អាស៊ីអាគ្នេយ៍

អាស៊ីអាគ្នេយ៍
ផ្ទៃក្រឡា	5,000,000 km2 (1,900,000 sq mi)
ប្រជាជន	៦១០០០០០០០
សន្ទភាព	118.6 /km2 (307 /sq mi)
ប្រទេស	១១ ព្រុយណេ ; កម្ពុជា ; ទីម័រខាងកើត ; ឥណ្ឌូណេស៊ី ; លាវ ; ម៉ាឡេស៊ី ; ភូមា ; ហ៊្វីលីពីន ; សិង្ហបុរី ; ថៃ ; វៀតណាម;
ទឹកដី	៤+២ ទឹកដី: ; ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស ពួកកោះខូខូស ពួកកោះខូខូស (ឃីល្លីង) ; ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស កោះឃ្រិសស្មាស កោះឃ្រិសស្មាស ; បំណែងចែករង: ; ពួកកោះអណ្ឌមាននិងនិកោបារ ; ហៃណាន;
ផសស (២០១១)	២,១៥៨$ សែនកោដិ (អត្រាប្ដូរប្រាក់)
ផសសក្នុងម្នាក់ៗ (២០១១)	៣៥៣៨$ (អត្រាប្ដូរប្រាក់)
ភាសា	អាហ៊្វ្រិក-អាស៊ី: ; អារ៉ាប់ ; ទក្សិណអាស៊ី: ; ខ្មែរ យួន និកោបារ ; ទក្សិណទ្វីប: ; ឥណ្ឌូណេស៊ី តាហ្គាលោខ ម៉ាឡេ តិទុម ហ៊ីរីម៉ុតទុ ជ្វា សុន្ទរ ស៊ុងបុ ម៉ាឌុរ៉ា, អ៊ីឡូកុស អ៊ីឡុងហ្គុ មីណាងកាបោ បាតាក ប៊ីកុល បានចារ បាលី វ៉ារ៉ាយ-វ៉ារ៉ាយ កាប៉ាមប៉ាងហ្គាន ប៉ាងហ្គាស៊ីណាន ប៊ុហ្គីស ; ពួកក្រិអ៊លឡឹស: ឆាបាក់កាង៉ុ តុកពីស៊ីន ; ទ្រាវិឌ: ; ទមិឡ មលយាឡំ តេលុគុ ; មហាអណ្ឌមាន ; ឥណ្ឌូ-អឺរ៉ុប: អង់គ្លេស ព័រទុយហ្គាល់ អេស្ប៉ាញ ពានលា ហិន្ទី បញ្ចាពី ; តៃ-កៈតៃ: ថៃ លាវ ; អុងហ្គាន ; ប៉ាពួ ; ចិន-ទីបេ: ភូមា កុកងឺ កាតាំង មិន តៃវ៉ាន់ (មិនណាន) ហ្សានណុងហ័រ ; និង ផ្សេងៗច្រើនទៀត;
តំបន់ម៉ោង	ម.ស.ស.+៥:៣០ (ពួកកោះអណ្ឌមាន និងនិកោបារ) ដល់ ម.ស.ស.+៩:០០ (ឥណ្ឌូណេស៊ី)
ទីក្រុងធានី	បានដាស៊េរីបេហ្គាវ៉ាន់ ; បាងកក ; ឌីលី ; ហាណូយ ; ហ្សាការតា ; គូឡាឡាំពួ ; ម៉ានីល ; ណៃពិដោ ; ភ្នំពេញ ; សិង្ហបុរី ; វៀងចន្ទន៍;
ទីក្រុងធំៗបំផុត	ហ្សាការតា ; បាងកក ; ទីក្រុងហូជីមិញ ; គូឡាឡាំពួ ; សិង្ហបុរី ; រ៉ង់គូន ; បានឌុង ; ហាណូយ ; ស៊ុរ៉ាបាយ៉ា ; ម៉ិដាន់; ទីក្រុងខ្វិហ្សុន;

អាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺជាអនុតំបន់នៃអាស៊ី ប្រកបដោយប្រទេសជាច្រើនដែលស្ថិតនៅក្នុងភូមិសាស្ត្រភាគខាងត្បូងចិន ខាងកើតឥណ្ឌា ខាងលិចហ្គីណេថ្មី និងខាងជើងអូស្ត្រាលី។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]} តំបន់នេះសណ្ដូកលើចំណុចប្រសព្វនៃផ្ទាំងភូគព្ភសាស្ត្រ ដែលមានសកម្មភាពរញ្ជួយ និងភ្នំភ្លើងខ្លាំង។ អាស៊ីអាគ្នេយ៍មានតំបន់ភូមិសាស្ត្រពីរ: អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក ដែលគេស្គាល់ដែរថាជា ឥណ្ឌូចិន ផ្សំឡើងដោយ កម្ពុជា លាវ ភូមា (មីយ៉ាន់ម៉ា) ថៃ វៀតណាម និង ទៀបកោះម៉ាឡេស៊ី ហើយនិងអាស៊ីអាគ្នេយ៍សមុទ្រ (ទឹកលិច) ប្រកបដោយប្រទេស ព្រុយណេ ម៉ាឡេស៊ីខាងកើត ទីម័រខាងកើត ឥណ្ឌូណេស៊ី ហ្វីលីពីន កោះគ្រិស្តម៉ាស និងសិង្ហបុរី។ ^[១]

ពួកប្រជាជនទក្សិណទ្វីបមានលើសលប់ក្នុងតំបន់នេះ។ សាសនាសំខាន់ៗគឺឥស្លាម និងពុទ្ធសាសនា បន្ទាប់មកគឺគ្រិស្តសាសនា។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ភាពប្លែកគ្នាធំមួយនៃសាសនាត្រូវបានគេរកឃើញទូទាំងតំបន់នេះ រួមមានការបដិបត្តហិណ្ឌូនិងឥទ្ធិពលព្រលឹងនិយម។^[២]

បំណែងចែក

ខាងនយោបាយ

និយមន័យនៃអាស៊ីអាគេ្នយ៍មានដោយឡែកៗគ្នា ក៏ប៉ុន្តែនិយមន័យភាគច្រើនបំផុតរួមបញ្ចូលតំបន់ដែលបានតំណាងដោយប្រទេស និងទឹកដីនានាដែលបានចុះបញ្ជីខាងក្រោម។ ប្រទេសទាំងអស់នេះមិនបញ្ចូលទីម័រខាងកើតជាសមាជិកនៃសមាគមប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ (អាស៊ាន) ទេ។ តំបន់នេះ រួមគ្នាជាមួយប៉ែកនៃអាស៊ីខាងត្បូង ត្រូវបានគេស្គាល់យ៉ាងទូលំទូលាយថាជាពួកឥណ្ឌៀខាងកើត រឺក៏ជាធម្មតាពួកឥណ្ឌៀរហូតដល់សតវត្សទី២០។ កោះគ្រិស្តម៉ាស និងពួកកោះខូខូសត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប៉ែកនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ទោះបីជាកោះទាំងនោះត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយអូស្ត្រាលីក៏ដោយ។ បញ្ហាអធិបតេយ្យភាពនៅមានលើពួកកោះនៅក្នុងសមុទ្រចិនខាងត្បូង។ ប៉ាពួហ្គីណេថ្មីបានថ្លែងថាខ្លួនប្រហែលជាចូលអាស៊ាន ហើយនិងថ្មីៗនេះជាអ្នកសង្កេតការម្នាក់។ ^[៣]^[៤]

ប្រទេស

ប្រទេស	ផ្ទៃក្រឡា (គម^២)^[៥]	ប្រជាជន(២០១១)^[៦]	សន្ទភាព (/គម^២)	ផសស (ធម្មតា), ដ.ស.រ. (២០១១)^[៧]	ផសស (ធម្មតា) ក្នុង ម្នាក់, ដ.ស.រ. (២០១១)^[៨]	ល.អ.ម.	ធានី
កម្ពុជា	១៨១.០៣៥	១៥.១០៣.០០០	៨៤	១.២៨៦.១០០.០០០	៨៥២$	០,៥២៣	ភ្នំពេញ
ថៃ	៥១៣.១២០	៦៤.០៧៦.០០០	១២៥	៣៤៥.៦៤៩.០០០.០០០	៥៣៩៤$	០,៦៨២	បាងកក
ទីម័រខាងកើត	១៤៨៧៤	១.០៩៣.០០០	៧៤	៤.៣១៥.០០០.០០០	៣៩៤៩$	០,៤៩៥	ឌីលី
ព្រុយណេ	៥.៧៦៥	៤២៥.៨៩០	៧៤	១៥.៥៣៣.០០០.០០០	៣៦.៥៨៤$	០,៨៣៨	បានដាស៊េរីបេហ្គាវ៉ាន់
ភូមា	៦៧៦.៥៧៨	៦២.៤១៧.០០០	៩២	៥១.៩២៥.០០០.០០០	៨៣២$	០,៤៨៣	ណៃពិដោ
ម៉ាឡេស៊ី	៣២៩.៨៤៧	២៨.៧៣១.០០០	៨៧	២៧៨.៦៨០.០០០.០០០	៩.៧០០$	០,៧៦១	គូឡាឡាំពួ
លាវ	២៣៦.៨០០	៦.៥៥៦.០០០	២៨	៧.៨៩១.០០០.០០០	១.២០៤$	០,៥២៤	វៀងចន្ទន៍
វៀតណាម	៣៣១.២១០	៨៩.៣១៦.០០០	២៧០	១២២.៧២២.០០០.០០០	១.៣៧៤$	០,៥៩៣	ហាណូយ
សិង្ហបុរី	៧២៤	៥.២៧៤.៧០០	៧២៨៥	២៥៩.៨៤៩.០០០.០០០	៤៩.២៧១$	០,៨៦៦	សិង្ហបុរី
ហ៊្វីលីពីន	៣០០.០០០	៩៥.៨៥៦.០០០	៣២០	២១៣.១២៩.០០០.០០០	២.២២៣$	០,៦៤៤	ម៉ានីល
ឥណ្ឌូណេស៊ី	១.៩០៤.៥៦៩	២៤១.០៣០.៥២២	១២៧	៨៤៥.៦៨០.០០០.០០០	៣.៥០៩$	០,៦១៧	ហ្សាការតា

ទឹកដី

ប្រៀបធៀបតំបន់អាស៊ីនានាដែលបានកំណត់ដោយស.ប.:
  អាស៊ីខាងជើង

  អាស៊ីកណ្ដាល

  អាស៊ីនិរតី

  អាស៊ីខាងត្បូង

  អាស៊ីខាងកើត

  អាស៊ីអាគ្នេយ៍

ទឹកដី	ផ្ទៃក្រឡា (គម^២)	ប្រជាជន	សន្ទភាព (/គម^២)
ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស ពួកកោះខូខូស	១៤^[១០]	៥៩៦^[១០]	៤២,៦
ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស កោះឃ្រិសស្មាស	១៣៥^[១១]	១៤០២^[១១]	១០,៤

បំណែងចែករងរដ្ឋបាលនៃប្រទេស

ទឹកដី	ផ្ទៃក្រឡា (គម^២)	ប្រជាជន	សន្ទភាព (/គម^២)
(ហៃណាន)	៣៣៩២០	៨៦៤០៧០០	២៤១^[១២]
(ពួកកោះអណ្ឌមាននិងនិកោបារ)	៨២៥០	៣៥៦១៥២^[១៣]	៤៣

ខាងភូមិសាស្ត្រ

អាស៊ីអាគ្នេយ៍តាមភូមិសាស្ត្រត្រូវបានបែងចែកជាពីរអនុតំបន់ ដោយមានឈ្មោះថា អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក (រឺ ឥណ្ឌូចិន) និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍សមុទ្រ (រឺ កម្រងកោះម៉ាឡេដែលបានកំណត់ឡើងស្រដៀងៗគ្នា) (ឥណ្ឌូណេស៊ី: នុសន្តរៈ)។

អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោករួមមាន:

កម្ពុជា
លាវ
ភូមា (មីយ៉ាន់ម៉ា)
ថៃ
វៀតណាម
ទៀបកោះម៉ាឡេស៊ី (ឧបទ្វីបម៉ាឡេស៊ី)

អាស៊ីអាគ្នេយ៍សមុទ្ររួមមាន:

ពួកកោះអណ្ឌមាននិងនិកោបារនៃឥណ្ឌាតាមភូមិសាស្ត្រត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប៉ែកនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដែរ។ បង់ក្លាដែសខាងកើតនិងរដ្ឋបងប្អូនទាំងប្រាំពីរនៃឥណ្ឌាជាប៉ែកខាងវប្បធម៌នៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ហើយជួនកាលត្រូវបានគេចាត់ចូលអាស៊ីខាងត្បូង និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ថែមទៀត។ រដ្ឋបងប្អូនទាំងប្រាំពីរនៃឥណ្ឌាតាមលក្ខណៈភូមិសាស្ត្រក៏ជាប៉ែកនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដែរ។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]} កោះហៃណាន និងតំបន់ចិនខាងត្បូងផ្សេងៗទៀត ដូចជា យូនណាន គួយចូវ និងគ័ងស៊ីត្រូវបានគេចាត់ចូលក្នុងអាស៊ីខាងកើត និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]} ហ៊្គីណេថ្មីដែលសេសសល់ ជួនកាលត្រូវបានគេបញ្ចូល ដូចជាបិឡូ ហ្គួហាន និងពួកកោះមាំររីអ៊ែនណាខាងជើង ដែលជាប៉ែកទាំងអស់នៃឥណ្ខាខាងកើតអេស្ប៉ាញ។ ^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}

ពាក់កណ្ដាលខាងកើតនៃឥណ្ឌូណេស៊ី និងទីម័រខាងកើត (ខាងកើតនៃខ្សែវ៉លឡេស) តាមបរិស្ថានវិទ្យាត្រូវបានចាត់ទុកថាជាប៉ែកនៃអូសេអានី ដែលកាលណោះប៉ែកនៃហ៊្គីណេថ្មីរបស់ឥណ្ឌូណេស៊ី ក៏ជាប៉ែកនៃអូសេអានីខាងបរិស្ថានវិទ្យា និងភូមិសាស្ត្រដែរ។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

អត្ថបទដើម: ប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍

បុរេ-ឥណ្ឌូបនីយកម្ម

មនុសិប្បៈ រឺ អូម៉ូសាព្យាង បានទៅដល់តំបន់នេះប្រហែល៤៥០០០ឆ្នាំកន្លងទៅហើយ ដោយមានការរំកិលខ្លួនឆ្ពោះទៅខាងកើតពីឧបទ្វីបឥណ្ឌាមក។^[១៤] មនុផ្វ្លុរ៉ិសសៀនស៊ីស ដូចជាបានចែករំលែកពួកកោះខ្លះជាមួយពួកមនុស្សសម័យថ្មីនេះរហូតដល់ត្រឹមឆ្នាំ១២០០០កន្លងទៅ នៅពេលដែលពួកគេបានដាច់ពូជ។^[១៥] ទ្រឹស្ដីមួយ ដែលបានទទួលការរិះគន់ខ្លាំងក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំថ្មីៗនេះគឺថាប្រជាជនទក្សិណអាស៊ី ដែលបង្កើតបានភាគច្រើននៃប្រជាជនសម័យទំនើបនៅឥណ្ឌូណេស៊ី ម៉ាឡេស៊ី ព្រុយណេ ទីម័រខាងកើត និងហ៊្វីលីពីន បានបំលាស់ទីទៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ចេញមកពីតៃវ៉ាន់ទេ។ ពួកគេបានមកដល់នៅឥណ្ឌូណេស៊ីក្បែរ២០០០ ម.គ. និងដូចគ្នាដែរពួកគេបានរីកសាយភាយរហូតដល់កម្រងកោះទាំងនេះ ដោយបានកំណត់ពួកមនុស្សកាលទ្វីបដើមកំណើតទៅនឹងតំបន់ខាងកើតឆ្ងាយៗ។^[១៦]

ជាការផ្ទុយស្រឡៈគ្នាទៅនឹងទ្រឹស្ដីខាងលើ ការសិក្សាជាច្រើនបានបង្ហាញដោយអ.ព.មន. រឺ HUGO (អង្គការបណ្ដុំពន្ធុមនុស្ស) តាមរយៈការសិក្សាពន្ធុជាច្រើននៃពូជសាសន៍អាស៊ី ខាងវិទ្យាសាស្ត្របង្ហាញពីការបំលាស់ទីនៃអាស៊ីតែមួយគត់ពីអាស៊ីគ្នេយ៍ដោយការធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅខាងជើងយឺតៗ ដែលធ្វើឱ្យមានមនុស្សរស់នៅប៉ែកខាងត្បូងនៃអាស៊ីខាងកើត និងក្រោយមកទៀតអាស៊ីខាងកើតខ្លួនឯងជំនួសមកវិញដោយផ្លូវផ្សេងៗជុំវិញនោះ។^[១៧]

សុលហេមនិងកន្លែងដទៃៗទៀតបានបង្ហាញភស្តុតាងពីបណ្ដាញពាណិជ្ជកម្មសមុទ្រនុសន្តរដែលលាតសន្ធឹងពីវៀតណាមដល់កម្រងកោះទាំងមូលនៅដើមឆ្នាំ៥០០០ម.គ.ដល់ឆ្នាំ១នៃគ.ស.ដូចគ្នាដែរ។^[១៨] ពួកមនុស្សអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ជាពិសេសកូនចៅនៃទក្សិណអាស៊ីទាំងប៉ុន្មាន ធ្លាប់ជាពួកអ្នកដើរសមុទ្រអស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ អ្នកខ្លះទៅដល់កោះម៉ាដាហ្គាស្កា។ នាវាកប៉ាល់របស់ពួកគេ ដូចជាវីនតា គឺមានប្រយោជន៍នៅមហាសមុទ្រ។ កំណត់ត្រាដំណើរសមុទ្ររបស់លោកម៉ាហ្សឹឡឺន ថាតើនាវាកប៉ាល់របស់ពួកគេអាចស៊ូនឹងឧបសគ្គលំបាកយ៉ាងណា តាមតែប្រៀបធៀបទៅនឹងសំពៅរបស់អឺរ៉ុប។^[១៩]

ការឆ្លងកាត់មហាសមុទ្រឥណ្ឌាបានជួយដល់អាណានិគមកិច្ចនៃម៉ាដាហ្គាស្កាដោយប្រជាជនទក្សិណទ្វីប ក៏ដូចជាពាណិជ្ជកម្មរវាងអាស៊ីខាងលិច និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដែរ។ មាសមកពីសូម៉ាតេរ៉ាត្រូវបានគិតថាបានទៅដល់ចុងខាងលិចដូចជារ៉ូម ដែលកាលណោះទាសករម្នាក់មកពីសមុទ្រស៊ុលុត្រូវបានគិតថាត្រូវបានប្រើនៅក្នុងដំណើរសមុទ្ររបស់ម៉ាហ្សឹឡឺនជាអ្នកបកប្រែ។

ប្រជាជនភាគច្រើនបំផុតដើមឡើយគឺជាអ្នកព្រលឹងនិយម។ ជំនឿនេះចុងក្រោយបានជំនួសដោយហិណ្ឌូសាសនាវិញ។ ពុទ្ធសាសនាថេរវាទភ្លាមៗបានបន្តនៅឆ្នាំ៥២៥។ នៅសតវត្សទី១៥ ឥទ្ធិពលឥស្លាមបានចាប់ផ្ដើមចូលមកដល់។ នេះបានបង្ខំឱ្យព្រះរាជវាំងហិណ្ឌូចុងក្រោយនៅឥណ្ឌូណេស៊ីដកខ្លួនថយទៅបាលីវិញ។

នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក ភូមា កម្ពុជា និងថៃបានរក្សាទុកទម្រង់ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ដែលបាននាំមកពីស្រីលង្កា។ ប្រភេទនៃពុទ្ធសាសនានេះត្រូវបានរំលាយបញ្ចូលគ្នាជាមួយវប្បធម៌ខ្មែរដែលមានឥទ្ធិពលហិណ្ឌូស្រាប់។

ព្រះរាជាណាចក្រឥណ្ឌូបនីយកម្ម

អត្ថបទដើម: មហាឥណ្ឌា

ភាគតិចណាស់ដែលគេស្គាល់អំពីជំនឿ និងការបដិបត្តិសាសនាអាស៊ីអាគ្នេយ៍មុនការមកដល់នៃពួកអ្នកជំនួញឥណ្ឌា និងឥទ្ធិពលសាសនាពីសតវត្សទី២ម.ស.រហូតមក។ ពីមុនសតវត្សទី១៣នៃគ.ស. ហិណ្ឌូសាសនា និងពុទ្ធសាសនាគឺជាសាសនាសំខាន់នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។

ជ្វាទ្វីប រាជាណាចក្រហិណ្ឌូនៅជ្វា និងសូម៉ាតេរ៉ាបានមានអត្ថិភាពប្រហែល២០០ឆ្នាំម.គ.។ ប្រវត្តិនៃពិភពនិយាយម៉ាឡេចាប់ផ្ដើមជាមួយការមកដល់នៃឥទ្ធិពលឥណ្ឌា ដែលមានចុះកាលបរិច្ឆេទថយក្រោយទៅយ៉ាងហោចណាស់ដល់សតវត្សទី៣ម.គ.។ ពួកឈ្មួញឥណ្ឌាបានមកដល់ប្រជុំកោះទាំងពីររកផលិតផលព្រៃឈើនិងសមុទ្រដ៏ច្រើនក្រៃលែងរបស់ខ្លួននិងដើម្បីជួញដូរជាមួយពួកឈ្មួញមកពីចិន ដែលពួកអ្នកទាំងនោះក៏បានរកឃើញពិភពម៉ាឡេនៅដើមកាលបរិច្ឆេទមួយនោះដែរ។ ទាំងសាសនាហិណ្ឌូ និងព្រះពុទ្ធសាសនា ត្រូវមានឡើងដូចគ្នានៅទៀបកោះម៉ាឡេ (ឧបទ្វីបម៉ាឡេ)នៅបណ្ដើមនៃសតវត្សទី១នៃគ.ស. ហើយចាប់ពីទីនោះមករីកសាយភាយឆ្លងទៅប្រជុំកោះនេះទៀត។

កម្ពុជាលើកទីមួយបានរងឥទ្ធិពលដោយហិណ្ឌូសាសនាកំឡុងការផ្ដើមនៃនគរវ្នំ។ ហិណ្ឌូសាសនាធ្លាប់ជាសាសនាមួយក្នុងចំណោមសាសនាផ្លូវការរបស់អាណាចក្រខ្មែរ។ កម្ពុជាគឺជាផ្ទះកំណើតរបស់ប្រាសាទមួយនៃប្រាសាទតែពីរគត់ដែលបានបូជាដល់ព្រះព្រហ្មក្នុងលោក។ ^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]} អង្គរវត្តក៏ជាប្រាសាទហិណ្ឌូល្បីល្បាញមួយនៅកម្ពុជាដែរ។

អរិយធម៌ចាម្ប៉ាក៏ត្រូវបានស្ថិតនៅអ្វីដែលសព្វថ្ងៃនេះជាវៀតណាមភាគកណ្ដាល ហើយក៏ធ្លាប់ជាព្រះរាជាណាចក្រហិណ្ឌូឥណ្ឌូបនីយកម្មដ៏ខ្លាំងក្លាមួយដែរ។ យួនបានធ្វើការប្រល័យពូជសាសន៍ប្រឆាំងនឹងប្រជាជនចាមកំឡុងការលុកលុយរបស់យួននៅចាម្ប៉ា១៤៧១ ដោយការរុករើ និងការដុតបំផ្លាញចាម្ប៉ា ការកាប់សម្លាប់ប្រជាជនចាមរាប់ពាន់នាក់ និងការបញ្ជ្រួតជ្រាបពួកគេដោយបង្ខំអោយទទួលយកវប្បធម៌យួន។^[២០]

អធិរាជាណាចក្រមជបហិតធ្លាប់ជារាជាណាចក្រឥណ្ឌូបនីយកម្មដែលស្ថិតនៅជ្វាខាងកើតចាប់ពីឆ្នាំ១២៩៣ដល់ប្រហែលឆ្នាំ១៥០០។ មេដឹកនាំធំបំផុតគឺហាយ៉ាមវូរូក ដែលរជ្ជកាលរបស់ទ្រង់ចាប់ពីឆ្នាំ១៣៥០ដល់១៣៨៩បានសំគាល់ឱ្យឃើញនូវចំណុចកំពូលរបស់ចក្រភព នៅពេលដែលខ្លួនបានត្រួតត្រាព្រះរាជាណាចក្រដទៃៗនៅទៀបកោះម៉ាឡេខាងត្បូង កាលីម៉ាន់តាន់ សូម៉ាតេរ៉ា និងបាលី។ ប្រភពផ្សេងៗដូចជានគរកេរ្តគម ក៏វែកញែកថាឥទ្ធិពលរបស់ចក្រភពនេះបានឆ្លងចូលលើភាគខ្លះនៃស៊ូឡាវ៉ិស៊ី ម៉ឹឡាក់កឹហ្ស និងតំបន់ខ្លះនៃហ្គីណេថ្មីខាងលិច ដែលធ្វើអោយខ្លួនក្លាយជាចក្រភពដ៍ធំបំផុតដែលធ្លាប់មាននៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍។

ពួកចោឡ៊ៈបានខ្លាំងពូកែក្នុងសកម្មភាពតាមសមុទ្រទាំងខាងវិស័យយោធានិងពាណិជ្ជវិស័យ។ ការវាយឆ្មក់របស់ពួកគេនៅកត្តហៈ និងស្រីវិជ័យ និងទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មបន្តរបស់ពួកគេជាមួយនិងអធិរាជាណាចក្រចិន ដែលអាចនាំឱ្យពួកគេមានឥទ្ធិពលដល់វប្បធម៌តំបន់នានា។ ឧទាហរណ៍ដែលគង់វង្សនៅជាច្រើននៃឥទ្ធិពលវប្បធម៌ហិណ្ឌូបានរកឃើញសព្វថ្ងៃទូទាំងអាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺជាលទ្ធផលនៃបេសនកម្មនានារបស់ចោឡ៊ៈ។^[២១]

ការផ្សព្វផ្សាយឥស្លាម

សូមមើលផងដែរ: ការផ្សព្វផ្សាយឥស្លាមនៅឥណ្ឌូណេស៊ី

នៅសតវត្សទី១១ សម័យច្របូកច្របល់ចលាចលបានកើតឡើងនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍សមុទ្រ កងទ័ពជើងទឹកចោឡ៊ៈ ឥណ្ឌាបានឆ្លងមហាសមុទ្រនិងបានវាយប្រហារព្រះរាជាណាចក្រស្រីវិជ័យរបស់សង្គ្រាមវិជ័យតុន្គវរ្ម័ននៅកាដារម (កត្តហៈ) រាជធានីនៃរាជាណាចក្រតាមមាត់សមុទ្រដ៏មានអំណាចត្រូវបានលួចប្លន់បំផ្លិចបំផ្លាញ និងព្រះរាជាត្រូវបានគេចាប់បាន។ រួមគ្នាជាមួយកាដារម ប៉ានអៃនៅសម័យបច្ចុប្បន្ន សូម៉ាតេរ៉ានិងមឡ៊ៃយូរ និងទៀបកោះម៉ាឡេ (ឧបទ្វីបម៉ាឡេ) ក៏ត្រូវបានវាយប្រហារដែរ។ ភ្លាមបន្ទាប់មកនោះ ស្ដេចនៃកត្តហៈ ព្រះអង្គមហាវង្សបានក្លាយជាអ្នកដឹកនាំដំបូងដែលបោះបង់ចោលជំនឿហិណ្ឌូតាមបែបប្រពៃណី និងបានចាប់យកសាសនាឥស្លាមជាមួយស៊ុលតង់ណាចក្រកត្តហៈដែលបានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ១១៣៦។ សមុទ្រប៉ាសអៃបានកាន់សាសនាឥស្លាមនៅឆ្នាំ១២៦៧ ស្ដេចនៃមល្លកា បរមេស្វរៈបានរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាងនៃប៉ាសអៃ ព្រះរាជបុត្រនេះបានក្លាយជាស៊ុលតង់ទីមួយនៃមល្លកា ភ្លាមៗមល្លកាបានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលសិក្សាឥស្លាមនិងពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រ ពួកអ្នកគ្រប់គ្រងផ្សេងទៀតបានធ្វើតាមគ្នាបន្តបន្ទាប់។ មេដឹកនាំសាសនាឥណ្ឌូណេស៊ីនិងអ្នកប្រាជ្ញឥស្លាមហាមកា (១៩០៨-១៩៨១) បានសរសេរនៅឆ្នាំ១៩៦១:: "ការរីកចម្រើននៃឥស្លាមនៅឥណ្ឌូណេស៊ីនិងម៉ាឡេយ៉ាគឺទាក់ទងយ៉ាងជិតស្និទនឹងមូស៊្លីមចិនម្នាក់ មេទ័ពជើងទឹកចឹង-ហឺ។"^[២២]

មានទ្រឹស្ដីជាច្រើនចំពោះដំណើរការឥស្លាមនីយកម្មនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ទ្រឹស្ដីទីមួយគឺពាណិជ្ជកម្ម។ ការពង្រីកពាណិជ្ជកម្មចំណោមអាស៊ីខាងលិច ឥណ្ឌានិងអាស៊ីអាគ្នេយ៍បានជួយដល់ការរីកសាយភាពនៃសាសនានេះតាមរយៈពួកពាណិជ្ជករមូស៊្លីមដែលបាននាំឥស្លាមមកតំបន់នេះ។ ទ្រឹស្ដីទីពីរគឺជាតួនាទីនៃពួកសាសនទូត រឺ ពួកស៊ូភ្វី។ ^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]} ពួកសាសនទូតស៊ូភ្វីបានដើរតួនាទីសំខាន់ក្នុងការផ្សព្វផ្សាយជំនឿដោយគំនិតឥស្លាមច្របាច់បញ្ចូលគ្នាជាមួយជំនឿក្នុងស្រុកមានស្រាប់និងសញ្ញាណសាសនា។ ទីបញ្ចប់ ពួកវណ្ណៈដឹកនាំបានកាន់សាសនាឥស្លាម និងថាបានជួយបន្ថែមបញ្ជ្រាបបញ្ចូលសាសនានេះទូទាំងតំបន់។ អ្នកដឹកនាំនៃកំពង់ផែដ៏សំខាន់បំផុតនៃតំបន់នេះ ស៊ុលតង់ណាចក្រមល្លកា បានកាន់សាសនាឥស្លាមនៅសតវត្សទី១៥ ដោយប្រាប់ឱ្យដឹងនូវសម័យមួយនៃការផ្លាស់សាសនាយ៉ាងលឿននៃឥស្លាមទូទាំងតំបន់នេះជាតំបន់ដែលបានផ្ដល់នូវកម្លាំងបង្រួបបង្រួមចំណោមពួកថ្នាក់ដឹកនាំ និងពាណិជ្ជកម្ម។ ^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}

ពាណិជ្ជកម្ម និង អាណានិគមកិច្ច

ចិន

សូមមើលផងដែរ: បញ្ជីសួយសារអាករនៃចិនអធិរាជ និង ចក្រពត្តិនិយមនៅអាស៊ី

ពួកឈ្មួញចិនបានធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយតំបន់នេះអស់រយៈពេលជាយូរមកហើយតាមរយៈភស្តុតាងនៃកំណត់ត្រាការដើរសមុទ្ររបស់លោកម៉ាហ្សឺឡឹងថាព្រុយណេមានកាំភ្លើងធំច្រើនជាងសំពៅពួកអឺរ៉ុបទៀត អញ្ជឹងវាបង្ហាញថាពួកចិនបានការពារពង្រឹងពួកគេ។^[១៩]

វីរកថាម៉ាឡេស៊ីដែលមាន ថាអធិរាជមិងចិនមួយអង្គបានបញ្ជូនរាជបុត្រី ហានលីប៉ោវទៅមល្លកា ជាមួយនិងអ្នកហែហម៥០០នាក់ ដើម្បីរៀបអភិសេកជាមួយស៊ុលតង់ម៉ាន់ស៊ូរ-សាហ បន្ទាប់ពីអធិរាជអង្គនេះចាប់អារម្មណ៍ដោយសារពុទ្ធិនៃស៊ុលតង់។ អណ្ដូងរបស់ហានលីប៉ោវ (ដែលបានសង់នៅឆ្នាំ១៤៥៩) ឥឡូវគឺជាទំនាក់ទាញទេសចរណ៍នៅទីនោះ ជាភ្នំចិន ដែលអ្នកហែហមព្រះនាងបានមកតាំងទីលំនៅ។

តម្លៃយុទ្ធសាស្ត្រនៃទ្វារសមុទ្រមល្លកា ដែលត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយស៊ុលតង់ណាចក្រមល្លកានៅសតវត្សទី១៥និងដើមសតវត្សទី១៦ បានធ្វើអោយកត់សម្គាល់ដោយអ្នកនិពន្ធព័រទុយហ្គាល់ដួរអាត-បារ្បហ្សិ ដែលនៅឆ្នាំ១៥០០បានសរសេរ "លោក ដែលអ្នកជាម្ចាស់នៃមល្លកាមានដៃនៅលើបំពង់កនៃវ៉េនណេហ៊្សាំរ"។

អឺរ៉ុប

ឥទ្ធិពលលោកខាងលិចបានចាប់ផ្ដើមចូលនៅសតវត្សទី១៦ ជាមួយការមកដល់នៃពួកព័រទុយហ្គាល់ និងអេស្ប៉ាញនៅម៉ាល់លូគូ និងហ៊្វីលីពីន។ ក្រោយមកទៀតពួកហូល្លង់បានបង្កើតឥណ្ឌាខាងកើតហូល្លង់ ពួកបារាំងសហភាពឥណ្ឌូចិន និងពួកប៊្រីតធិឝ (ចក្រភពអង់គ្លេស) និគមទ្វារសមុទ្រ។ ក្រោយមកទៀត ប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍ទាំងអស់ត្រូវបានធ្វើអាណានិគមនីយកម្មលើកលែងតែថៃចេញ។

ពួកអ្នករុករកអឺរ៉ុបកំពុងតែទៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ពីខាងលិចនិងខាងកើត។ ពាណិជ្ជកម្មទៀងទាត់រវាងសំពៅនានាដែលចេញក្ដោងទៅខាងកើតចាប់ពីមហាសមុទ្រឥណ្ឌានិងខាងត្បូងចាប់ពីអាស៊ីដីគោកបានផ្ដល់នូវទំនិញដោយយកត្រឡប់មកវិញនូវផលិតផលធម្មជាតិ ដូចជាទឹកឃ្មុំ និងចំពុះកេងកងមកពីពួកកោះនៃប្រជុំកោះនេះ។

ពួកអឺរ៉ុបបាននាំសាសនាគ្រិស្តដែលអនុញ្ញាតឱ្យពួកសាសនទូតគ្រិស្តបានផ្សព្វផ្សាយយ៉ាងទូលំទូលាយ។ ថៃក៏បានអនុញ្ញាតឱ្យពួកអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រលោកខាងលិចចូលប្រទេសខ្លួនដើម្បីអភិវឌ្ឍប្រព័ន្ធអប់រំរបស់ខ្លួន ពេលដូចគ្នានេះដែរ ក៏ចាប់ផ្ដើមបញ្ជូននូវសមាជិករាជវង្សនិងពួកអ្នកប្រាជ្ញថៃដើម្បីឱ្យទទួលការអប់រំជាន់ខ្ពស់ពីអឺរ៉ុប និងរុស៊្សីផង។

ជប៉ុន

សូមមើលផងដែរ: មណ្ឌលសហវិបុលភាពមហាអាស៊ីខាងកើត, ទាសភាពនៅជប៉ុន, ការកាន់កាប់របស់ជប៉ុននៅឥណ្ឌូណេស៊ី និង ឧក្រិដ្ឋកម្មសង្គ្រាមរបស់ជប៉ុន

កំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ជប៉ុនចក្រពត្តិបានលុកលុយភាគច្រើននៃអតីតអាណានិគមលោកខាងលិច។ របបកាន់កាប់ឝ៊វ៉ាបានប្រព្រឹត្តសកម្មភាពហិង្សាជាច្រើនប្រឆាំងនឹងពួកអសេនិកជន (ជនស៊ីវិល)ដូចជាការសម្លាប់រង្គាលម៉ានីល និងការអនុវត្តប្រព័ន្ធពលកម្មដោយបង្ខំ ដូចជារឿងមួយដែលពាក់ព័ន្ធនឹងឡូមុឝាក់ ៤ ទៅ ១០លាននាក់នៅឥណ្ឌូណេស៊ី។^[២៣] របាយការណ៍របស់ស.ប.ក្រោយមកបានថ្លែងថាមនុស្សបួនលាននាក់បានស្លាប់នៅឥណ្ឌូណេស៊ីជាលទ្ធផលនៃការអត់បាយនិងពលកម្មបង្ខំកំឡុងការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន។^[២៤]

បច្ចុប្បន្ន

សូមមើលផងដែរ: គោលនយោបាយការបរទេសជប៉ុននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍

ប្រទេសភាគច្រើនបំផុតនៅតំបន់នេះពេញចិត្តស្វ័យភាពជាតិ។ ទម្រង់រដ្ឋាភិបាលប្រជាធិបតេយ្យនិងការទទួលស្គាល់សិទ្ធិមនុស្សដែលកំពុងចាក់ឫសចាក់គល់។ អាស៊ានផ្ដល់នូវក្របខណ្ឌមួយសម្រាប់សមាហរណកម្មពាណិជ្ជកម្ម។

ការប៉ះទង្គិចគ្នាដែលអះអាងឡើងលើពួកកោះស្ព្រែតលីគឺបានបង្កើតឡើងដោយ ព្រុយណេ ចិន ម៉ាឡេស៊ី ហ៊្វីលីពីន តៃវ៉ាន់ និងវៀតណាម។

ភូមិសាស្ត្រ

សូមមើលផងដែរ: ត្រីកោណមាស (អាស៊ីអាគ្នេយ៍), បញ្ជីភ្នំអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និង ហ្សុមៀ (ភូមិសាស្ត្រ)

តាមភូមិសាស្ត្រ ប្រជុំកោះម៉ាឡេគឺជាប្រជុំកោះមួយក្នុងចំណោមតំបន់ដែលមានសកម្មភាពភ្នំភ្លើងនៅក្នុងពិភពលោក។ រំលើកភូមិសាស្ត្រជាច្រើនក្នុងតំបន់នេះក៏បានបង្កើតបានភ្នំជាច្រើនផុសឡើង ដែលមានកំពស់ដល់ពុនចាក់ចៃយ៉ានៅប៉ាពួ ឥណ្ឌូណេស៊ីនៅ៥០៣០មាត្រ (១៦០២៤ ភ្វ.) នៅលើកោះហ៊្គីណេថ្មី វាគឺជាកន្លែងតែមួយគត់ដែលផែនទឹកកកអាចរកឃើញបាននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ គ្រានោះកំពូលភ្នំខ្ពស់បំផុតទីពីរគឺភ្នំគីណាបាលុនៅសាបា ម៉ាឡេស៊ីនៅលើកោះកាលីម៉ាន់តាន់ដែលមានកំពស់៤០៩៥មាត្រ (១៣៤៣៥ ភ្វ)។ ភ្នំខ្ពស់បំផុតនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺខាកាបុរ៉ាហ៊្សី ៥៩៦៧មាត្រ និងអាចត្រូវបានគេរកឃើញនៅភូមាខាងជើងដែលចែករំលែកនូវជួរនៃកំពូលភ្នំមេបារបស់ខ្លួន ភ្នំអេវ៉ឺរ៉ិស។ ប្រជុំកោះធំបំផុតនៅក្នុងពិភពលោកតាមរយៈទំហំនៅឥណ្ឌូណេស៊ី (តាមរយៈសៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក.)។

ភ្នំភ្លើងម៉ាយុន ទោះបីយ៉ាងណា ក៏មានសកម្មភាពគ្រោះថ្នាក់ ក៏កាន់កំណត់ត្រាសាជីមូលល្អឥតខ្ចោះបំផុតរបស់ពិភពលោកដែលបានសាងឡើងពីបន្ទុះអតីតកាលនិងបន្តទៅមុខ។^[២៥]

ព្រំប្រទល់

សូមមើលផងដែរ: ទក្សិណទ្វីប

អាស៊ីអាគ្នេយ៍មានព្រំប្រទល់ជាប់ទ្វីបអូស្ត្រាលី ខណ្ឌសីមាដែលរត់កាត់ឥណ្ឌូណេស៊ី។ ក៏ប៉ុន្តែចំណុចប៉ះគ្នាខាងវប្បធម៌ដាក់នៅរវាងប៉ាពួហ៊្គីណេថ្មី និងតំបន់ឥណ្ឌូណេស៊ីប៉ាពួ និង ប៉ាពួខាងលិច ដែលរំលែកកោះហ៊្គីណេថ្មីជាមួយប៉ាពួហ៊្គីណេថ្មី។

អាកាសធាតុ

អាកាសធាតុនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺនិវត្តន៍ក្ដៅហើយសើមភាគច្រើនពេញមួយឆ្នាំជាមួយការធ្លាក់ភ្លៀងដ៏ច្រើន (វៀតណាមភាគខាងជើងគឺជាតំបន់សំខាន់តែមួយគត់ក្នុងអ.អា.ដែលមានលក្ខណៈអាកាសធាតុអនុនិវត្តន៍)។ អាស៊ីអាគ្នេយ៍មានរដូវវស្សានិងប្រាំងដែលបង្កើតឡើងដោយការឆ្លាស់គ្នាខាងខ្យល់រដូវ រឺមូសុង។ ខ្សែក្រវាត់ភ្លៀងនិវត្តន៍បង្កឱ្យមានការធ្លាក់ភ្លៀងបន្ថែមកំឡុងរដូវមូសុង។ ព្រៃទឹកភ្លៀងនេះគឺធំបំផុតទីពីរលើផែនដី (អាម៉ាហ្សូនគឺធំបំផុត)។ លើកលែងមួយនៃប្រភេទអាកាសធាតុនិងសារពើរុក្ខជាតិនេះគឺតំបន់ភ្នំនៅតំបន់ភាគខាងជើង ដែលមានរយៈកំពស់ខ្ពស់ឈានទៅដល់សីតុណ្ហភាពកាន់តែត្រជាក់បង្គួរ និងទេសភាពកាន់តែស្ងួត។ ផ្នែកផ្សេងខ្លះទៀតបានធ្លាក់នៅក្រៅអាកាសធាតុនេះពីព្រោះដោយសារកន្លែងនោះដូចវាលខ្សាច់។

បរិស្ថាន

សូមមើលផងដែរ: ថ្មប៉ប្រះទឹកផ្កាថ្មអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និង ខ្សែវ៉លឡេស

អាស៊ីអាគ្នេយ៍ទាំងអស់ធ្លាក់ចូលក្នុងនិវត្តន៍សើមក្ដៅល្មម និងអាកាសធាតុរបស់ខ្លួនជាទូទៅត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈជាមូសុង។ សត្វនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺប្លែកៗគ្នា នៅលើពួកកោះកាលីម៉ាន់តាន់ និងសូម៉ាតេរ៉ា អ៊ូរ៉ង់អ៊ូតង់ (មនុស្សព្រៃឈើ) ដំរីអាស៊ី ជ្រូកខុបម៉ាឡេ រមាសសូម៉ាតេរ៉ា និងខ្លាពពកកាលីម៉ាន់តាន់ក៏អាចត្រូវបានគេរកឃើញដែរ។ អនុប្រភេទប្រាំមួយនៃប៊ិនទូរន រឺ ឆ្មាខ្លាឃ្មុំ ដែលមានក្នុងតំបន់នេះ ទោះបីជាមួយប្រភេទនេះមានដោយតំបន់នៅកោះប៉ាឡាវ៉ានក៏ដោយ ក៏ឥឡូវត្រូវបានគេចាត់ថ្នាក់ជាប្រភេទងាយរងគ្រោះដែរ។

ពួកខ្លាដំបងនៃអនុប្រភេទបីផ្សេងគ្នាត្រូវបានគេរកឃើញលើកោះសូម៉ាតេរ៉ា (ខ្លាដំបងសូម៉ាតេរ៉ា) នៅទៀបកោះម៉ាឡេស៊ី (ខ្លាដំបងម៉ាឡេ) និងនៅឥណ្ឌូចិន (ខ្លាដំបងឥណ្ឌូចិន) ទាំងអស់នៃអនុប្រភេទទាំងនេះត្រូវបានគេធ្វើឱ្យអន្តរាយ។

នាគគមឌគឺជាប្រភេទនៃគោលិកាដែលមានជីវិតធំបំផុតនិងរស់នៅកោះគមឌ រីនឆា ផ្លអឺស និងគីលីមតាញ នៅឥណ្ឌូណេស៊ី។

ឥទ្ទ្រីហ៊្វីលីពីនគឺជាបក្សីជាតិនៃហ៊្វីលីពីន។ វាត្រូវចាត់ទុកដោយពួកអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រថាជាឥន្ទ្រីដ៏ធំបំផុតក្នុងពិភពលោក^[២៦] និងមានដោយតំបន់ក្នុងព្រៃរបស់ហ៊្វីលីពីន។

ក្របីព្រៃអាស៊ី និងនៅលើកោះផ្សេងៗដែលទាក់ទងនឹងប្រភេទក្រិននៃក្របី (ប៊ូបាលូស) ដូចជាអា-នអាម្ដងនោះធ្លាប់មានពាសពេញនៅអាស៊ីអាគេ្នយ៍ សម័យឥឡូវនេះក្របីស្រុកអាស៊ីជាទូទៅឆ្លងកាត់តំបន់នេះ ប៉ុន្តែសាច់ញាតិរបស់វាគឺកម្រនិងត្រូវបានគេធ្វើឱ្យរងគ្រោះថ្នាក់ទៀតណាស់។

ឈ្លូសកណ្ដុរ ជាហរិណដែលមានវ័ធតូចធំដូចជាឆ្កែ រឺឆ្មា សម្រាប់ក្មេងលេង ដែលអាចគេរកឃើញនៅកោះសូម៉ាតេរ៉ា កាលីម៉ាន់តាន់ និងប៉ាឡាវ៉ាន់ (ហ៊្វីលីពីន)។ ខ្ទីង គោព្រៃធំសម្បើមធំជាងគេស្មើនឹងក្របីព្រៃ ត្រូវបានគេរកឃើញភាគច្រើននៅឥណ្ឌូចិន។

បក្សីជាច្រើនដូចជាក្ងោក និងដ្រុងង៉ុរស់នៅក្នុងអនុតំបន់នេះនៅចុងខាងកើតដល់ឥណ្ឌូណេស៊ី។ ជ្រូកព្រៃបាប៊ី ជ្រូកមានភ្លុកបួន ដែលអាចរកឃើញនៅឥណ្ឌូណេស៊ីដូចគ្នា។ កេងកងត្រូវបានគេឱ្យតម្លៃដោយសារចំពុះរបស់វានិងបានប្រើប្រាស់ក្នុងការជួញដូរជាមួយចិន។ កុយរមាស មិនមែនផ្នែកនៃលលាដ៍ក្បាលរបស់វា វាក៏មានតម្លៃនៅចិនដូចគ្នា។

ប្រជុំកោះម៉ាឡេគឺត្រូវបំបែកគ្នាដោយខ្សែវ៉លឡេស។ ខ្សែនេះរត់តាមបណ្ដោយអ្វីដែលគេស្គាល់ថាជាព្រំប្រទល់ផ្ទាំងរចិតវិវត្តន៍ និងញែកប្រភេទអាស៊ី (ខាងលិច) ពីប្រភេទទក្សិណអាស៊ី (ខាងកើត)។ ពួកកោះចន្លោះជ្វា/កាលីម៉ាន់តាន់ និងប៉ាពួបង្កើតបានភូមិភាគចម្រុះគ្នា ដែលជាកន្លែងប្រភេទទាំងពីរកើតឡើង ត្រូវគេស្គាល់ថាជាវ៉លឡេស៊ា។ ដូចគ្នាជំហាននៃការអភិវឌ្ឍកើនលឿននិងប្រជាភិវឌ្ឍន៍បន្តដើម្បីរីកសាយភាយក្នុងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ការព្រួយបារម្ភបានកើនឡើងគិតពីផលប៉ះពាល់នៃសកម្មភាពមនុស្សនៅលើបរិស្ថានតំបន់នេះ។ ផ្នែកមួយនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍គួរឱ្យកត់សំគាល់ យ៉ាងណាៗ មិនបានផ្លាស់ប្ដូរខ្លាំងទេនិងនៅមានទីជម្រកមិនផ្លាស់ប្ដូរសម្រាប់ជីវិតសត្វព្រៃ។ ប្រជាជាតិនៃតំបន់នេះ ដែលមានការលើកលែងតិចតួច បានយល់ដឹងពីការចាំបាច់ដើម្បីថែរក្សាគម្របព្រៃឈើ មិនត្រឹមតែដើម្បីរារាំងសំណឹកដីប៉ុណ្ណោះ ក៏ប៉ុន្តែក៏ដើម្បីអភិរក្សនានាភាពនៃពពួកភូតគាមនិងពពួកសត្វផងដែរ។ ឥណ្ឌូណេស៊ី ជាគំរូ បានបង្កើតប្រព័ន្ធនៃឧទ្យានជាតិលាតសន្ធឹងនិងអភិរក្សសម្រាប់គោលបំណងនេះ។ ទោះបីដូច្នេះ ដូចជាប្រភេទរមាសជ្វាប្រឈមនឹងការផុតពូជ ដែលមានត្រឹមតែពួកសត្វមួយក្ដាប់មានសេសសល់នៅជ្វាខាងលិច។

ទឹករាក់ៗនៃថ្មប៉ប្រះទឹកផ្កាថ្មអាស៊ីអាគ្នេយ៍មានកម្រិតជីវៈចម្រុះខ្ពស់បំផុតចំពោះបរិស្ថានប្រព័ន្ធសមុទ្ររបស់ពិភពលោក ដែលជាកន្លែងផ្កាថ្ម ត្រី និងសិប្បីជាតិមានច្រើន។ តាមរយៈអភិរក្សអន្តរជាតិ ការស្ទាបស្ទង់សមុទ្របានផ្ដល់ថានានាភាពជីវិតសមុទ្រនៅក្នុងតំបន់រាជអាំប៉ាតគឺខ្ពស់បំផុតដែលបានកត់ត្រាទុកលើផែនដី។ នានាភាពធំច្រើនសន្ធឹកជាងតំបន់ណាៗផ្សេងៗដែលបានតំណាងជាត្រីកោណផ្កាថ្មរួមផ្សំគ្នាដោយឥណ្ឌូណេស៊ី ហ៊្វីលីពីន និងប៉ាពួហ៊្គីណេថ្មី។ ត្រីកោណផ្កាថ្មគឺជាបេះដូងនៃជីវៈចម្រុះថ្មប៉ប្រះទឹកផ្កាថ្មរបស់ពិភពលោក ដែលធ្វើឱ្យរាជអាំប៉ាតមានលទ្ធភាពពេញលេញបង្កើតបរិស្ថានប្រព័ន្ធថ្មប៉ប្រះទឹកផ្កាថ្មយ៉ាងសម្បូរបែបបំផុតនៅក្នុងលោក។ ឆ្លាមពិន្ទង ប្រភេទត្រីធំបំផុតរបស់ពិភពលោក និងអណ្ដើកសមុទ្រ៦ប្រភេទ ក៏អាចត្រូវបានគេរកឃើញនៅសមុទ្រចិនខាងត្បូងនិងទឹកដីមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ៊្វិករបស់ហ៊្វីលីពីនដែរ។

ដើមឈើ និងរុក្ខជាតិផ្សេងៗនៃតំបន់នេះស្ថិតនៅនិវត្តន៍ នៅបណ្ដាប្រទេសខ្លះ ជាកន្លែងដែលភ្នំនានាមានកំពស់ខ្ពស់ល្មម សារពើរុក្ខជាតិអាកាសធាតុបង្គួរអាចត្រូវគេរកឃើញ។ តំបន់ព្រៃទឹកភ្លៀងទាំងនេះថ្មីៗកំពុងត្រូវគេកាប់លើសលប់ ជាពិសេសនៅកាលីម៉ាន់តាន់។

គ្រាដែលអាស៊ីអាគ្នេយ៍សម្បូរបែបដោយពពួកភូតគ្រាម និងសត្វ អាស៊ីអាគ្នេយ៍ក៏កំពុងប្រឈមនឹងការកាប់បំផ្លាញព្រៃឈើធ្ងន់ធ្ងរដែលបង្កឱ្យមានការបាត់បង់ទីលំនៅសម្រាប់ប្រភេទរងគ្រោះថ្នាក់ដូចជា ស្វាក្រហម និង ខ្លាធំសូម៉ាតេរ៉ា។ ការព្យាករណបានធ្វើឡើងថាច្រើនជាង៤០%នៃប្រភេទសត្វនិងរុក្ខជាតិនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍អាចនឹងត្រូវអស់នៅសតវត្សទី២១។^[២៧] នៅពេលដដែល អ័ព្ទក៏ជាភាពចៃដន្យមួយទៀងទាត់ដែរ។ អ័ព្ទដ៏អាក្រក់បំផុតក្នុងតំបន់ពីរគឺនៅឆ្នាំ១៩៩៧និង២០០៦ក្នុងនោះបណ្ដាប្រទេសជាច្រើនត្រូវបានគ្របដណ្ដប់ដោយអ័ព្ទក្រាស់ ភាគច្រើនបានបង្កដោយសកម្មភាពកាប់និងដុតនៅឥណ្ឌូណេស៊ី។ ជាប្រតិកម្មតប ប្រទេសជាច្រើននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍បានចុះហត្ថលេខានូវកិច្ចព្រមព្រៀងអាស៊ានលើការបំពុលអ័ព្ទឆ្លងព្រំដែនដើម្បីប្រឆាំងនឹងការបំពុលរបស់អ័ព្ទ។

សេដ្ឋកិច្ច

ទោះបីជាមុនពេលការចូលមកដល់នៃចំណាប់អារម្មណ៍អឺរ៉ុបក៏ដោយ ក៏អាស៊ីអាគ្នេយ៍ធ្លាប់ជាផ្នែកមួយសំខាន់នៃប្រព័ន្ធពាណិជ្ជកិច្ចពិភពលោកដែរ។ នគរយឺតាម៉ាក់ជាញឹកញាប់បានចូលរួមក្នុងពាណិជ្ជកម្មសមុទ្រនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ខ្សែដ៏ធំទូលាយនៃគ្រឿងឧបភោគបរិភោគបានមានកំណើតឡើងនៅក្នុងតំបន់នេះ ប៉ុន្តែជាពិសេសសំខាន់គឺដូចជាគ្រឿងទេស ម្ទេស ម្រេច ខ្ញី ពួកផ្កាក្លាំពូ និងចន្ទន៍គ្រឹះស្នា។ ពាណិជ្ជកម្មគ្រឿងទេសនេះដើមឡើយត្រូវបានរីកចម្រើនឡើងដោយពួកឈ្មួញឥណ្ឌា និងអារ៉ាប់ ក៏ប៉ុន្តែវាក៏បាននាំមកនូវពួកអឺរ៉ុបមកកាន់តំបន់នេះដែរ។ ពួកអេស្ប៉ាញូឡឹស (សំពៅចម្បាំងម៉ានីល) និងព័រទុយហ្គាល់ដំបូង ក្រោយមកពួកហូឡង់ (នីដឺរឡន់) និងចុងក្រោយពួកអង់គ្លេស (ប៊្រិតធិឝ) និងបារាំងបានពាក់ព័ន្ធក្នុងសហគ្រាសនេះនៅបណ្ដាប្រទេសផ្សេងៗ។ ការនាំមកនូវចំណាប់អារម្មណ៍ពាណិជ្ជកម្មរបស់ពួកអឺរ៉ុបបានវិវត្តិទៅជាការបញ្ចូលទឹកដី តាមរយៈពួកឈ្មួញបានបញ្ចុះបញ្ចូលរកវិបុលកម្មនៃការគ្រប់គ្រងដើម្បីការពារនិងពង្រីកសកម្មភាពរបស់ខ្លួន។ ជាលទ្ធផលមួយ ពួកហូឡង់ (នីដឺរឡន់)បានរំកិលខ្លួនចូលទៅឥណ្ឌូណេស៊ី ពួកអង់គ្លេស (ប៊្រីតធិឝ) ទៅម៉ាឡេយ៉ា ពួកបារាំងទៅកាន់ឥណ្ឌូចិន និងពួកអេស្ប៉ាញ និងអាមេរិក (ស.រ.)ទៅកាន់ហ៊្វីលីពីន។

គ្រានោះសេដ្ឋកិច្ចតំបន់នេះបានពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងលើកសិកម្ម ហត្ថការ និងសេវាកម្មដែលកំពុងកាន់តែសំខាន់។ ទីផ្សារលេចធ្លោមួយ ឥណ្ឌូណេស៊ីគឺជាសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតក្នុងតំបន់នេះ។ ប្រទេសឧស្សាហូបនីយកម្មថ្មីរួមមាន ឥណ្ឌូណេស៊ី ម៉ាឡេស៊ី ថៃ និងហ៊្វីលីពីន គ្រាដែលសិង្ហបុរី និងព្រុយណេជាសេដ្ឋកិច្ចអភិវឌ្ឍសម្បូរបែបហើយ។ ក្រៅពីនឹង អាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺនៅតែពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងលើកសិកម្ម ក៏ប៉ុន្តេវៀតណាមកំពុងធ្វើឱ្យមានកំណើននឹងនរគួរឱ្យកត់សំគាល់ក្នុងការអភិវឌ្ឍវិស័យឧស្សាហកម្មនានារបស់ខ្លួនដែរ។ តំបន់នេះផលិតវាយនភណ្ឌ ទំនិញបច្ចេកទេសខ្ពស់ខាងអស្យាណូគួរឱ្យកត់សម្គាល់ដូចជាសុខុមប្រតិបត្តូបករណ៍ និងផលិតផលឧស្សាហកម្មធន់ធ្ងន់ដូចជាឡាន។ ការតម្កល់ប្រេងក៏មានក្នុងតំបន់នេះដែរ។

ក្រុមហ៊ុនទូរគមនាគមន៍ដប់ប្រាំពីរបានចុះកិច្ចសន្យាដើម្បីសាងខ្សែកាបក្រោមសមុទ្រថ្មីដើម្បីភ្ជាប់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ទៅស.រ.។^[២៨] នេះគឺដើម្បីចៀសវាងការរអាក់រអួលធម្មជាតិថ្មីៗដែលបានបង្ក ដោយការកាត់ផ្ដាច់នៃខ្សែកាបក្រោមសមុទ្រមកពីតៃវ៉ាន់ទៅស.រ.ដោយការរញ្ជួយដីថ្មីៗ។

ទេសចរណ៍ជាកត្តាគន្លឹះក្នុងការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ចសម្រាប់បណ្ដាប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍មួយចំនួន ជាពិសេសកម្ពុជា។ តាមរយៈយូណេស្កូ “ទេសចរណ៍ បើសិនជាគិតគូរត្រឹមត្រូវ អាចជាឧបករណ៍អភិវឌ្ឍន៍ដ៏ធំ និងមធ្យោបាយដែលមានប្រសិទ្ធិភាពក្នុងការថែរក្សាឱ្យគង់វង្សនូវនានាភាពវប្បធម៌នៃភពផែនដីយើង។”^[២៩] ចាប់តាំងពីដើមទសវត្ស១៩៩០ “ទោះបីយ៉ាងណាប្រជាជាតិមិនមែនអាស៊ានដូចជា កម្ពុជា លាវ វៀតណាម និង ភូមា ដែលប្រាក់ចំណូលបានទាញពីទេសចរណ៍ទាប ក៏កំពុងព្យាយាមពង្រីកឧស្សាហកម្មទេសចរណ៍ផ្ទាល់ខ្លួនដែរ។”^[៣០] នៅឆ្នាំ១៩៩៥ សិង្ហបុរីជាអ្នកនាំមុខក្នុងតំបន់ខាងចំណូលទេសចរណ៍នានាចំពោះផសសជាង៨%។ នៅឆ្នាំ១៩៩៨ ចំណូលទាំងនោះបានធ្លាក់ចុះតិចជាង៦%នៃផសសដែលថៃនិងស.ប.ប.លាវបានកើនឡើងចំណូលដល់ជាង៧%។ ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០០០ កម្ពុជាបានលើសបណ្ដាប្រទេសអាស៊ានផ្សេងៗទាំងអស់ និងបានធ្វើឱ្យមានស្ទើរតែ១៥%នៃផសសរបស់ខ្លួនពីទេសចរណ៍នៅឆ្នាំ២០០៦។ ^[៣១]

ឥណ្ឌូណេស៊ីក៏ជាសមាជិកតែមួយគត់នៃសេដ្ឋកិច្ចសំខាន់ក-២០និងត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតនៅក្នុងតំបន់នេះ។^[៣២] ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (ធម្មតា) របស់ឥណ្ឌូណេស៊ីសម្រាប់ឆ្នាំ២០០៨គឺ៥១១,៧ រយកោដិ$ស.រ.ដោយបានប៉ាន់ស្មានជាធម្មតាក្នុងផសសម្នាក់ៗគឺ២២៤៦$ស.រ. និងក្នុងយ.អ.ទ.ផសសម្នាក់គឺ៣៩៧៩$ស.រ. (ដុល្លារអន្តរជាតិ)។^[៣៣]

ផ្សារមូលបត្រនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍បានដំណើរការប្រសើរជាងផ្សារតម្លៃផ្សេងៗនៅតំបន់អាស៊ី-ប៉ាស៊ីហ៊្វិកនៅឆ្នាំ២០១០ ផ.ម.ហ.របស់ហ៊្វីលីពីននាំផ្លូវជាមួយកំណើន២២ភាគរយ បន្តបន្ទាប់ដោយផ.ម.ថ.របស់ថៃដែលមាន២១ភាគរយ និងផ.ម.ច.ក.របស់ឥណ្ឌូណេស៊ីដែលមាន១៩ភាគរយ។^[៣៤]^[៣៥]

ប្រជាសាស្ត្រ

អាស៊ីអាគ្នេយ៍មានផ្ទៃក្រឡាប្រហែល៤០០០០០០ គម^២ (១,៦ លានម៉ាយការ៉េ)។ ពេលដូចគ្នាឆ្នាំ២០០៧ មនុស្សច្រើនជាង៥៩៣លាននាក់បានរស់នៅក្នុងតំបន់នេះ ច្រើនជាងមួយភាគប្រាំនៃពួកគេ (១២៥ លាននាក់) នៅលើកោះឥណ្ឌូណេស៊ីជ្វា កោះធំដែលមានប្រជាជនរស់នៅច្រើនបំផុតក្នុងពិភពលោក។ ឥណ្ឌូណេស៊ីគឺជាប្រទេសដែលមានអត្រាប្រជាជនច្រើនបំផុតដែលមានប្រជាជន២៣០លាននាក់ និងក៏ជាប្រទេសដែលមានប្រជាជនច្រើនបំផុតទី៤ក្នុងលោកដែរ។ របាយនៃសាសនានានានិងប្រជាជនគឺមានដោយឡែកនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍និងប្លែកគ្នាតាមប្រទេស។ ចិននាយសមុទ្រ៣០ លាននាក់ភាគខ្លះ មិនរាប់បញ្ចូលដំណែលដូនតា ក៏រស់នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ មានភាគច្រើនលើសលប់នៅកោះឃ្រិសស្មាស ម៉ាឡេស៊ី ហ៊្វីលីពីន សិង្ហបុរី ឥណ្ឌូណេស៊ី និងថៃ ហើយក៏មានដូចជានៅហ្វា នៅវៀតណាមដែរ។

ក្រុមជនជាតិ

អត្ថបទដើម: ក្រុមជនជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍

តាមរយៈ ការសិក្សាពន្ធុ Archived May 11, 2011^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.ស្ទែនផ្វដថ្មីៗមួយ ប្រជាជនអាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅឆ្ងាយៗមកពីដើមកំណើតតែមួយ។ ទោះបីជាកូនចៅដំបូងៗនៃជនជាតិទក្សិណអាស៊ី តៃ និងពួកអន្តោប្រវេសន៍ដែលនិយាយមន-ខ្មែរជាអ្នកបានផ្លាស់ទីពីចិនខាងត្បូងកំឡុងយុគសំរិទ្ធិ និងយុគដែកក៏ដោយ ក៏មានការសាយភាយនៃពន្ធុអារ៉ាប់ ចិន ឥណ្ឌា ពហុទ្វីបនិងកាលទ្វីបផងដែរ។ មានក្រុមមនុស្សដ៏ធំនៃអន្តរអាពាហ៍ពិពាហ៍រវាងពួកជនជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ពីកំណើត និងពួកនៃកូនចៅចិន។ ពួកគេក្លាយជាផ្នែកដ៏សំខាន់នៃជីវិតប្រចាំថ្ងៃនៅក្នុងប្រទេសនានាដូចជា វៀតណាម សិង្ហបុរី ថៃ និងហ៊្វីលីពីន។ ឥណ្ឌូណេស៊ី និងម៉ាឡេស៊ីក៏បានលាយបញ្ចូលគ្នាប្រជាជនអាស៊ីអាគ្នេយ៍-ចិនដែរ។

សំណល់នានានៃក្រុមមនត្រូវបានគេរកឃើញនៅប៉ែកខ្លះនៃភូមា និងថៃ ល្បាយចម្រុះនៃជនជាតិនៅទីនោះត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយការរីកសាយភាយជនជាតិទីបេ-ភូមា និងតៃ លាវ និងឝាន។ ប្រជាជនវៀតណាមសហសម័យមានដើមកំណើតពីតំបន់ទន្លេក្រហមនៅវៀតណាមខាងជើង និងមកពីខេត្តភាគអាគ្នេយ៍នានានៃចិនខាងត្បូង និងប្រហែលជាអាចបានលាយចម្រុះគ្នាជាមួយជនជាតិតៃ និងម៉ាឡេ។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]} ដោយបានបន្ថែមទៅនឹងក្រុមជនជាតិភាគច្រើនទាំងនេះ មានប្រជាជនដែលច្រើនតែតិចជាងដូចជាពួកការ៉ែន ពួកឈិន និងពួកនាគានៅភូមា ដែលមានពន្ធុភាពជាមួយពួកជនជាតិអាស៊ីដទៃទៀត។ អាស៊ីអាគ្នេយ៍កោះមានល្បាយនៃពួកកូនចៅនៃប្រជាជនមូល-ម៉ាឡេ (ណិសៀត) និងប៉ារ៉ឺដែលត្រូវបានរងឥទ្ធិពលដោយក្រុមម៉ាឡេ-ពហុទ្វីបនិងក្រុមផ្សេងៗទៀត។ ជាការបន្ថែម ឥទ្ធិពលអារ៉ាប់ ឥណ្ឌា និងចិនបានជះឥទ្ធិពលដល់គំរូជនជាតិនៃពួកកោះទាំងប៉ុន្មាននោះ។

ក្នុងសម័យទំនើប ជ្វាគឺជាក្រុមជនជាតិដ៏ធំបំផុតនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលមានច្រើនជាង៨៦លាននាក់ ភាគច្រើនបំផុតបានប្រមូលផ្ដុំនៅជ្វា ឥណ្ឌូណេស៊ី។ នៅភូមា ពួកភូមារាប់ថាច្រើនជាងពីរភាគបីនៃបន្ទុកជនជាតិនៅក្នុងប្រទេសនេះ គ្រានោះដែរ ជនជាតិថៃនិងយួនរាប់ថាប្រហែល៤ភាគប្រាំនៃអត្រាប្រជាជនរៀងគ្នានៃបណ្ដាប្រទេសទាំងនោះ។ ឥណ្ឌូណេស៊ីត្រូវបានត្រួតត្រាយ៉ាងជាក់ច្បាស់ដោយក្រុមជនជាតិជ្វានិងសុន្ទរៈ ដែលពេលនោះម៉ាឡេស៊ីគឺត្រូវបានញែកឱ្យស្មើគ្នារវាងពួកម៉ាឡេនិងចិន។ នៅក្នុងហ៊្វីលីពីន ពួកក្រុមតាហ្គាលោខ សេបួណូ អ៊ីឡូកុស និងហ៊ីលីហ្គាយណុនជាក្រុមសំខាន់ៗ។

សាសនា

សូមមើលផងដែរ: ពុទ្ធសាសនានៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍, ហិណ្ឌូសាសនានៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍, ឥស្លាមនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍, អាស៊ីអាគ្នេយ៍ឥស្លាមមូស៊្លីមអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និង គ្រិស្តសាសនានៅអាស៊ី

ឥស្លាមគឺជាសាសនាដែលបានបដិបត្តិដ៏ធំទូលាយបំផុតនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលមានអ្នកកាន់ចំនួនប្រហែល២៤០លាននាក់ដែលបកស្រាយប្រហែល៤០%នៃប្រជាជនទាំងមូល ដែលមានភាគច្រើននៅ ព្រុយណេ ឥណ្ឌូណេស៊ី និងម៉ាឡេស៊ី។ បណ្ដាប្រទេសនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍កាន់សាសនាផ្សេងៗគ្នាជាច្រើន។ ពុទ្ធសាសនាគឺមានច្រើនលើសលប់នៅ ថៃ កម្ពុជា លាវ ភូមា វៀតណាម និងសិង្ហបុរី។ ការគោរពបូជាដូនតា និងខុងជឺនិយមក៏ត្រូវបានបដិបត្តិយ៉ាងទូលំទូលាយដែរនៅវៀតណាម និងសិង្ហបុរី។ គ្រិស្តសាសនាមានច្រើនលើសលប់នៅហ៊្វីលីពីន ឥណ្ឌូណេស៊ីខាងកើត ម៉ាឡេស៊ីខាងកើតនិងទីម័រខាងកើត។ ហ៊្វីលីពីនមានប្រជាជនកាតូលិករ៉ូមច្រើនបំផុតនៅអាស៊ី។ ទីម័រខាងកើតក៏ជាកាតូលិករ៉ូមលើសលប់ដែរ ដោយសារតែប្រវត្តិនៃការគ្រប់គ្រងនៃព័រទុយហ្គាល់។

សមាសភាពសាសនាចំពោះប្រទេសនីមួយៗមានដូចខាងក្រោម។ តម្លៃខ្លះៗត្រូវបានយកមកពី សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក.:^[៣៦]

សាសនានិងប្រជាជនគឺដោយឡែកៗគ្នានៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ហើយនិងគ្មានប្រទេសមួយណាមានភាពដូចគ្នាទេ។ នៅក្នុងប្រទេសជាតិឥស្លាមដែលមានប្រជាប្រិយបំផុតរបស់ពិភពលោក ឥណ្ឌូណេស៊ី ហិណ្ឌូសាសនាក៏មានច្រើនលើសលប់លើបណ្ដាកោះមួយចំនួនដូចជាបាលី។ គ្រិស្តសាសនាក៏មានច្រើនលើសលប់នៅ ហ៊្វីលីពីន ហ៊្គីណេថ្មី និងទីម័រដែរ។ តំបន់នៃប្រជាជនហិណ្ឌូក៏អាចរកឃើញនៅជុំវិញអាស៊ីអាគ្នេយ៍ នៅសិង្ហបុរី ម៉ាឡេស៊ីដែរ។ល។ គ្រុឌ បក្សីទេព ដែលជាជំនិះ (វាហានៈ)នៃព្រះវិស្ណុ (ព្រះនរាយណ៍) គឺជានិមិត្តសញ្ញាជាតិមួយក្នុងប្រទេសថៃ និងឥណ្ឌូណេស៊ី នៅហ៊្វីលីពីន រូបតំណាងមាសនៃគ្រុឌត្រូវបានគេរកឃើញនៅប៉ាឡាវ៉ាន រូបតំណាងមាសនៃព្រះនិងព្រះម៉ែហិណ្ឌូក៏ត្រូវបានគេរកឃើញដែរនៅម៉ឹនដាណាវ។ ហិណ្ឌូសាសនាបាលីគឺសាសនាមួយប្លែកគ្នាពីហិណ្ឌូសាសនាដែលបានកាន់នៅកន្លែងផ្សេង ជាលទ្ធិព្រលឹងនិយម និងវប្បធម៌តំបន់ដែលត្រូវបានលាយបញ្ចូលគ្នាទៅក្នុងសាសនាមួយនឹង។ ពួកគ្រិស្តសាសនិកក៏អាចត្រូវគេរកឃើញនៅទូទាំងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដែរ ពួកគេគឺនៅមួយភាគធំនៅទីម័រខាងកើតនិងហ៊្វីលីពីន ប្រជាជាតិគ្រិស្តសាសនាដ៏ធំបំផុតរបស់អាស៊ី។ ជាបន្ថែម មានការបដិបត្តិសាសនាកុលសម្ព័ន្ធចាស់ៗនៅតំបន់ដាច់ស្រយាលនៃសារ៉ាវ៉ាក់នៅម៉ាឡេស៊ីខាងកើតនិងប៉ាពួនៅឥណ្ឌូណេស៊ីខាងកើត។ នៅភូមា សក្កៈ (ព្រះឥន្ទ្រៈ) ត្រូវបានគោរពបូជាជាណា។ នៅវៀតណាម ពុទ្ធសាសនាមហាយានត្រូវបានគេបដិបត្តិ ដែលបានជះឥទ្ធិពលដល់លទ្ធិព្រលឹងនិយមអ្នកស្រុកដើម ប៉ុន្តែរួមជាមួយការសង្កត់ធ្ងន់ខ្ជាប់ខ្ជួនលើការគោរពបូជាដូនតា។

ព្រុយណេ	ឥស្លាម (៦៧%), ពុទ្ធសាសនា (១៣%), គ្រិស្តសាសនា (១០%), ផ្សេងៗ (ជំនឿជនជាតិដើម។ល។) (១០%)
ភូមា	ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (៨៩%), ឥស្លាម (៤%), គ្រិស្តសាសនា (៤%), វិញ្ញាណនិយម (១%), ផ្សេងៗ (២%)
កម្ពុជា	ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (៩៥%), ឥស្លាម, គ្រិស្តសាសនា, វិញ្ញាណនិយម ផ្សេងៗទៀត (៥%)
ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស កោះឃ្រិសស្មាស	ពុទ្ធសាសនា (៣៦%), ឥស្លាម (២៥%), គ្រិស្តសាសនា (១៨%), តាវនិយម (១៥%), ផ្សេងៗទៀត (៦%)
ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស កោះខូកិស (គិលឡិង)	ឥស្លាមស៊ូនី (៨០%), ផ្សេងៗទៀត (២០%)
ទីម័រខាងកើត	សាសនាកាតូលិករ៉ូម (៩០%), ឥស្លាម (៥%), វិរុទ្ធវាទ (៣%), ផ្សេងៗ (ពុទ្ធសាសនា, ហិណ្ឌូសាសនា, ។ល។) (២%)
ឥណ្ឌូណេស៊ី	ឥស្លាម (៨៦,១%), វិរុទ្ធវាទ (៥,៧%), សាសនាកាតូលិករ៉ូម (៣%), ហិណ្ឌូសាសនា (១,៨%), ផ្សេងៗរួមមាន ពុទ្ធសាសនា រឺ មិនច្បាស់លាស់ (៣,៤%)^[៣៧]
លាវ	ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (៦៥%) រួមជាមួយ វិញ្ញាណនិយម (៣២,៩%), គ្រិស្តសាសនា (១,៣%), ផ្សេងៗ (០,៨%)
ម៉ាឡេស៊ី	ឥស្លាម (៦០,៤%), ពុទ្ធសាសនាមហាយាន (១៩,២%), គ្រិស្តសាសនា (៩,១%), ហិណ្ឌូសាសនា (៦,១%), វិញ្ញាណនិយម (៥,២%)
ហ៊្វីលីពីន	សាសនាកាតូលិករ៉ូម (៨០%), ឥស្លាម (៥%), លទ្ធិព្រះយេស៊ូ (២,៨%), ព្រះវិហារគ្រិស្ត (២,២%), ព្រះវិហារឯករាជ្យហ៊្វីលីពីន (អាហ៊្គ្លីប៉ាយ៉ាន) (២%), និកាយគ្រិស្តសាសនាដទៃទៀត (៣%), អទេវនិយម (៥%)
សិង្ហបុរី	ពុទ្ធសាសនា (៤២,៥%), ឥស្លាម (១៥%), តាវនិយម (៨%), សាសនាកាតូលិករ៉ូម (៤,៥%), ហិណ្ឌូសាសនា (៤%), គ្មានសាសនា (១៥%), គ្រិស្តសាសនា (១០%), ផ្សេងៗ (១%)
ពួកកោះសមុទ្រចិនខាងត្បូង	ពុទ្ធសាសនា, គ្រិស្តសាសនា, ខុងជឺនិយម, ឥស្លាម, តាវនិយម, គ្មានសាសនា
ថៃ	ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (៩៤,៦%), ឥស្លាម (៤,៦%), ផ្សេងៗ (០,៨%)
វៀតណាម	ពុទ្ធសាសនា (៩៣%) គ្រិស្តសាសនា (៤%), ហ្វាហោវ (១,៧%), កេវដាយ (០,៩%), ផ្សេងៗ, (១%)^[៣៨]
ពួកកោះអណ្ឌមាននិងនិកោបារ	ហិណ្ឌូសាសនាច្រើនលើសលប់ជាមួយពួកភាគតិចឥស្លាម គ្រិស្តសាសនា និងសិក្ខៈ។
ហៃណាន	ពុទ្ធសាសនាមហាយាន តាវនិយម និងខុងជឺនិយមដ៏ច្រើនលើសលប់ រួមជាមួយពួកភាគតិចគ្រិស្ត និងឥស្លាមចំនួនតូច។

ភាសា

សូមមើលផងដែរ: តារាងចំណាត់ថ្នាក់ពួកភាសាអាស៊ីអាគ្នេយ៍, ពួកភាសាចិន-ទីបេ, ពួកភាសាទក្សិណអាស៊ី, ពួកភាសាទក្សិណទ្វីប, ពួកភាសាហ្មុង-មៀន, និង ពួកភាសាតៃ-កៈតៃ

ភាសានីមួយៗត្រូវបានរងឥទ្ធិពលដោយសម្ពាធវប្បធម៌ដោយសារ ពាណិជ្ជកម្ម អន្តោប្រវេសន៍ និងអាណានិគមកិច្ចជាប្រវត្តិសាស្ត្រដូចគ្នា។

កម្រងភាសាសម្រាប់ប្រទេសនីមួយមានជាបន្តបន្ទាប់: (ភាសាផ្លូវការគឺដិត។)

កម្ពុជា	ខ្មែរ ថៃ អង់គ្លេស បារាំង យួន គ្រាមភាសាចាម ពួកភាសាចិន ផ្សេងៗទៀត^[៣៩]
ពួកកោះខូកិស (គិលឡិង)	អង់គ្លេស ម៉ាឡេខូកិស^[៤០]
កោះឃ្រិសស្មាស	អង់គ្លេស ចិន ម៉ាឡេ^[៤១]
ថៃ	ថៃ មិនណាន ចិន ហាក្កា កាតាំង អង់គ្លេស ម៉ាឡេ លាវ ខ្មែរ ឦសាន ឝាន លឺក ភូទៃ មន ម៉េន ហ្មុង ការ៉ែន ភូមា ផ្សេងៗទៀត^[៤២]
ទីម័រខាងកើត	តិទុម ព័រទុយហ្គាល់ ឥណ្ឌូណេស៊ី អង់គ្លេស ម៉ាមបៃ ម៉ាកាសើ តុកុដេដេ ប៊ុនណាក ហ្គាឡូលី ខេមម៉ាក ផ្វាតាលុគុ បៃកេណុ ផ្សេងៗទៀត^[៤៣]
ព្រុយណេ	ម៉ាឡេ អង់គ្លេស ចិន គ្រាមភាសាបរណេអូជនជាតិដើម^[៤៤]
ភូមា	ភូមា ថៃ ឝាន ការ៉ែន រ៉ឹខខេន ជីងផ្វុ ឈីន មន អង់គ្លេស ពានលា ពួកភាសាចិន ពួកភាសាឥណ្ឌា ផ្សេងៗទៀត
ម៉ាឡេស៊ី	ម៉ាឡេ អង់គ្លេស ហុកកៀន កុកងឺ ទមិឡ ហាក្កា កាតាំង មិនណាន ពួកភាសាឥណ្ឌាដទៃទៀត ថៃ អ៊ីបាន កាដាហ្សាន និងផ្សេងៗទៀត ^[៤៥]
លាវ	លាវ ថៃ យួន ហ្មុង មៀវ មៀន យ៉ាវ ឝាន បារាំង អង់គ្លេស ផ្សេងៗទៀត^[៤៦]
វៀតណាម	យួន អង់គ្លេស មិនណាន បារាំង ថៃ ខ្មែរ ពួកភាសាតំបន់ភ្នំ (មន-ខ្មែរ និងម៉ាឡេយូ-ពហុទ្វីប ហ្មុង)^[៤៧]
ពួកកោះសមុទ្រចិនខាងត្បូង	អង់គ្លេស ហ្វ៊ីលីពីន ម៉ាឡេ កុកងឺ យួន ថៃ
សិង្ហបុរី	អង់គ្លេស កុកងឺ ម៉ាឡេ ទមិឡ ហុកកៀន ទាជីវ កាតាំង ហាក្កា សៀងហៃ ពួកភាសាឥណ្ឌាផ្សេងទៀត គ្រាមភាសាអារ៉ាប់ ផ្សេងៗទៀត
ហ៊្វីលីពីន	ហ៊្វីលីពីន អង់គ្លេស អេស្ប៉ាញ និង អារ៉ាប់ (ស្រេចតែចិត្ត)^[៤៨], តាហ្គាលោខ សេបួណុ(បុហុល) ហ៊ីលីហ្គាយណុន អ៊ីឡូកុស អ៊ីលឡុងហ្គុ កាប៉ាមប៉ាង៉ាន ប៊ីកុល វ៉ារ៉ាយ ប៉ាងង៉ាស៊ីណាន ឆាបាកាណូ អាកឡឹន អាស៊ី(បានតុអាណុន) បាងង៉ុន កាពីហ្ស អ៊ីបបាណាក អ៊ីតាវីស ប៊ីកុល(អាលបាយ) ប៊ីកុល(ប៊ុឡាន ហ៊្គុបាត អ៊ីរ៉ុស៊ីន ម៉ាតណហ្គ ស្តាម៉ាហ្គាដាឡេណា ប៊ុលុសាន) ប៊ីកុ(ប៊ុហ៊ី) ប៊ីកុលកណ្ដាល ប៊ីសាយ៉ា/ប៊ីនីសាយ៉ា បារ៉ាហ្គា/ប៊ីកុលម៊ីរ៉ាយ៉ាខាងកើត អុអាសណុន/ប៊ីកុលមីរ៉ាយ៉ាខាងលិច ប៊ីកុលកាពីហ្ស(អ៊ីរីហ្គា) កាវីតេញ៉ុឆាបាកាណូតេរ៉្នាតេញ៉ុឆាបាកាណុ ហ្សាមបុអាងហ្គាឆាបាកាណុ កាសស្ទីយ៉ាណូ អាបាកាយឆាបាកាណូ កុតាបាតេញឆាបាកាណុ អឺរមីតឆាបាកាណូ អ៊ីឡូកុស(អាបាហ្គាតាន) បាចូ ប៉ាមប៉ាងង៉ា ការ៉ាយអា ម៉ាណុបុ(អុបុ) ម៉ារ៉ាណាវ រ៉ុមប្លុន(អ៊ីនី) ហ្សាមបាឡិស(បុតុឡាន) ហ្សាមបាឡិស(ហ្សាមបាឡិស) សាងហ៊្គីល ស៊ីណាម៉ា ស៊ុរីហ្គាវ សុរ្សុហ្គុន តាយ៉ាបាស ស៊ុហ្គ វ៉ារ៉ាយ-វ៉ារ៉ាយ យ៉ាកាន^[៤៩] ហ៊្វីលីពីនមានភាសានិងគ្រាមភាសាច្រើនជាងមួយរយ។
ឥណ្ឌូណេស៊ី	ឥណ្ឌូណេស៊ី ជ្វា សុន្ទរៈ ម៉ាឡេ ហុកកៀន កុកងឺ ហាក្កា មិនណាន កាតាំង អាឆឺហ បាតាខ មីងណាងកាបូ បានចារ សាសាខ តិទុម ដាយ៉ាខ មីណាហាសា តុរ៉ាចា ប៊ូហ៊្គីស ហាល់ម៉ាហេរ៉ា អាមប៊ន ឆេរ៉ាម បារ៉ិអឺ នីដឺរឡន់ អង់គ្លេស ពួកភាសាប៉ាពួ ផ្សេងៗទៀត^[៥០]

មជ្ឈមណ្ឌលទីក្រុងសំខាន់នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍

វប្បធម៌

សូមមើលផងដែរ: ភាពយន្តអាស៊ីអាគ្នេយ៍, ល្បែងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និង តន្ត្រីអាស៊ីអាគ្នេយ៍

វប្បធម៌នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ប្លែកៗគ្នាមែនទែន នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក វប្បធម៌នេះគឺជាការលាយចូលគ្នាពិតៗនៃវប្បធម៌ឥណ្ឌានិងចិន នៅឥណ្ឌូណេស៊ី ហ៊្វីលីពីន ម៉ាឡេស៊ី និងសិង្ហបុរី វប្បធម៌នេះគឺការលាយបញ្ចូលគ្នានៃវប្បធម៌អារ៉ាប់ ព័រទុយហ្គាល់ អេស្ប៉ាញ ចិន ឥណ្ឌា និងម៉ាឡេដើមកំណើត។ ផងដែរ ព្រុយណេបង្ហាញឱ្យឃើញនូវឥទ្ធិពលដ៏ខ្លាំងមកពីអារ៉ាប់។

កសិកម្មស្រែមានអត្ថិភាពនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍អស់រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ដែលលាតសន្ធឹងកាត់អនុតំបន់នេះ។ ឧទាហរណ៍ជាក់ស្ដែងខ្លះនៃស្រែស្រូវទាំងនេះធ្វើឱ្យមាននូវស្រែថ្នាក់ៗបាណូអេជាច្រើននៅប្រជុំភ្នំលុហ្សុននៅហ៊្វីលីពីន។ ការថែទាំស្រែទាំងនេះត្រូវការប្រពលកម្មច្រើនណាស់។ ស្រែស្រូវទាំងនេះសាកសមល្អសម្រាប់អាកាសធាតុមូសុងនៃតំបន់នេះ។

ផ្ទះសសរខ្ពស់អាចត្រូវគេរកឃើញទូទាំងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ពី ថៃ និង លាវ ដល់ បរណេអូ ដល់ លុហ្សុននៅហ៊្វីលីពីន ដល់ប៉ាពួហ៊្គីណេថ្មី។ តំបន់នេះមានការធ្វើលោហៈផ្សេងៗ ជាពិសេសនៅឥណ្ឌូណេស៊ី។ នេះរួមមានអាវុធយុទ្ធភណ្ឌ ដូចជាកាំបិតស្នៀតផ្សេងៗ និងឧបករណ៍តន្ត្រី ដូចជាហ្គាម៉េឡាន់។

ឥទ្ធិពល

ឥទ្ធិពលវប្បធម៌សំខាន់ៗមកពីចិន រឺ ឥណ្ឌា រឺ ទាំងពីរ ជាមួយគ្នានោះវៀតណាមត្រូវបានចាត់ទុកថារងឥទ្ធិពលចិនខ្លាំងបំផុត។ ឥទ្ធិពលវប្បធម៌លោកខាងលិចគឺភាគច្រើនបានឃើញច្បាស់នៅហ៊្វីលីពីន បានមកជាពិសេសពីសម័យនៃការគ្រប់គ្រងរបស់អេស្ប៉ាញនិងអាមេរិក។

ដោយសារតែសម័យកាលដ៏វែងនៃឥទ្ធិពលរបស់ចិនលើអរិយធម៌វៀតណាម វៀតណាមត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាផ្នែកមួយនៃមណ្ឌលវប្បធម៌អាស៊ីខាងកើត។ ជនជាតិយួនបានអនុវត្តតាមទស្សនវិជ្ជានិងសាសនាអាស៊ីខាងកើតជាច្រើនដូចជា ពុទ្ធសាសនាមហាយាន ខុងជឺនិយម និងសាសនាតាវដែលទាំងអស់នឹងមានដើមកំណើតនៅចិន។ ក៏ដូចជាអរិយធម៌អាស៊ីខាងកើតដទៃទៀតដែរ ជនជាតិយួនបានប្រើចង្កឹះជាប្រដាប់ញ៉ាំជាប្រពៃណីរបស់ខ្លួន។ ក្បួនធ្វើម្ហូបយួនបានរងឥទ្ធិពលច្រើនដោយក្បួនធ្វើម្ហូបចិននិងបារាំង។

តាមក្បួនច្បាប់មួយ មនុស្សដែលញ៉ាំជាមួយម្រាមដៃរបស់ខ្លួនក៏ប្រហែលជារងឥទ្ធិពលទៀតដោយវប្បធម៌ឥណ្ឌា ជាឧទាហរណ៍ស្រាប់ បន្ទាប់មកវប្បធម៌ចិន ដែលមនុស្សបានបរិភោគលើកដំបូងជាមួយចង្កឹះ តែជាភេសជ្ជៈមួយដែលអាចត្រូវគែរកឃើញទូទាំងតំបន់នេះ។ ទឹកត្រីផ្សេងៗទៅដល់តំបន់នេះមានការចូលចិត្តដោយឡែកគ្នា។

សិល្បៈ

សិល្បៈនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍គ្មានដំណើរទាក់ទងគ្នាជាមួយសិល្បៈនៃតំបន់ដទៃទៀតឡើយ។ របាំនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ភាគច្រើនក៏មានរួមបញ្ចូលនៃចលនាដៃ ដូចគ្នានឹងជើងដែលបង្ហាញនូវអារម្មណ៍និងអត្ថន័យនៃរបាំផ្អែកលើរឿងដែលនាដកានឹងប្រាប់ដល់ទស្សនិកជន។ ភាគច្រើននៃជនអាស៊ីអាគ្នេយ៍បានបញ្ជាក់ថារបាំនេះទៅក្នុងរាជវាំងរបស់ពួកគេ តាមរយៈរបាំរាជទ្រព្យខ្មែរដែលបង្ហាញខ្លួននៅដើមសតវត្សទី៧ជាងគេ មុនសម័យអាណាចក្រខ្មែរដែលបានទទួលឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដោយព្រហ្មញ្ញសាសនារបស់ឥណ្ឌា។ របាំអប្សរា ល្បីល្បាញដោយសារចលនាដៃនិងជើងរឹងមាំនៃរបាំនេះ ហើយក៏ជាឧទាហរណ៍ដ៏សំខាន់មួយនៃរបាំតំណាងឱ្យហិណ្ឌូសាសនា។ ល្ខោនអាយ៉ងនិងស្រមោលក៏ជាទម្រង់ការកម្សាន្តពេញនិយមក្នុងប៉ុន្មានសតវត្សកន្លងមក ដូចជាមានមួយល្បីល្បាញ ដែលគេបានស្គាល់ថាវ៉ាយ៉ាងមកពីឥណ្ឌូណេស៊ី។ សិល្បៈនិងអក្សរសាស្ត្រនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍មួយចំនួនត្រូវបានទទួលឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដោយសាសនាហិណ្ឌូដែលបាននាំមករាប់សតវត្សកន្លងទៅហើយ។

ពួកតៃ ដែលមកដល់ចុងក្រោយមកកាន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ បាននាំមកជាមួយពួកគេនូវប្រពៃណីសិល្បៈចិនខ្លះៗ ក៏ប៉ុន្តែពួកគេបានបោះចោលដោយពេញចិត្តនូវប្រពៃណីខ្មែរនិងមន និងសុចនាកម្មតែមួយគត់ប៉ុណ្ណោះនៃទំនាក់ទំនងដើមដំបូងគេរបស់ខ្លួនជាមួយសិល្បៈចិននៅក្នុងរចនាបថវត្តអារាមនានា ជាពិសេសដំបូលស្រួចៗ និងក្នុងគ្រឿងខ្មុកម្រ័ក្សណ៍របស់ខ្លួន។

នៅឥណ្ឌូណេស៊ី ទោះបីយ៉ាងណាការប្រែមកកាន់សាសនាឥស្លាមបានប្រឆាំងនឹងទម្រង់សិល្បៈខ្លះៗ ក៏បាននាំមកវិញនូវទម្រង់ហិណ្ឌូជាច្រើនដែលជះឥទ្ធិពលលើការបដិបត្តិ វប្បធម៌ សិល្បៈនិងអក្សរសាស្ត្រ។ ឧទាហរណ៍មួយអាចនឹងជាវ៉ាយ៉ាង(អាយ៉ងស្រមោល)និងអក្សរសិល្ប៍ដូចជារាមាយណៈ។ នេះក៏ពិតប្រាកដដែរ សម្រាប់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក(ដែលដកវៀតណាមចេញ)។ ចលនារបាំ ពួកព្រះហិណ្ឌូ សិល្បៈនានាក៏ត្រូវបានរលាយចូលគ្នាទៅក្នុងវប្បធម៌ថៃ ខ្មែរ លាវ និងភូមា។ វាត្រូវបានចង្អុលបង្ហាញថាសិល្បៈបុរាណខ្មែរនិងឥណ្ឌូណេស៊ីដែលបានផ្ដោតជាមួយការពណ៌នានូវជីវភាពនៃពួកទេវៈ ប៉ុន្តែចំពោះពួកអ្នកអាស៊ីអាគ្នេយ៍គិតថាជីវិតនៃពួកទេវៈគឺជាជីវិតនៃមនុស្សខ្លួនឯងដែលសប្បាយរីករាយត្រេកត្រអាល ដូចនៅស្ថានកណ្ដាល តែដូចទេវៈ។

តន្ត្រី

ក្មេងប្រុសថៃម្នាក់លេងឃឹម ឧបករណ៍ភ្លេងថៃបុរាណស្រដៀងទៅនឹងយ៉ាងឈិនមកពីចិន។*សវនៈ*ឃឹម*

តន្ត្រីប្រពៃណីនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍គឺដូចជាប្លែកៗគ្នាតាមបំណែងចែកជនជាតិនិងវប្បធម៌ជាច្រើន។ រចនាបថសំខាន់ៗនៃតន្ត្រីប្រពៃណីនេះអាចត្រូវបានគេមើលឃើញ: តន្ត្រីរាជវាំង តន្ត្រីប្រជាប្រិយ រចនាបថតន្ត្រីនៃក្រុមជនជាតិតូចៗ និងតន្ត្រីដែលមានឥទ្ធិពលតាមប្រភេទទៅខាងក្រៅតំបន់ភូមិសាស្ត្រនេះ។

ក្នុងចំណោមប្រភេទតន្ត្រីវាំងនិងប្រជាប្រិយ ក្រុមនិងវង់ភ្លេងគងរគាំងបង្កើតឡើងភាគច្រើន (លើកលែងតែតំបន់ដីទំនាបនៃវៀតណាម)។ វង់ភ្លេងកាមែឡាន់មកពីឥណ្ឌូណេស៊ី វង់ប៉ីពាទ្យ៍/ពិណពាទ្យរបស់ថៃនិងកម្ពុជា និងវង់គុលីនតាងរបស់ហ៊្វីលីពីនខាងត្បូង កាលីម៉ាន់តាន់ ស៊ូឡេវែស៊ី និង ទីម័រគឺជារចនាបថប្លែកៗសំខាន់បីនៃប្រភេទតន្ត្រីដែលមានឥទ្ធិពលលើរចនាបថតន្ត្រីប្រពៃណីដទៃទៀតក្នុងតំបន់នេះ។ ឧបករណ៍ខ្សែក៏មានប្រជាប្រិយដែរក្នុងតំបន់នេះ។

សំណេរ

Main articles: ប៊ែប៊ែយិន, អក្សរចាវី, រង្វាន់សរសេរអា.អា., and អក្សរថៃ

ប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍បាននាំទៅដល់ភាពសម្បូរដោយកវីនិពន្ធជាច្រើនប្លែកៗគ្នា មកពីសំណេរទាំងខាងក្នុងនិងខាងក្រៅពីតំបន់នេះ។

ដើមឡើយ ពួកឥណ្ឌាគឺជាពួកមួយដែលបានបង្រៀនពួកអ្នកស្រុកដើមអំពីសំណេរ។ នេះត្រូវបង្ហាញឱ្យឃើញឡើងតាមរយៈទម្រង់សំណេរព្រាហ្មីដែលបង្ហាញនៅក្នុងតំបន់នេះដូចជាអក្សរបាលីដែលបានបង្ហាញលើស្លឹកតចសារព្រឹកឆែកហៅថា លោនតរៈ (សូមមើលរូបដើម្បីមើលសំណេរលើខាងផ្ងារ និងការតុបតែងលើខាងផ្កាប់)។

បុរាណភាពនៃទម្រង់សំណេរនេះវាតទីមុនការបង្កើតនៃក្រដាសក្បែរៗឆ្នាំ១០០នៅចិន។ ផ្នែកស្លឹកតចសារព្រឹក្សនីមួយៗដែលកត់ជាជួរច្រើនតែមួយគត់ ដោយបានសរសេរតាមបណ្ដោយកាត់ស្លឹកនេះ និងព័ទ្ធដោយខ្សែទៅផ្នែកផ្សេងៗទៀត។ ផ្នែកខាងក្រៅគេត្រូវបានតុបតែង។ អក្ខរក្រមអាស៊ីអាគ្នេយ៍មានទំនោរទៅជាពួកអាប៊ុហ៊្គីដា រហូតដល់ការមកដល់នៃពួកអឺរ៉ុប ដែលប្រើពាក្យសម្ដីជាច្រើនក៏បានបញ្ចប់ដោយព្យញ្ជនៈជាច្រើន មិនត្រឹមតែស្រៈនោះទេ។ ទម្រង់ផ្សេងៗនៃឯកសារផ្លូវការ ដែលមិនបានប្រើប្រាស់ក្រដាស រួមមានរមូរស្ពាន់សន្លឹកជ្វា។ សម្ភារៈនេះនឹងនៅបានយូរជាងក្រដាសនៅក្នុងអាកាសធាតុនិវត្តន៍នៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍។

សូមមើលផងដែរ

តោរណៈអាស៊ីអាគ្នេយ៍

ឯកសារយោង

↑ "សមាសភាពនិងតំបន់ធំៗពិភពលោក". សហប្រជាជាតិ. Retrieved ១៣ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ The modern anthropology of South ... .Google Books. Retrieved on October 17, 2011.
↑ Papua New Guinea asks RP support for Asean membership bid. Retrieved July 8, 2009.
↑ Somare seeks PGMA's support for PNG's ASEAN membership bid Archived March 6, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Retrieved July 8, 2009.
↑ "ការប្រៀបធៀបប្រទេស :: ផ្ទៃ". សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក. Archived from the original on កុម្ភៈ 9, 2014. Retrieved ១២ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2011&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=548%2C518%2C516%2C522%2C566%2C576%2C578%2C537%2C536%2C582%2C544&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=51&pr.y=8
↑ "ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប ថ្លៃថ្មីៗ". មូលនិធិរូបិយបណ្ណអន្តរជាតិ. Retrieved ២៧ កក្កដា ២០១២. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ "ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប តម្លៃថ្មីៗ". មូលនិធិរូបិយបណ្ណអន្តរជាតិ. Retrieved ២៧ កក្កដា ២០១២. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ ផែនទីនេះបង្ហាញជាដំបូងនូវបណ្ដាប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន និងដូច្នេះមិនកត់សម្គាល់ ពួកកោះអណ្ឌមាននិងនិកោបារដែលក៏ជាផ្នែកមួយនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍តាមភូមិសាស្ត្រដែរ។
↑ ^១០,០ ^១០,១ "ពួកកោះខូខូស (ឃីល្លីង)". សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក. Archived from the original on មករា 10, 2019. Retrieved ១២ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ ^១១,០ ^១១,១ "កោះឃ្រិសស្មាស". សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក. Archived from the original on ធ្នូ 25, 2018. Retrieved ១២ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ 《中国统计年鉴—2005》 China Statistical Yearbook 2005 ISBN 7-5037-4738-2
↑ Population data as per the Indian Census.
↑ Smithsonian (July 2008). "The Great Human Migration".
↑ ម័រវូដ, អ៊ែម.ជេ., ប្រោន, ភី., ចាតមីកុ, ស៊ុទីកណា, ធី., វ៉ាហ៊្យុ-សាបតុម៉ុ, អ៊ី., វ៉េស្តាវ៉ាយ, ខេ. អ៊ី., រ៉ុគុស-អេវ-ឌូ, របឺតស៍, អរ.ជី., មែដា, ធី., វ៉ាស៊ីស្តូ, អ៊ែស. និងឌ្ជុបៀនតុណុ, ធី. (១៣ តុលា ២០០៥). "ភស្តុតាងបន្ថែមសម្រាប់មនុជសម្ពន្ធិកខ្លួនតូចពីចុងអតិកញ្ញៈនៃផ្វ្លរ៉េស ឥណ្ឌូណេស៊ី". ណេតឆឺរ ៤៣៧ (៧០៦១): ១០១២–១០១៧. DOI:10.1038/nature04022.
↑ ថេឡឺរ, យ៉ាន-ហ្គាលល្ម៉ឹន (២០០៣). ឥណ្ឌូណេស៊ី: ប្រជាជន និង ប្រវត្តិសាស្ត្រ. ហេវ៉ឹនថ្មី និង ឡុនដឹន: សារព័ត៌មានសាកលវិទ្យាល័យយ៉េល. pp. ៥–៧. ល.ស.ប.អ. 0-300-10518-5.
↑ "Genetic 'map' of Asia's diversity". BBC News. December 11, 2009. http://news.bbc.co.uk/2/hi/8406506.stm.
↑ Solheim, Journal of East Asian Archaeology, 2000, 2:1–2, pp. 273–284(12)
↑ ^១៩,០ ^១៩,១ Laurence Bergreen, Over the Edge of the World: Magellan's Terrifying Circumnavigation of the Globe, HarperCollins Publishers, 2003, hardcover 480 pages, ISBN 0-06-621173-5
↑ បិន-គៀរណឹន (២០០៩). ឈាមនិងដី: ប្រវត្តិសាស្ត្រពិភពលោកនៃការប្រល័យពូជសាសន៍និងការប្រល័យជីវិតពីស្ប៉ាតតាដល់ដារ៉្ផ្វូរ. សារព័ត៌មានសាកលវិទ្យាល័យយ៉េល. p. ១១០. ល.ស.ប.អ. 0-300-14425-3. http://books.google.com/?id=Bc30ytJmwzMC&pg=PA110&dq=annam+sacked+their+country+vietnamese+smashed+champa+cham+officials+told+the+chinese#v=onepage&q=annam%20sacked%20their%20country%20vietnamese%20smashed%20champa%20cham%20officials%20told%20the%20chinese&f=false។ បានយកមក ៩មករា ២០១១.
↑ សំណង់ប្រាសាទស្អេកស្កះដ៏អស្ចារ្យនៅប្រាំបាណន់នៅឥណ្ឌូណេស៊ីបង្ហាញឱ្យឃើញនូវភាពស្រដៀងគ្នាមួយចំនួនជាមួយស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌាខាងត្បូង។ សូមមើល ក.ព្ធ.-និលកន្ត-ឝស្ត្រី The CōĻas, ១៩៣៥ ទំ ៧០៩
↑ Chinese Muslims in Malaysia, History and Development Archived July 17, 2006^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. by Rosey Wang Ma
↑ Library of Congress, 1992, "Indonesia: World War II and the Struggle For Independence, 1942–50; The Japanese Occupation, 1942–45" Access date: February 9, 2007.
↑ ចន-វ.-ដោអឺរ សង្គ្រាមគ្មានមេត្តា: ការប្រណាំងប្រជែង និង អំណាចនៅក្នុងសង្គ្រាមប៉ាស៊ីហ៊្វិក (១៩៨៦; ភែនទីអន; ISBN 0-394-75172-8)
↑ Davis, Lee (1992). Natural disasters: from the Black Plague to the eruption of Mt. Pinatubo. New York, NY: Facts on File Inc.. pp. 300–301.
↑ http://www.haribon.org.ph/index.php?view=article&id=223%3Athe-largest-eagle-in-the-world&option=com_content&Itemid=119
↑ Biodiversity wipeout facing Southeast Asia, New Scientist, July 23, 2003
↑ ស៊ាន-យូង (២៧មេសា ២០០៧). "សហគ្រាស១៧សាងខ្សែកាបក្រោមសមុទ្រ៥០០ម$". ពេលវេលាធុរកិច្ចអន្តរជាតិ. Archived from the original on កញ្ញា 27, 2007. Retrieved ២៨កក្កដា ២០០៧. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)
↑ Background overview of The National Seminar on Sustainable Tourism Resource Management Archived March 24, 2012^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., Phnom Penh, June 9–10, 2003.
↑ Hitchcock, Michael, et al. Tourism in South-East Asia. New York: Routledge, 1993
↑ WDI Online
↑ What is the G-20, www.g20.org. Retrieved October 6, 2009.
↑ "របាយការណ៍សម្រាប់ប្រទេសនិងពលរដ្ឋដែលបានជ្រើសរើស". Imf.org. ១៤កញ្ញា ២០០៦. Retrieved ២៨មេសា ២០១០. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)
↑ "SE Asia Stocks-Jakarta, Manila hit record highs, others firm". Reuters. September 27, 2010. http://www.reuters.com/article/idUSSGE68Q0BL20100927.
↑ Bull Market Lifts PSE Index to Top Rank Among Stock Exchanges in Asia | The Manila Bulletin Newspaper Online. Mb.com.ph (September 24, 2010). Retrieved on October 17, 2011.
↑ "ការចុះបញ្ជីវិស័យ – សាសនា". សៀវភៅការពិតភ.ស.ក. Archived from the original on ធ្នូ 20, 2018. Retrieved ២៤កុម្ភៈ ២០០៧. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
↑ Indonesia Archived December 10, 2008^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. – The World Factbook
↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Date_validation at line 632: attempt to compare nil with number.
↑ CIA – The World Factbook – Cambodia Archived December 29, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Cocos (Keeling) Islands Archived January 10, 2019^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Christmas Island Archived December 25, 2018^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Thailand Archived December 29, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – East Timor Archived January 28, 2018^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Brunei Archived July 21, 2015^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Malaysia Archived January 6, 2019^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Laos Archived December 29, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Vietnam Archived December 28, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ See: 1987 Philippines Constitution
↑ CIA – The World Factbook – Philippines Archived July 19, 2015^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.
↑ CIA – The World Factbook – Indonesia Archived December 10, 2008^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

Tiwari, Rajnish (2003): Post-crisis Exchange Rate Regimes in Southeast Asia (PDF), Seminar Paper, University of Hamburg.
រែនដ៍, ណិលសុន (២០០៩). ការប៉ះទង្គិចគ្នា: ដំណើរឆ្លងកាត់សង្គ្រាមនិងភេរវកម្មនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍. ឌុនបុយណេ: ម៉េវវ្រិខហោសផាប់ប៊្លីសឝឺស. ល.ស.ប.អ. 978-1-905379-54-5.

អំណានបន្ថែម

Osborne, Milton (2010; first published in 1979). Southeast Asia: An Introductory History Allen & Unwin. ISBN 978-1-74237-302-7
ប៊ែននិសស្ថឺរ-ផ្វ្លិចឆឺរ; ឌែន-ឃ្រូខឝ៊ែង (១៩៩៦; ដំបូងបានបោះពុម្ពនៅឆ្នាំ១៨៩៦)។ ប្រវត្តិនៃស្ថាបត្យកម្មរបស់លោកប៊ែននិសស្ថឺរ-ផ្វ្លិចឆឺរ សារព័ត៌មានស្ថាបត្យកម្ម រៀបរៀងលើកទី២០។ ISBN 0-7506-2267-9។ ម.ផ. ភាគបួន ជំពូក២៧។

តំណភ្ជាប់ក្រៅ

ស្វែងរកបន្ថែមអំពី អាស៊ីអាគ្នេយ៍ នៅលើគំរោងផ្សេងៗទៀតរបស់វិគីខាងក្រោម៖
	វិគីនានុក្រម៖ និយមន័យ
	វិគីសៀវភៅ៖ សៀវភៅឬសេចក្តីពន្យល់ផ្សេងៗ
	វិគីពាក្យពេជន៍៖ ប្រជុំពាក្យពេជន៍របស់មនុស្សល្បីៗ
	វិគីបណ្ណាល័យ៖ ប្រភពអត្ថបទផ្សេងៗ
	វិគីមេឌា Commons៖ ពហុមេឌា
	វិគីពត៌មាន៖ ពត៌មាន
	វិគីសកលវិទ្យាល័យ៖ ប្រភពសិក្សារៀនសូត្រ

ឋានលេខន៍អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដោយលំអិត Archived September 16, 2012^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (ទ.ឯ.ខ.)
CityMayors.com article
Southeast Asian Archive Archived December 12, 2012^{[Date mismatch]}, at Archive.is at the University of California, Irvine.
Southeast Asia Digital Library at Northern Illinois University
"ឯកសារការបទពិសោធន៍ជនភៀសខ្លួនអាស៊ីអាគ្នេយ៍" Archived February 25, 2003^{[Date mismatch]}, at Archive.is បង្ហាញនៅសាកលវិទ្យាល័យខាល់ផ្វញ៉ា អឺរវ៉ាញ បណ្ណាល័យ។
Southeast Asia Visions, a collection of historical travel narratives Cornell University Library Digital Collection
southeastasia.org Official website of the ASEAN Tourism Association
Southeast Asia Time Lapse Video Southeast Asia Time Lapse Video

សូមមើលផងដែរ

អាស៊ាន

[unitednations1-1] "សមាសភាពនិងតំបន់ធំៗពិភពលោក". សហប្រជាជាតិ. Retrieved ១៣ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[2] The modern anthropology of South ... .Google Books. Retrieved on October 17, 2011.

[3] Papua New Guinea asks RP support for Asean membership bid. Retrieved July 8, 2009.

[4] Somare seeks PGMA's support for PNG's ASEAN membership bid Archived March 6, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Retrieved July 8, 2009.

[CIA-5] "ការប្រៀបធៀបប្រទេស :: ផ្ទៃ". សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក. Archived from the original on កុម្ភៈ 9, 2014. Retrieved ១២ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[6] ttp://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2011&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=548%2C518%2C516%2C522%2C566%2C576%2C578%2C537%2C536%2C582%2C544&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=51&pr.y=8

[GDP-7] "ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប ថ្លៃថ្មីៗ". មូលនិធិរូបិយបណ្ណអន្តរជាតិ. Retrieved ២៧ កក្កដា ២០១២. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[GDP_(nominal)_per_capita-8] "ផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប តម្លៃថ្មីៗ". មូលនិធិរូបិយបណ្ណអន្តរជាតិ. Retrieved ២៧ កក្កដា ២០១២. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[9] ផែនទីនេះបង្ហាញជាដំបូងនូវបណ្ដាប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន និងដូច្នេះមិនកត់សម្គាល់ ពួកកោះអណ្ឌមាននិងនិកោបារដែលក៏ជាផ្នែកមួយនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍តាមភូមិសាស្ត្រដែរ។

[cocosfactbook-10] ១០,០ ^១០,១ "ពួកកោះខូខូស (ឃីល្លីង)". សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក. Archived from the original on មករា 10, 2019. Retrieved ១២ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[christmasfactbook-11] ១១,០ ^១១,១ "កោះឃ្រិសស្មាស". សៀវភៅការពិតពិភពលោកភ.ស.ក. Archived from the original on ធ្នូ 25, 2018. Retrieved ១២ កញ្ញា ២០០៩. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[12] 《中国统计年鉴—2005》 China Statistical Yearbook 2005 ISBN 7-5037-4738-2

[13] Population data as per the Indian Census.

[14] Smithsonian (July 2008). "The Great Human Migration".

[15] ម័រវូដ, អ៊ែម.ជេ., ប្រោន, ភី., ចាតមីកុ, ស៊ុទីកណា, ធី., វ៉ាហ៊្យុ-សាបតុម៉ុ, អ៊ី., វ៉េស្តាវ៉ាយ, ខេ. អ៊ី., រ៉ុគុស-អេវ-ឌូ, របឺតស៍, អរ.ជី., មែដា, ធី., វ៉ាស៊ីស្តូ, អ៊ែស. និងឌ្ជុបៀនតុណុ, ធី. (១៣ តុលា ២០០៥). "ភស្តុតាងបន្ថែមសម្រាប់មនុជសម្ពន្ធិកខ្លួនតូចពីចុងអតិកញ្ញៈនៃផ្វ្លរ៉េស ឥណ្ឌូណេស៊ី". ណេតឆឺរ ៤៣៧ (៧០៦១): ១០១២–១០១៧. DOI:10.1038/nature04022.

[16] ថេឡឺរ, យ៉ាន-ហ្គាលល្ម៉ឹន (២០០៣). ឥណ្ឌូណេស៊ី: ប្រជាជន និង ប្រវត្តិសាស្ត្រ. ហេវ៉ឹនថ្មី និង ឡុនដឹន: សារព័ត៌មានសាកលវិទ្យាល័យយ៉េល. pp. ៥–៧. ល.ស.ប.អ. 0-300-10518-5.

[17] "Genetic 'map' of Asia's diversity". BBC News. December 11, 2009. http://news.bbc.co.uk/2/hi/8406506.stm.

[18] Solheim, Journal of East Asian Archaeology, 2000, 2:1–2, pp. 273–284(12)

[Bergreen.L_Magellan-19] ១៩,០ ^១៩,១ Laurence Bergreen, Over the Edge of the World: Magellan's Terrifying Circumnavigation of the Globe, HarperCollins Publishers, 2003, hardcover 480 pages, ISBN 0-06-621173-5

[20] បិន-គៀរណឹន (២០០៩). ឈាមនិងដី: ប្រវត្តិសាស្ត្រពិភពលោកនៃការប្រល័យពូជសាសន៍និងការប្រល័យជីវិតពីស្ប៉ាតតាដល់ដារ៉្ផ្វូរ. សារព័ត៌មានសាកលវិទ្យាល័យយ៉េល. p. ១១០. ល.ស.ប.អ. 0-300-14425-3. http://books.google.com/?id=Bc30ytJmwzMC&pg=PA110&dq=annam+sacked+their+country+vietnamese+smashed+champa+cham+officials+told+the+chinese#v=onepage&q=annam%20sacked%20their%20country%20vietnamese%20smashed%20champa%20cham%20officials%20told%20the%20chinese&f=false។ បានយកមក ៩មករា ២០១១.

[prambanan-21] សំណង់ប្រាសាទស្អេកស្កះដ៏អស្ចារ្យនៅប្រាំបាណន់នៅឥណ្ឌូណេស៊ីបង្ហាញឱ្យឃើញនូវភាពស្រដៀងគ្នាមួយចំនួនជាមួយស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌាខាងត្បូង។ សូមមើល ក.ព្ធ.-និលកន្ត-ឝស្ត្រី The CōĻas, ១៩៣៥ ទំ ៧០៩

[22] Chinese Muslims in Malaysia, History and Development Archived July 17, 2006^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. by Rosey Wang Ma

[23] Library of Congress, 1992, "Indonesia: World War II and the Struggle For Independence, 1942–50; The Japanese Occupation, 1942–45" Access date: February 9, 2007.

[24] ចន-វ.-ដោអឺរ សង្គ្រាមគ្មានមេត្តា: ការប្រណាំងប្រជែង និង អំណាចនៅក្នុងសង្គ្រាមប៉ាស៊ីហ៊្វិក (១៩៨៦; ភែនទីអន; ISBN 0-394-75172-8)

[Davis-25] Davis, Lee (1992). Natural disasters: from the Black Plague to the eruption of Mt. Pinatubo. New York, NY: Facts on File Inc.. pp. 300–301.

[26] ttp://www.haribon.org.ph/index.php?view=article&id=223%3Athe-largest-eagle-in-the-world&option=com_content&Itemid=119

[27] Biodiversity wipeout facing Southeast Asia, New Scientist, July 23, 2003

[28] ស៊ាន-យូង (២៧មេសា ២០០៧). "សហគ្រាស១៧សាងខ្សែកាបក្រោមសមុទ្រ៥០០ម$". ពេលវេលាធុរកិច្ចអន្តរជាតិ. Archived from the original on កញ្ញា 27, 2007. Retrieved ២៨កក្កដា ២០០៧. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)

[29] Background overview of The National Seminar on Sustainable Tourism Resource Management Archived March 24, 2012^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., Phnom Penh, June 9–10, 2003.

[30] Hitchcock, Michael, et al. Tourism in South-East Asia. New York: Routledge, 1993

[31] WDI Online

[32] What is the G-20, www.g20.org. Retrieved October 6, 2009.

[33] "របាយការណ៍សម្រាប់ប្រទេសនិងពលរដ្ឋដែលបានជ្រើសរើស". Imf.org. ១៤កញ្ញា ២០០៦. Retrieved ២៨មេសា ២០១០. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= and |date= (help)

[34] "SE Asia Stocks-Jakarta, Manila hit record highs, others firm". Reuters. September 27, 2010. http://www.reuters.com/article/idUSSGE68Q0BL20100927.

[35] Bull Market Lifts PSE Index to Top Rank Among Stock Exchanges in Asia | The Manila Bulletin Newspaper Online. Mb.com.ph (September 24, 2010). Retrieved on October 17, 2011.

[36] "ការចុះបញ្ជីវិស័យ – សាសនា". សៀវភៅការពិតភ.ស.ក. Archived from the original on ធ្នូ 20, 2018. Retrieved ២៤កុម្ភៈ ២០០៧. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)

[indoCIA-37] Indonesia Archived December 10, 2008^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. – The World Factbook

[38] Lua error in Module:Citation/CS1/Date_validation at line 632: attempt to compare nil with number.

[39] CIA – The World Factbook – Cambodia Archived December 29, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[40] CIA – The World Factbook – Cocos (Keeling) Islands Archived January 10, 2019^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[41] CIA – The World Factbook – Christmas Island Archived December 25, 2018^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[42] CIA – The World Factbook – Thailand Archived December 29, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[43] CIA – The World Factbook – East Timor Archived January 28, 2018^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[44] CIA – The World Factbook – Brunei Archived July 21, 2015^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[45] CIA – The World Factbook – Malaysia Archived January 6, 2019^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[46] CIA – The World Factbook – Laos Archived December 29, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[47] CIA – The World Factbook – Vietnam Archived December 28, 2010^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[48] See: 1987 Philippines Constitution

[49] CIA – The World Factbook – Philippines Archived July 19, 2015^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[50] CIA – The World Factbook – Indonesia Archived December 10, 2008^{[Date mismatch]}, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. Cia.gov. Retrieved on October 17, 2011.

[១]

[២]

[៣]

[៤]

[៥]

[៦]

[៧]

[៨]

[៩]

[១០]

[១១]

[១២]

[១៣]

[១៤]

[១៥]

[១៦]

[១៧]

[១៨]

[១៩]

[២០]

[២១]

[២២]

[២៣]

[២៤]

[២៥]

[២៦]

[២៧]

[២៨]

[២៩]

[៣០]

[៣១]

[៣២]

[៣៣]

[៣៤]

[៣៥]

[៣៦]

[៣៧]

[៣៨]

[៣៩]

[៤០]

[៤១]

[៤២]

[៤៣]

[៤៤]

[៤៥]

[៤៦]

[៤៧]

[៤៨]

[៤៩]

[៥០]