ១៧៩៥ ដល់ ៧កុម្ភៈ ១៨០៥ ឡើងគ្រងរាជ្យនៅថ្ងៃទី ២៣ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៧៩៥)
• អនុវង្ស (៧ កុម្ភៈ ១៨០៥ ដល់ ១២ វិច្ឆិកា ១៨២៨)