រាជវង្សស្វេ

ស្វេ

隋
៥៨១–៦១៨
រាជវង្សស្វេកំឡុងឆ្នាំ៦០៩
ធានី	ដាស៊ីង (៥៨១-៦០៥) លួយ៉ាង (៦០៥-៦១៨)
ភាសាទូទៅ	ចិនកណ្តាល
សាសនា	ព្រះពុទ្ធសាសនា លិទ្ធិតាវ​ ខុងជឺ ជំនឿជីវចលដើម សាសនាហ្សូរ៉ូអាស្រ្ទ៊ាន
រដ្ឋាភិបាល	រាជានិយម
ក្រឡាផ្ទៃ
589	៣០០០០០០ គ.ម២
រូបិយវត្ថុ	កាក់ចិន ក្រដាសប្រាក់ចិន
Preceded by Succeeded by ចូវខាងជើង រាជ​វង្សឈិន រាជវង្សលាងខាងលិច រាជវង្សថាង
សព្វថ្ងៃជាផ្នែកនៃ	ចិន វៀតណាម

រាជវង្សស្វេ ( [swě ɪ], Chinese ) គឺជា រាជវង្សចក្រពត្តិចិន ដែលមានអាយុកាលខ្លីដែលគ្រប់គ្រងពីឆ្នាំ៥៨១ ដល់៦១៨ ។ ការបង្រួបបង្រួមឡើងវិញនៃ ប្រទេសចិនទាំងមូល ក្រោមការដឹកនាំរបស់ពួកស្វេបាននាំឱ្យសម័យ រាជវង្សភាគខាងជើងនិងខាងត្បូង ឈានដល់ទីបញ្ចប់ ដោយបញ្ចប់រយៈពេលដ៏យូរនៃការបែងចែកនយោបាយចាប់តាំងពី សង្រ្គាមនៃព្រះអង្គម្ចាស់ទាំងប្រាំបី ។ ពួកស្វេបានខិតខំកសាងប្រទេសឡើងវិញ បង្កើតឡើងវិញ និងកែទម្រង់ស្ថាប័នអធិរាជជាច្រើន ក្នុង​ការ​ធ្វើ​ដូច្នេះ រាជវង្សស្វេបាន​ផ្តល់​គ្រឹះមូលដ្ឋាន​យ៉ាង​ច្រើន​សម្រាប់ ​រាជវង្ស​ថាង ​នៅសម័យក្រោយ​បន្ត​បន្ទាប់ ដែល​បន្ទាប់​ពី​ការ​ផ្តួល​រំលំ​ពួក​ស្វេ ​នៅ​ទី​បំផុតប្រែក្លាយប្រទេសទៅក្នុង ​យុគ​មាស​ថ្មី​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ចិន ។

រាជវង្សនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយ យ៉ាង ជៀន (អធិរាជវិន) ដែលធ្លាប់ជាសមាជិកនៃអភិជនយោធាដែលបានពង្រឹងខ្លួននៅភាគពាយ័ព្យក្នុងអំឡុងពេលនៃការបែងចែកដ៏យូរ។ រាជធានី ស្វេមានមូលដ្ឋានដំបូងនៅ ដាស៊ីង( ឆាងអាន ) ប៉ុន្តែក្រោយមកបានផ្លាស់ទៅ លួយ៉ាង ក្នុងឆ្នាំ៦០៥ ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងឡើងវិញជា ទីក្រុងដែលមានផែនការរៀបចំក្រុង ។ ព្រះអង្គ និងអ្នកស្នងរាជ្យទ្រង់គឺ អធិរាជយ៉ាង បានធ្វើកំណែទម្រង់មជ្ឈិមផ្សេងៗ ជាពិសេសក្នុងចំណោមនោះគឺ ប្រព័ន្ធសមភាព ដែលមានបំណងកាត់បន្ថយវិសមភាពសេដ្ឋកិច្ច និងលើកកម្ពស់ផលិតភាពកសិកម្ម ប្រព័ន្ធដេប៉ាតឺម៉ង់៥ និងគណៈគ្រប់គ្រង៦ ដែលក្រោយមកក្លាយជា ដេប៉ាតឺម៉ង់៣ និងក្រសួងចំនួន៦ និង ការធ្វើប្រព័ន្ធស្តង់ដារ និងការបង្រួបបង្រួមឡើងវិញនៃ ការបោះពុម្ពកាក់ ។ ពួកស្វេក៏បានលើកទឹកចិត្តដល់ការផ្សព្វផ្សាយ ព្រះពុទ្ធសាសនា នៅទូទាំងអាណាចក្រ។ នៅសម័យចំណុចកណ្តាលនៃរាជវង្ស រដ្ឋបានជួបប្រទះនឹងភាពចម្រុងចម្រើនគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ដោយទទួលបានអតិរេកកសិកម្មដ៏ធំ ដែលគាំទ្រដល់កំណើនប្រជាជនយ៉ាងឆាប់រហ័ស។

ពួកស្វេ បានចូលរួមក្នុងគម្រោងសាងសង់ធំៗជាច្រើន រួមមាន មហាព្រែកជីក ការពង្រីក មហាកំផែង និងការកសាង លួយ៉ាង ឡើងវិញ។ ប្រឡាយនេះបានតភ្ជាប់ លួយ៉ាង នៅភាគខាងកើតទៅកាន់ឆាងអាន នៅភាគខាងលិចជាមួយនឹងមជ្ឈមណ្ឌលសេដ្ឋកិច្ចនិងកសិកម្មភាគខាងកើតឆ្ពោះទៅ ជៀងទូ (បច្ចុប្បន្ន យ៉ាងចូវ ខេត្តជៀងស៊ូ ) និង យូហាង (ឥឡូវ ហាងចូវ ខេត្តចឺជៀង ) និងជាមួយព្រំដែនភាគខាងជើង (នៅជិត ទីក្រុងប៉េកាំង សម័យទំនើប) ។ ខណៈពេលដែលមូលហេតុដំបូងនៃការស្ថាបនាប្រឡាយគឺ កែលម្អការដឹកជញ្ជូនគ្រាប់ធញ្ញជាតិទៅកាន់រាជធានី និងហេតុផលយុទ្ធសាស្រ្ត គឺ ការដឹកជញ្ជូនកងទ័ព — ផ្លូវទឹកថ្មីដែលអាចទុកចិត្តបាននៅទីបំផុតនឹងជួយសម្រួលដល់ពាណិជ្ជកម្មក្នុងស្រុក លំហូរប្រជាជន និងការផ្លាស់ប្តូរវប្បធម៌ជាច្រើនសតវត្សមកទៀត។ គម្រោងធំទាំងនេះត្រូវបានដឹកនាំដោយការិយាធិបតេយ្យកណ្តាលដ៏មានប្រសិទ្ធភាពមួយ ប៉ុន្តែ បានប្រើកម្មកររាប់លាននាក់ ដោយបង្ខំដោយចំណាយជីវិតមនុស្សយ៉ាងច្រើន។

បន្ទាប់ពី យុទ្ធនាការយោធាដ៏មហន្តរាយ ជាបន្តបន្ទាប់ប្រឆាំងនឹង ហ្គោកូរ្យ៉ូ នៅលើ ឧបទ្វីបកូរ៉េ បានបញ្ចប់ដោយការបរាជ័យនៅឆ្នាំ៦១៤ រាជវង្សបានបែកបាក់គ្នាក្រោមការបះបោរដ៏ពេញនិយមជាបន្តបន្ទាប់ដែលឈានដល់ការធ្វើឃាតអធិរាជយ៉ាង ដោយមន្ត្រីរបស់ព្រះអង្គគឺ យូវិន ហ្វាជី នៅឆ្នាំ៦១៨។ រាជវង្សដែលមានរយៈពេលត្រឹមតែសាមសិបប្រាំពីរឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ ត្រូវបានបំផ្លាញដោយសង្រ្គាមមហិច្ឆតា និងគម្រោងសាងសង់មហិមា ដែលធ្វើឲ្យចំណាយធនធានហួសប្រមាណ។ ជាពិសេស នៅក្រោម អធិរាជយ៉ាង ការយកពន្ធធ្ងន់ធ្ងរ និងកាតព្វកិច្ចការងារពលកម្មជាកំហិតនឹងនាំឱ្យមានការបះបោររីករាលដាល និង សង្រ្គាមស៊ីវិល រយៈពេលខ្លីបន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃរាជវង្ស។

រាជវង្សនេះតែងត្រូវបានប្រៀបធៀបជាញឹកញាប់ទៅនឹង រាជវង្សឈីន មុន ដែលបានបង្រួបបង្រួមប្រទេសចិនផងដែរបន្ទាប់ពីរយៈពេលនៃការបែកបាក់ដ៏យូរ។ កំណែទម្រង់ទូលំទូលាយ និងគម្រោងសាងសង់ត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីបង្រួបបង្រួមរដ្ឋថ្មី តែបានជះឥទ្ធិពលយូរអង្វែងលើសពីរជ្ជកាលរាជវង្សខ្លីរបស់ពួកគេ។

មូលដ្ឋាន និងអធិរាជវិន

ក្នុងកំឡុងចុង រាជវង្សខាងជើង និងខាងត្បូង រាជវង្សចូវភាគខាងជើង ដែលគ្រប់គ្រងដោយពួកស៊ានបុី បានធ្វើសញ្ជ័យលើ រាជវង្សឈីភាគខាងជើង នៅឆ្នាំ៥៧៧ ដោយបង្រួបបង្រួមប្រទេសចិនភាគខាងជើង។ មកដល់ពេលនេះ យ៉ាង ជៀន ដែលជាមេទ័ពចូវខាងជើងដែលក្រោយមកនឹងបង្កើតរាជវង្សស្វេ បានក្លាយជារាជានុសិទ្ធិនៃរាជការចូវខាងជើង។ គ្រួសាររបស់ យ៉ាង ជៀន ដែលជាត្រកូល យ៉ាងនៃហុងណុង មានដើមកំណើតជាជនជាតិ ហាន និងបានអះអាងថាមានដើមកំណើតពីឧត្តមសេនីយ៍ រាជវង្សហាន យ៉ាង ចិន ប៉ុន្តែបានរៀបការជាមួយពួកស៊ានបុីជាច្រើនជំនាន់។ កូនស្រីរបស់ យ៉ាង ជៀន គឺជាព្រះមហាក្សត្រី ហើយបុត្រចុងរបស់ព្រះនាងគឺ អធិរាជជីង​នៃចូវខាងជើង មិនទាន់ពេញវ័យ។ បន្ទាប់ពីវាយលុកកងទ័ពនៅខេត្តភាគខាងកើត យ៉ាង ជៀន បានដណ្តើមយករាជបល្ល័ង្កពីអ្នកគ្រប់គ្រងចូវខាងជើង ហើយបានក្លាយជា អធិរាជវិននៃស្វេ ។ ខណៈពេលដែលអតីតស្តេចត្រាញ់ស្វេ នៅពេលបម្រើនៅរាជការចូវ នៅពេលដែលតួអក្សរ 隨 មានន័យថា 'ធ្វើតាម' ដែលបង្កប់ន័យភាពស្មោះត្រង់ អធិរាជ វិន បានបង្កើតតួអក្សរពិសេសមួយ 隋 ចូលទៅក្នុងអតីតគោរមងារ ជាឈ្មោះនៃរាជវង្សថ្មីរបស់ទ្រង់។ នៅក្នុងការបោសសម្អាតដ៏បង្ហូរឈាម ស្តេចវិនបានកម្ចាត់ព្រះអង្គម្ចាស់ចូវ ចំនួន៥៩នាក់ ដែលផ្ទុយពីកិត្តិនាមរបស់ទ្រង់ជា "អធិរាជវប្បធម៌" ។ អធិរាជវិន បានលុបចោលគោលនយោបាយប្រឆាំងនឹងជនជាតិហាននៃនគរចូវខាងជើង ហើយបានប្រើនាមត្រកូលហានគឺ យ៉ាង របស់ទ្រង់មកវិញ។ ដោយបានទទួលការគាំទ្រពីពួកអ្នកប្រាជ្ញខុងជឺ ដែលបានកាន់អំណាចនៅក្នុងរាជវង្សជនជាតិហានមុនៗ (ការបោះបង់ចោលនូវបក្ខពួកនិយម និងអំពើពុករលួយនៃ ប្រព័ន្ធប្រាំបួន ) អធិរាជវិន បានផ្តួចផ្តើមកំណែទម្រង់ជាបន្តបន្ទាប់ក្នុងគោលបំណងពង្រឹងចក្រភពរបស់ទ្រង់សម្រាប់សង្រ្គាមដែលនឹងបង្រួបបង្រួមប្រទេសចិនឡើងវិញ។

នៅក្នុងយុទ្ធនាការរបស់គាត់សម្រាប់ការសញ្ជ័យភាគខាងត្បូង អធិរាជវិន បានប្រមូលផ្តុំសំពៅរាប់ពាន់ ដើម្បីប្រឈមមុខនឹងកងកម្លាំងជើងទឹកនៃ រាជវង្សឈិន នៅលើ ទន្លេយ៉ាងត្សឺ។ សំពៅធំជាងគេក្នុងចំណោមសំពៅទាំងនេះមានកម្ពស់ខ្ពស់ មានប្រាំជាន់ និងសមត្ថភាពសម្រាប់នាផ្ទុកមនុស្សក្រៅពីនាវិកចំនួន ៨០០នាក់។ ពួកគេត្រូវបានបំពាក់ជាមួយនឹងប៊ូម(ផ្នែកមួយនៃក្តោង)ប្រវែង ៥០ ហ្វីតចំនួនប្រាំមួយ ដែលត្រូវបានប្រើដើម្បីវាយ និងបំផ្លាញកប៉ាល់របស់សត្រូវ ឬដើម្បីគៀបវាដើម្បីឱ្យកងទ័ពជើងទឹកស្វេ អាចប្រើបច្ចេកទេសឆ្លងសំពៅបាន។ ក្រៅពីប្រើប្រាស់ជនជាតិ ស៊ានបុី និងក្រុមជនជាតិភាគតិចចិនផ្សេងទៀតសម្រាប់ការប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងនគរឈិន អធិរាជវិន ក៏បានប្រើប្រាស់ប្រជាជនមកពីភាគអាគ្នេយ៍ នៃស៊ីឈ័ន ដែលជាទឹកដីនគរស្វេ ទើបបានច្បាំងដណ្តើមយកនាពេលថ្មីៗនោះ។

នៅឆ្នាំ៥៨៨ ពួកស្វេបានប្រមូលផ្តុំកងទ័ពចំនួន ៥១៨ ០០០ នៅតាមបណ្តោយច្រាំងខាងជើងនៃទន្លេយ៉ាងត្សឺ ដែលលាតសន្ធឹងពីស៊ីឈ័ន ទៅ សមុទ្រចិនខាងកើត ។ រាជវង្សឈិន មិនអាចទប់ទល់នឹងការវាយលុកបែបនេះបានទេ។ នៅឆ្នាំ៥៨៩ កងទ័ពស្វេបានចូលដល់ ជៀនកាង (បច្ចុប្បន្នណានជីង ) ហើយអធិរាជចុងក្រោយរបស់នគរឈិន បានចុះចាញ់។ ទីក្រុងនេះត្រូវវាយបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីដល់ដី ខណៈដែលកងទ័ពស្វេបាននាំពួកអភិជនឈិន ត្រឡប់ទៅភាគខាងជើងវិញ ដែលជាកន្លែងដែលពួកអភិជនភាគខាងជើងបានចាប់អារម្មណ៍នឹងអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងដែលភាគខាងត្បូងមានដែលផ្តល់នូវវប្បធម៌ និងបញ្ញា។

ទោះបីជាអធិរាជវិន មានភាពល្បីល្បាញដោយសារការធ្វើឲ្យក្ស័យធនឃ្លាំងប្រាក់រាជការជាមួយនឹងសង្គ្រាម និងគម្រោងសាងសង់ក៏ដោយ ទ្រង់បានធ្វើការកែលម្អហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធជាច្រើនក្នុងកំឡុងរជ្ជកាលដំបូងរបស់ទ្រង់។ ទ្រង់​បាន​បង្កើត​ឃ្លាំង​ជា​ប្រភព​អាហារ និង​ជា​មធ្យោបាយ​មួយ​ដើម្បី​គ្រប់គ្រង​តម្លៃ​ទីផ្សារ​ពី​ការ​យក​ពន្ធ​លើ​ដំណាំ​នានា ដូច​ក្នុង ​រាជវង្ស​ហាន ​មុន​ដែរ។ អតិរេកកសិកម្មដ៏ធំបានគាំទ្រដល់កំណើនប្រជាជនយ៉ាងឆាប់រហ័សដល់កម្រិតកំពូលជាប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែលត្រូវបានជំនួសដោយ ចំនុចកំពូលនៃរាជវង្សថាង ជាងមួយសតវត្សក្រោយមក។

រាជធានី ដាស៊ីង ( ឆាងអាន, ស៊ាន បច្ចុប្បន្ន) ខណៈដែលស្ថិតនៅក្នុងតំបន់ ក្វានចុង ដែលមានសន្តិសុខផ្នែកយោធា ស្ថិតនៅដាច់ស្រយាលពីមជ្ឈមណ្ឌលសេដ្ឋកិច្ចទៅភាគខាងកើត និងខាងត្បូងនៃចក្រភព។ អធិរាជវិន បានផ្តួចផ្តើមការកសាង មហាព្រែកជីក ដោយបានបញ្ចប់នូវផ្លូវទីមួយ (និងខ្លីបំផុត) ដែលភ្ជាប់ឆាងអាង ទៅ ទន្លេលឿង (ហ្វាងហឺ) ។ ក្រោយមក អធិរាជយ៉ាង បានពង្រីកទំហំសំណង់មហាព្រែកជីក ឲ្យមានលក្ខណៈយ៉ាងធំសម្បើម។

ការបែងចែក ចក្រភពស្វេនៅក្នុងរាជ្យអធិរាជយ៉ាង (តំបន់ភាគខាងលិចមិនត្រូវបានបង្ហាញ)

ការបែងចែករដ្ឋបាល c. ៦១០

នៅខាងក្រៅចក្រភពវិញ ខាហ្កាន់ណេតពួកទួក ដែលកំពុងលេចចេញនៅភាគខាងជើង បានបង្កការគំរាមកំហែងយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដល់រាជវង្សដែលទើបបង្កើតថ្មី។ ជាមួយនឹង​ឧបាយកល​ការទូត​របស់​អធិរាជវិន ខាហ្កាន់ណេត​បាន​បំបែក​ជា​ផ្នែក ​ខាង​កើត និង ​ខាង​លិច ។ ក្រោយមក មហាកំផែង ត្រូវបានបង្រួបបង្រួម ដើម្បីការពារទឹកដីភាគខាងជើងបន្ថែមទៀត។ នៅចុងរាជ្យរបស់អធិរាជវិនសង្រ្គាមដំបូងជាមួយហ្គោគូរ្យ៉ូ បានបញ្ចប់ដោយបរាជ័យ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ "រជ្ជកាលនៃកៃហ្វាង" ដ៏ល្បីល្បាញ (ឈ្មោះសម័យរបស់អធិរាជវិន) ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិវិទូចាត់ទុកថាជាចំណុចកំពូលមួយនៅក្នុងសម័យចក្រពត្តិពីរសហសវត្សរ៍នៃប្រវត្តិសាស្ត្រចិន។

អធិរាជស្វេមានប្រភពមកពីអភិជនយោធាផ្នែកឦសាន ហើយពួកគេបានបញ្ជាក់ថា ដូនតារបស់គេ យ៉ាង នៃហុងណុង 弘農楊氏 ជាត្រកូលហាន។ ពួក​គេ​បាន​សង្កត់​ធ្ងន់​លើ​ពូជ​ពង្ស​ជនជាតិហាន​របស់​ពួក​គេ ហើយ​បាន​អះអាង​ថា​មាន​ដើម​កំណើត​ពី​មន្ត្រី​ហាន យ៉ាង ចិន ។ សៀវភៅថាងថ្មី ​បាន​បង្ហាញ​ពីតំណ​ពូជពង្ស​បុព្វបុរស​តពី ស្តេច​រាជវង្សចូវ តាមរយៈ ​ស្តេចត្រាញ់​ជីន ។ ពួកលី នៃចាវជុន និងពួកលូ នៃហ្វានយ៉ាង មានកំណើតពីសានទុង ហើយមានទំនាក់ទំនងជាមួយត្រកូលលី ដែលត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹង យ៉ាងនៃហុងណុង និងត្រកូលគួនឡុងផ្សេងទៀត។

មជ្ឈូសរបស់ យូ ហុង ដែលជាពាណិជ្ជករជាតិ សុកឌា កប់នៅ តៃយន់ ក្នុងឆ្នាំ៥៩២ សារមន្ទីរសានស៊ី ។

ពួកយ៉ាងនៃហុងណុង ជានៃហឺដុង ស៊ាងនៃហឺណី និងវ៉ាងនៃតៃយន់ ពីរាជវង្សថាង សុទ្ធតែត្រូវបានអះអាងថាជាបុព្វបុរសដោយត្រកូលរាជវង្សសុង។ ព័ត៌មានអំពីព្រឹត្តិការណ៍នយោបាយសំខាន់ៗទាំងនេះនៅក្នុងប្រទេសចិនត្រូវ បានត្រងដោយភាគខាងលិច ហើយបានទៅដល់ ចក្រភព ប៊ីហ្សង់ទីន ដែលជាការបន្តនៃ ចក្រភពរ៉ូម នៅភាគខាងកើត។ ពី ប្រជាជនទួគី នៃអាស៊ីកណ្តាល ពួករ៉ូម៉ាំងខាងកើតទទួលបាន ឈ្មោះថ្មីសម្រាប់ប្រទេសចិន បន្ទាប់ពី ស៊ីណេ និង សេរិកា : ទោហ្កាស់ ( ទួគីចាស់ : ថេបហ្គាច ) ក្នុងកំឡុងសម័យ វុីខាងជើង (៣៨៦-៥៣៥)។ ប្រវត្តិវិទូប៊ីហ្សង់ទីនសតវត្សទី៧ធីអូភីឡាក់ ស៊ីម៉ូកាតា បានសរសេរ ការពិពណ៌នាយ៉ាងត្រឹមត្រូវជាទូទៅ នៃ ការបង្រួបបង្រួមនៃប្រទេសចិន ដោយអធិរាជវិន នៃរាជវង្សស្វេជាមួយនឹងការសញ្ជ័យលើគូប្រជែងរាជវង្សឈិន នៅភាគខាងត្បូងប្រទេសចិន។ ស៊ីម៉ាកូតា បាន​ដាក់​ព្រឹត្តិការណ៍​ទាំង​នេះ​យ៉ាង​ត្រឹម​ត្រូវ​ក្នុង​អំឡុង​ពេល​រជ្ជកាល​របស់​អ្នក​គ្រប់​គ្រងប៊ីហ្សង់ទីន ម៉ូរីស ។ ស៊ីម៉ាកូតា ក៏បានផ្តល់ព័ត៌មានសំខាន់ៗអំពី ភូមិសាស្ត្រនៃប្រទេសចិន ការបែងចែករបស់វាដោយ ទន្លេយ៉ាងជុី និងរាជធានីខុបដាន់ (ពីភាសាទួគីចាស់ ខុមដាន់ ពោលគឺឆាងអាន) រួមជាមួយនឹង ទំនៀមទម្លាប់ និងវប្បធម៌របស់ខ្លួន ដោយចាត់ទុកប្រជាជនរបស់ចិនថា " ជាមនុស្សគោរពបូជា " ប៉ុន្តែមានភាពឆ្លាតវៃក្នុងការគ្រប់គ្រង។ គាត់​បាន​កត់​សម្គាល់​ថា​អ្នក​គ្រប់​គ្រង​ត្រូវ​បាន​គេ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា "តៃសុន" ដែល​គាត់​បាន​អះអាង​ថា​មាន​ន័យ​ថា "ព្រះរាជបុត្រ​នៃ​ព្រះ" ប្រហែល​ជាភាសា​ចិនថា ធានជិ ( ព្រះរាជបុត្រ​នៃ​ស្ថានសួគ៌ ) ឬ​សូម្បី​តែ​ឈ្មោះ​របស់​អ្នក​គ្រប់​គ្រង​សម័យគាត់សរសេរនោះគឺ ​អធិរាជតៃសុង នៃថាង ។

ព្រះចៅអធិរាជយ៉ាង និងការធ្វើសញ្ជ័យវៀតណាមឡើងវិញ

ផ្ទាំងក្នុង ផ្នូរអានបុី បង្ហាញពីពិធីជប់លៀងរាជវង្សស្វេជាមួយរបាំ និងតន្ត្រីសុកឌា ឆ្នាំ៥៨៩

អធិរាជយ៉ាងនៃស្វេ (៥៦៩-៦១៨) បានឡើងសោយរាជ្យបន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គតរបស់បិតាទ្រង់ ប្រហែលជាដោយការធ្វើឃាត។ ទ្រង់​បាន​ពង្រីកចក្រភពបន្ថែម​ទៀត ប៉ុន្តែ​មិន​ដូច​បិតា​របស់​ទ្រង់​ទេ ទ្រង់​មិន​បាន​ស្វែង​រក​ការ​គាំទ្រ​ពី​ពួកពនេចរទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ ទ្រង់បានស្ដារឡើងវិញនូវ ការអប់រំខុងជឺ និង ប្រព័ន្ធប្រឡងខុងជឺ សម្រាប់ការិយាល័យការិយាធិបតេយ្យ។ ដោយ​ការ​គាំទ្រ​កំណែ​ទម្រង់​ការ​អប់រំ ទ្រង់​បាន​បាត់​បង់​ការ​គាំទ្រ​ពី​សំណាក់​ពួក​ពនេចរ។ ព្រះអង្គក៏បានចាប់ផ្តើមគម្រោងសំណង់ថ្លៃៗជាច្រើនដូចជា មហាព្រែកជីកនៃប្រទេសចិន ហើយបានជាប់គាំងនៅក្នុងសង្រ្គាមថ្លៃៗជាច្រើន។ រវាងគោលនយោបាយទាំងនេះ ការលុកលុយចូលទៅក្នុងប្រទេសចិនពីពួកពនេចរទួក និងការកើនឡើងនូវជីវិតដ៏ប្រណីតរបស់ទ្រង់ដោយចំណាយប្រាក់កសិករ ព្រះចៅអធិរាជបានបាត់បង់ការគាំទ្រពីសាធារណជន ហើយនៅទីបំផុតត្រូវបានធ្វើឃាតដោយមន្ត្រីផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ទ្រង់។

ទាំងអធិរាជយ៉ាង និងវិន បានបញ្ជូនបេសកកម្មយោធាចូលទៅក្នុង ប្រទេសវៀតណាម ខណៈដែល អាណ្ណាម នៅភាគខាងជើងវៀតណាមត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងចក្រភពចិនកាលពីជាង៦០០ឆ្នាំមុនក្នុងកំឡុង រាជវង្សហាន (២០២មុនគ.ស - ២២០គ.ស.)។ ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា​ក៏​ដោយ ព្រះរាជាណាចក្រ ​ចាម្ប៉ា ​នៅ​ភាគ​កណ្តាល​វៀតណាម​បាន​ក្លាយ​ជា​សមភាគី​សំខាន់​ចំពោះ ​ការ​ឈ្លានពាន​របស់​ចិន​នៅ​ភាគ​ខាង​ជើង​របស់​ខ្លួន ។ យោងតាម Ebrey, Walthall និង Palais ការឈ្លានពានទាំងនេះត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាយុទ្ធនាការ លីនយី ចាម្ប៉ា (៦០២-៦០៥) ។

តំបន់ ហាណូយ ដែលពីមុនកាន់កាប់ដោយរាជវង្សហាន និងជីនត្រូវបានដណ្តើមយកមកវិញយ៉ាងងាយស្រួលពីអ្នកគ្រប់គ្រង រាជវង្សលី លី ភោតថូ ក្នុងឆ្នាំ៦០២។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមក កងទ័ពស្វេបានរុញច្រានទៅភាគខាងត្បូងកាន់តែឆ្ងាយ ហើយត្រូវបានវាយប្រហារដោយកងទ័ព សង្រ្គាមដំរី ពីចាម្ប៉ានៅភាគខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាម។ ទ័ពស្វេបានក្លែងបន្លំដកថយ ហើយជីករណ្តៅដើម្បីដាក់អន្ទាក់ដំរី ល្បួងទ័ពចាម្ប៉ាឱ្យវាយលុក បន្ទាប់មកប្រើឈើឆ្កាងប្រឆាំងនឹងដំរី បណ្តាលឱ្យពួកដំរីងាកមកជាន់ឈ្លីទាហានរបស់ខ្លួនវិញ។ ទោះបីជាកងទ័ពស្វេបានទទួលជ័យជំនះក៏ដោយ ក៏មនុស្សជាច្រើនបានចុះចាញ់នឹងជំងឺ ដោយសារតែទាហានភាគខាងជើងមិនមានភាពស៊ាំនឹង ជំងឺត្រូពិច ដូចជា ជំងឺគ្រុនចាញ់ ។

សង្គ្រាមជាមួយហ្គោគូរ្យ៉ូ

ទំព័រគំរូ:Sui dynasty emperors family treeទំព័រគំរូ:Sui dynasty emperors family treeរាជវង្សស្វេបានដឹកនាំបេសកកម្មដ៏ធំជាបន្តបន្ទាប់ដើម្បីលុកលុយ ហ្គោគូរ្យ៉ូ ដែលជានគរមួយក្នុងចំណោម នគរទាំងបីនៃប្រទេសកូរ៉េ ។ ព្រះចៅអធិរាជយ៉ាង បានចាត់ទាហានជាច្រើននាក់សម្រាប់យុទ្ធនាការនេះ។ កងទ័ពចិនមានទំហំធំសម្បើមណាស់ ដែលវាត្រូវបានកត់ត្រានៅក្នុងអត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្រថាត្រូវចំណាយពេល៣០ថ្ងៃ សម្រាប់កងទ័ពទាំងអស់ដើម្បីចេញពីចំណុចប្រមូលផ្តុំចុងក្រោយរបស់ពួកគេនៅជិត សានហៃគួន មុនពេលឈ្លានពានហ្គោគូរ្យ៉ូ។ ក្នុង​ឧទាហរណ៍​មួយ ទាហាន​ទាំង​ដែល​បាន​ចុះ​បញ្ជី និង​បាន​បង់​ប្រាក់​បាន​ចុះសំពៅ​ចម្បាំង​ជាង ៣០០០គ្រឿង ដែលមានទ័ពថ្មើរជើង១.១៥លាននាក់ ទ័ពសេះ៥មុឺននាក់ កាំភ្លើងធំ៥០០០ និងច្រើនទៀត។ កងទ័ពបានលាតសន្ធឹងដល់ ១ពាន់លី ឬប្រហែល៤១០គ.ម (២៥០ម៉ាយ) ឆ្លងកាត់ទន្លេ និងជ្រលងភ្នំ លើភ្នំ និងខ្ពង់រាប។ បេសកកម្ម​យោធា​នីមួយៗ​ក្នុង​ចំណោម​បេសកកម្ម​យោធា​ទាំង​បួន​បាន​បញ្ចប់​ដោយ​ការ​បរាជ័យ ដែល​បណ្តាល​ឱ្យ​មាន​ឱនភាព​ផ្នែក​ហិរញ្ញវត្ថុ និង​កម្លាំង​ពលកម្ម​ជា​ច្រើន​ដែលរាជវង្សស្វេ មិន​អាច​ងើប​ឡើង​វិញបានឡើយ។

ការដួលរលំ

ដាវចិននៃរាជវង្សស៊ុយ ចុះកាលបរិច្ឆេទ c. 600 បានរកឃើញនៅជិត Luoyang ។ គ្រឿងសង្ហារិមរាងអក្សរ P នៃចំបើងរបស់ដាវខាងក្រោមគឺស្រដៀងនឹង ហើយប្រហែលជាបានមកពីស្នាមដាវរបស់ពួក Sarmatians និង Sassanians ។

ដើរលេងក្នុងនិទាឃរដូវ ដោយវិចិត្រករសម័យស្វេ ចាន ជីឈាន

គម្រោងការងារសំខាន់ៗមួយក្នុងចំណោមគម្រោងការងារសំខាន់ៗដែលធ្វើឡើងដោយជនជាតិស្វេ គឺសកម្មភាពសាងសង់តាមបណ្តោយ មហាកំផែងនៃប្រទេសចិន ។ ប៉ុន្តែនេះ រួមជាមួយនឹងគម្រោងធំៗផ្សេងទៀត បានធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចកាន់តែតានតឹង និងបង្កើតការខឹងសម្បារពីកម្លាំងពលករ។ ក្នុងកំឡុងប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនៃរាជវង្សស្វេ ការបះបោរដែលក្រោកឡើងប្រឆាំងនឹងរាជវង្ស បានឆក់យកបុរសដែលពេញកម្លាំងពីកសិដ្ឋានជនបទ និងរបរផ្សេងៗទៀត ដែលនាំឱ្យខូចខាតដល់មូលដ្ឋានកសិកម្ម និងសេដ្ឋកិច្ចបន្ថែមទៀត។ មនុស្សប្រុស​បានបំបាក់អវយវៈ​ដោយ​ចេតនា ដើម្បី​គេច​ពី ​ការ​កេណ្ឌ ​យោធា ដោយ​ហៅ​ការ​អនុវត្ត​នេះ​ថា "ដៃ​មាន​សំណាង" និង "ជើង​សំណាង"។ ក្រោយមកបន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃពួកស្វេនៅឆ្នាំ៦៤២ អធិរាជតៃសុងនៃថាង បានខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីលុបបំបាត់ការអនុវត្តនេះដោយចេញក្រឹត្យនៃការដាក់ទណ្ឌកម្មតឹងរ៉ឹងសម្រាប់អ្នកដែលត្រូវបានគេរកឃើញថាមានរបួសដោយចេតនានិងព្យាបាលខ្លួនឯង។

ទោះបីជារាជវង្សស្វេមានរយៈពេលខ្លី (៥៨១-៦១៨) ប៉ុន្តែមានសមិទ្ធិផលជាច្រើនត្រូវបានសម្រេចក្នុងអំឡុងពេលពួកគេកាន់កាប់ប្រទេស។ មហាព្រែកជីក គឺជាស្នាដៃដ៏សំខាន់មួយ។ វាត្រូវបានពង្រីកពីភាគខាងជើងពីតំបន់ហាងចូវ ឆ្លងកាត់ទន្លេយ៉ាងត្សឺ ទៅយ៉ាងចូវ ហើយបន្ទាប់មកភាគពាយព្យទៅកាន់តំបន់លួយ៉ាង។ ជាថ្មីម្តងទៀត ដូចជាការសាងសង់មហាកំផែង ដំណើរការ ចុះចូលកម្លាំងពលកម្ម និងការបែងចែកធនធានយ៉ាងច្រើនសម្រាប់គម្រោងមហាព្រែកជីកបណ្តាលឱ្យមានបញ្ហាប្រឈមសម្រាប់និរន្តរភាពរាជវង្សស្វេ។ ការដួលរលំជាយថាហេតុនៃរាជវង្សស្វេក៏ដោយសារតែការខាតបង់ជាច្រើនដែលបណ្តាលមកពីយុទ្ធនាការយោធាដែលបរាជ័យប្រឆាំងនឹង ហ្គោគូរ្យ៉ូ។ វាគឺបន្ទាប់ពីការបរាជ័យ និងការបាត់បង់ទាំងនេះ ដែលប្រទេសត្រូវបានបន្សល់ទុកនៅក្នុងភាពបំផ្លិចបំផ្លាញ ហើយពួកបះបោរបានកាន់កាប់រាជការភ្លាមៗ។ អធិរាជយ៉ាង ត្រូវបានគេធ្វើឃាតនៅឆ្នាំ៦១៨ ។ ទ្រង់បានយាងទៅភាគខាងត្បូង បន្ទាប់ពីរាជធានីត្រូវបានគំរាមកំហែងដោយក្រុមបះបោរផ្សេងៗ ហើយត្រូវបានបង្ក្រាបដោយទីប្រឹក្សាត្រកូលយូវុិនរបស់ទ្រង់។ ទន្ទឹមនឹងនេះ នៅភាគខាងជើង អភិជន លី យន់ (李淵) បាន​ធ្វើ​ការ​បះបោរ​បន្ទាប់​ពី​ទ្រង់​បាន​បញ្ចប់​ការ​ឡើង​សោយ​រាជ្យ​ដើម្បី​ក្លាយ​ជា ​អធិរាជកាវស៊ូនៃថាង ។

មានតំបន់ស្តេចត្រាញ់ សម្រាប់កូនចៅនៃគ្រួសាររាជវង្សចូវ រាជវង្សស្វេ និងរាជវង្សថាងនៅក្នុង សម័យជីនក្រោយ (ប្រាំរាជវង្ស) ។ ការអនុវត្តនេះត្រូវបានគេហៅថា èrwáng-sānkè   (二王三恪)។

វប្បធម៌

រូបសំណាក់សម័យស្វេ របស់អ្នកលេងពិន

ថ្វីត្បិតតែរាជវង្សស្វេ មានអាយុកាលខ្លីក៏ដោយ ប៉ុន្តែបើនិយាយពីវប្បធម៌ វាតំណាងឱ្យការផ្លាស់ប្តូរមួយពីយុគសម័យមុន ហើយការអភិវឌ្ឍន៍វប្បធម៌ជាច្រើនដែលអាចត្រូវបានគេមើលឃើញថាមានដើមកំណើតក្នុងកំឡុងរាជវង្សស្វេ ក្រោយមកត្រូវបានពង្រីក និងបង្រួបបង្រួមក្នុងរជ្ជកាល ថាង បន្តបន្ទាប់ និងសម័យក្រោយៗទៀត។ នេះមិនត្រឹមតែរាប់បញ្ចូលទាំងកិច្ចការសាធារណៈសំខាន់ៗដែលផ្តួចផ្តើមឡើង ដូចជាមហាកំផែង និងមហាព្រែកជីកប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងប្រព័ន្ធនយោបាយដែលបង្កើតឡើងដោយ ស្វេ ដែលត្រូវបានអនុម័តដោយថាង ជាមួយនឹងការផ្លាស់ប្តូរដំបូងបន្តិចបន្តួចក្រៅពីឋានានុក្រមនយោបាយកំពូល។ ការអភិវឌ្ឍន៍វប្បធម៌ផ្សេងទៀតនៃរាជវង្សស្វេ រួមមានសាសនា និងអក្សរសិល្ប៍ ជាឧទាហរណ៍ ព្រះពុទ្ធសាសនា និងកំណាព្យ។

ពិធីកិច្ចសាសនា និងការបូជាត្រូវបានធ្វើឡើងដោយជនជាតិស្វេ។

សាសនាតាវ

រាជការស្វេ បានបន្តគោលនយោបាយគាំទ្រសាសនាតាវ។ រជ្ជកាលទីមួយនៃរាជវង្សបានឃើញនូវលើកកម្ពស់សាលាលូគូងខាងជើងនៃសាសនាតាវ ខណៈដែលរជ្ជកាលទីពីរជំនួសវិញបានលើកកម្ពស់សាលាសានឈីងភាគខាងត្បូងនៃសាសនាតាវ ប្រហែលជាដោយសារតែចំណង់ចំណូលចិត្តរបស់អធិរាជ យ៉ាង សម្រាប់វប្បធម៌ភាគខាងត្បូង។

ពុទ្ធសាសនា

រូបសំណាកថ្មស្វេ របស់ព្រះពោធិសត្វ អវលោកិតេស្វរ ( គង់ស៊ីអ៊ីម )

ព្រះពុទ្ធសាសនា មានប្រជាប្រិយក្នុងកំឡុង រាជវង្សដប់ប្រាំមួយ និង រាជវង្សខាងជើង និងខាងត្បូង ដែលជាសម័យមុនរាជវង្សស្វេ រីករាលដាលពីប្រទេសឥណ្ឌាតាមរយៈ កុសាន អាហ្វហ្គានីស្ថាន ចូលទៅក្នុងប្រទេសចិនក្នុងកំឡុងចុងសម័យ ហាន ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាទទួលបានភាពល្បីល្បាញក្នុងអំឡុងពេលដែលការគ្រប់គ្រងនយោបាយកណ្តាលមានកម្រិត។ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានបង្កើតកម្លាំងវប្បធម៌បង្រួបបង្រួម ដែលលើកប្រជាជនចេញពីសង្រ្គាម និងចូលទៅក្នុងរាជវង្សស្វេ។ តាមវិធីជាច្រើន ព្រះពុទ្ធសាសនាមានទំនួលខុសត្រូវចំពោះការចាប់កំណើតឡើងវិញនៃវប្បធម៌នៅក្នុងប្រទេសចិនក្រោមរាជវង្សស្វេ។

ខណៈពេលដែលការបង្រៀនព្រះពុទ្ធសាសនាដំបូងត្រូវបានទទួលពី គម្ពីរសំស្រ្កឹត នៅកំឡុងចុងរាជវង្សប្រាំមួយ និងរាជវង្សស្វេ ដែលសាលាគំនិតព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងស្រុករបស់ចិនបានចាប់ផ្តើមរីកចម្រើន។ អ្វីដែលគួរឲ្យកត់សម្គាល់បំផុតនោះ ជីយី បានបង្កើតសាលា ធានតៃ ហើយបានបញ្ចប់ ការត្រាស់ដឹងដ៏អស្ចារ្យស្តីពីការប្រមូលផ្តុំ និងការយល់ដឹង ដែលនៅក្នុងនោះគាត់បានបង្រៀនគោលការណ៍ "បីពាន់ភពក្នុងមួយខណៈជីវិត" ដែលជាខ្លឹមសារនៃការបង្រៀនរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលមានចែងនៅក្នុង គម្ពីរឈូក ។

ព្រះចៅអធិរាជវិន និងមហេសីរបស់ទ្រង់បានងាកមកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដើម្បីផ្តល់ភាពស្របច្បាប់ដល់អំណាចអធិរាជលើប្រទេសចិន និងការសញ្ជ័យលើនគរឈិន ។ ព្រះ​ចៅ​អធិរាជ​បាន​តាំង​ខ្លួន​ជា​ស្ដេច ​ចក្រពត្តិ ជា​ស្ដេច​ពុទ្ធ​សាសនា​ដែល​នឹង​ប្រើ​កម្លាំង​យោធា​ដើម្បី​ការពារ​ជំនឿ​ព្រះពុទ្ធសាសនា។ នៅឆ្នាំ៦០១ នៃគ.ស ព្រះចៅអធិរាជ វិន បានយកព្រះសារីរិកធាតុរបស់ព្រះពុទ្ធទៅចែកដល់អារាមនានាទូទាំងប្រទេសចិន ដោយព្រះរាជក្រឹត្យដែលបង្ហាញពីគោលដៅរបស់ព្រះអង្គថា "មនុស្សទាំងអស់នៅក្នុង សមុទ្រទាំងបួន អាច ចម្រើនការត្រាស់ដឹង និងរួមគ្នាធ្វើកុសលផលបុណ្យ ដោយនាំមកជូនដល់ បច្ចប្បន្ន​នឹង​នាំ​ទៅ​កាន់​ជីវិត​នា​អនាគត​ដ៏​រីករាយ​ដែល​ការ​បង្កើត​ហេតុ​ល្អ​ជា​និរន្តរ៍​នឹង​នាំ​យើង​ម្នាក់​ទៅ​កាន់​ការ​ត្រាស់​ដឹង​ដ៏​អស្ចារ្យ»។ ទីបំផុត​ទង្វើ​នេះ​ គឺ​ជា​ការ​យក​តម្រាប់​តាម​ព្រះចៅអធិរាជ មុរ្យ៉ា បុរាណគឺ ព្រះបាទអសោក នៃ ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ។

លទ្ធិខុងជឺ

ទស្សនវិទូខុងជឺ វ៉ាង តុង បានសរសេរ និងបង្រៀនក្នុងរជ្ជកាលស្វេ ហើយថែមទាំងបានកាន់តំណែងជាលេខានៃស៊ូចូវ ក្នុងរយៈពេលខ្លីទៀតផង។ ស្នាដៃដ៏ល្បីល្បាញបំផុតរបស់គាត់ (ក៏ជាស្នាដៃតែមួយគត់ដែលសេសសល់) ការពន្យល់នៃនិយមន័យ (Zhongshuo, 中說) ត្រូវបានចងក្រងភ្លាមៗបន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់គាត់នៅឆ្នាំ៦១៧ ។

កំណាព្យ

យ៉ាង គួង ក្នុងឋានៈជាអធិរាជស្វេ គូរដោយ យ៉ាន លីពិន (៦០០–៦៧៣)

ទោះបីជាកំណាព្យនៅតែបន្តត្រូវបានសរសេរ ហើយកវីខ្លះបានលេចធ្លោរ ខណៈពេលដែលអ្នកផ្សេងទៀតបាត់ខ្លួនពីវិស័យនេះ រាជវង្សស្វេខ្លី ទាក់ទងនឹងការអភិវឌ្ឍន៍កំណាព្យចិន ខ្វះភាពខុសគ្នា ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ វាតំណាងឱ្យការបន្តរវាងរាជវង្សទាំងប្រាំមួយ និងកំណាព្យនៃរាជវង្សថាង ។ កវីរាជវង្សស្វេរួមមាន យ៉ាង គួង (៥៨០–៦១៨) ដែលជាអធិរាជស្វេចុងក្រោយ (និងប្រភេទនៃ ការរិះគន់កំណាព្យ មួយ); ហើយនិងអ្នកម្នាងហូវ ដែលជាស្នំម្នាក់របស់ទ្រង់។

មហាក្សត្រ

មរណនាម	ឈ្មោះ​កំណើត	រយៈពេលនៃរជ្ជកាល	ឈ្មោះសម័យកាល
វិនឌី (文帝)	យ៉ាង ជៀន (楊堅)	៥៨១–៦០៤	កៃហ្វាង (開皇) ៥៨១–៦០០ រិនស៊ូ (仁壽) ៦០១–៦០៤
យ៉ាងឌី (煬帝) ឬ មីងឌី (明帝)	យ៉ាង ហ្គួង (楊廣)	៦០៤–៦១៨	ដាយ៉េ (大業) ៦០៥–៦១៨
ហ្គុងឌី (恭帝)	យ៉ាង យូ	៦១៧–៦១៨	យិននីង (義寧) ៦១៧–៦១៨
ហ្គុងឌី (恭帝)	យ៉ាង តុង	៦១៨–៦១៩	ហ្វាងតៃ (皇泰) ៦១៨–៦១៩

សូម​មើល​ផង​ដែរ

• អធិរាជរបស់ចិន
• ព្រឹត្តិការណ៍អាកាសធាតុខ្លាំងនៃ ៥៣៥-៥៣៦
• មហាព្រែកជីកនៃប្រទេសចិន
• ប្រវត្តិសាស្រ្តនៃប្រទេសចិន
• បញ្ជីនៃសាមន្តរដ្ឋនៃអធិរាជចិន
• ស្ពានអានជី

ឯកសារយោង

• The Cambridge History of China: Sui and T'ang China, 589–906, Part I. Cambridge. 1979. pp. 48–149. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-21446-9. 
• The Sui Dynasty. 1978. p. 237. https://archive.org/details/suidynasty00wrig.