Jump to content

ស្តូបក្នុងប្រទេសកម្ពុជា

ពីវិគីភីឌា
ចេតិយនៅប្រាសាទព្រះខ័ន
ចេតិយវតុតស៊ីធរ

ស្ដូប​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​កម្ពុជា ​ច្រើន​ហៅ​ថា ចេតិយ គឺជា ​ចេតិយ​ដែល ​មាន​រាង​ជា​ចេតិយ ​ដែល​ផ្ទុក​ឆ្អឹង​និង​ផេះ​របស់​អ្នក​ស្លាប់​ដាក់​ពាស​ពេញ​បរិវេណ​វត្ត ដែល​ជាទូទៅ​គេ​រក​ឃើញ​នៅ​ក្នុង ​ប្រទេស​កម្ពុជា ដែល​ជា​ទូទៅ​ផ្តល់​ហិរញ្ញប្បទាន​ដោយ​អ្នក​មាន​អ្នក​មាន​ជំនឿ។ ខ្លួនគេ និងសាច់ញាតិរបស់ពួកគេ។ [] ខណៈពេលដែល ប្រាង្គ បានមកពីគំរូដើម សិខរ របស់ឥណ្ឌា ចេតិយ មានអារម្មណ៍ទាំងឥទ្ធិពលរបស់ឥណ្ឌា តាមរយៈគំរូដើមនៃចេតិយ ជាពិសេសរបស់ សន្ជិ ក៏ដូចជាឥទ្ធិពលផ្សេងទៀត ជាពិសេសជាមួយនឹងស្តូបគំរូរបស់ Ruwanwelisaya នៅ Ceylan ដែលមកពី ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ក៏បានមកដល់។

វាក្យសព្ទ

[កែប្រែ]

ចំណែកពាក្យថា ស្តូប ត្រូវបានជនបរទេសប្រើជាទូទៅ ពាក្យ <i id="mwGw">ចេតិយ</i> ជាភាសាខ្មែរ និង ថៃ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដោយអ្នកស្រុក តាមពាក្យ បាលី ចេតិយ ដែលមានអត្ថន័យថា "កប់សព"។ ឬភាសាសំស្ក្រឹត ចៃត្យ មកពី root citaci មានន័យថា "ប្រមូលផ្ដុំ" ជាពាក្យ សំស្ក្រឹត សម្រាប់ពំនូកឬជើងទម្រឬ "គំនរពិធីបុណ្យសព" ។ , [] ក៏មានអត្ថន័យជិតទៅនឹងពាក្យ ស្តូប មកពី សំស្រ្កឹត (स्तूप) មានន័យត្រង់ថា 'ហ៊ាប' ។

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

[កែប្រែ]
ចេតិយ ​លើ ​វត្ត​ភ្នំ មាន​ប្រវត្តិ​ពី​ការ​សោយ​ទិវង្គត​របស់​ព្រះបាទ​ពញាយ៉ាត ក្នុង​ឆ្នាំ ១៤៦៣។
ព្រះសាក្យមុន្នីចេតីយតម្កល់ព្រះសិរីរឹកធាតុ

ចេតិយ ​បុរាណ​គ្រាន់តែ​ជា ​ចេតិយ ​តាម​គម្ពីរ​ពុទ្ធសាសនា​បុរាណ​ប៉ុណ្ណោះ ហើយ​វា​ត្រូវ​បាន​កសាង​ឡើង​ដើម្បី​ទុក​ជា​ផេះ និង​សារីរិកធាតុ​របស់​ព្រះពុទ្ធ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ ។ ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ ចេតិយបានអភិវឌ្ឍទៅជាទម្រង់បច្ចុប្បន្ន តាមរយៈការរួមផ្សំជាមួយរូបសំណាកព្រះពុទ្ធ។ ការវិវត្តន៍ឆ្ពោះទៅរកចេតិយសម្រាប់បុគ្គលអាចជាវត្តមួយនាពេលថ្មីៗនេះ ដោយសារវត្តចាស់ ដូចជាវត្តខ្នាត [] ក្នុង ខេត្តសៀមរាប ដែលមានរូបបដិមាព្រះពុទ្ធបដិមាគង់លើ កោដ្ឋសព ។

ចេតិយ ដ៏ចំណាស់ជាងគេ និងល្បីល្បាញបំផុតក្នុងប្រទេសកម្ពុជា គឺចេតិយដែលសាងសង់នៅលើកំពូល វត្តភ្នំ សម្រាប់ព្រះបាទ ពញាយ៉ាត ដែលជារជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គដែលកត់សម្គាល់ការចាប់ផ្តើមនៃយុគសម័យចតុមុខនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ១៤៣១។

នៅរាជធានីនៃ រាជាណាចក្រអយុធ្យា ព្រះបាទ រាមាធិបតីទី ២ បន្ថែម ប្រាសាទ ពីរក្នុងឆ្នាំ ១៤៩២ ជាទីដែលអដ្ឋិធាតុរបស់ព្រះបិតាព្រះអង្គគឺព្រះបាទ បរម្មត្រៃលោកនាថ និងប្អូនប្រុសព្រះអង្គគឺព្រះបាទ បរមរាជាទី៣ ត្រូវបានបញ្ចុះ។ []

ចេតិយ ​ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ជួសជុល​នោះ​បាន​ចាប់​ផ្ដើម​លេច​ឡើង​នៅ ​នគរ​អយុធ្យា ​ក្នុង​ត្រីមាស​ទីពីរ​នៃ​សតវត្ស​ទី ១៧ បន្ទាប់​ពី​ការ​ចុះចាញ់​របស់​ខ្មែរ​ដោយ​ព្រះបាទ ​ប្រាសាទ​ថោង ។ ចេតិយ​ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ប្តូរ​ថ្មី គឺ​ជា​ចេតិយ​ដែល​មាន​ជ្រុង​កាត់​ពី​ជាន់​ក្រោម​រហូត​ដល់​ផ្នែក​នៃ​ក​នៃ​តួ​កណ្ដឹង។ ការបំផុសគំនិតសម្រាប់រចនាបថប្លែកថ្មីនេះបានមកពីស្តូប Ceylonese និងក៏ជា ស្ថាបត្យកម្ម សុខោទ័យ និង ស្រីវិជ័យ ផងដែរ។ []

ចេតិយ​ដែល​រក្សា​ទុក​មាន​មុខងារ​ជា​កន្លែង​គោរព​វិញ្ញាណក្ខន្ធ ប៉ុន្តែ​រូបរាង​របស់​វា​ក៏​បាន​វិវត្ត​ដូច​នឹង​ស្តូប​ដ៏​មហិមា​ដែល​បាន​សាងសង់​នៅ​មុខ ​ស្ថានីយ​រថភ្លើង​រាជ​ធានី​ភ្នំពេញ ​ដែរ។ វាត្រូវបានសាងសង់ឡើងនៅក្នុងខែឧសភា ឆ្នាំ ១៩៥៧ សម្រាប់ឆ្នាំ 2500 នៃពុទ្ធសករាជ ជាមួយនឹងព្រះសារីរិកធាតុនៃ ព្រះអរហន្ត របស់ពុទ្ធសាសនិក។ មូលដ្ឋានរាងស៊ីឡាំងរបស់វាមានទ្វារ និងបង្អួចដែលអនុញ្ញាតឱ្យវាក្លាយជាកន្លែងគោរពបូជានៅថ្ងៃបុណ្យ។

ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ចេតិយ ឯកជនបានកើនឡើងជាលំដាប់ និងជាកន្លែងសម្រាប់រក្សាទុករហូត ដោយមិនចាំបាច់មានគម្រោងហានិភ័យក្នុងការសាងសង់រយៈពេលវែងនោះទេ។ []

ការពិពណ៌នា

[កែប្រែ]

ចេតិយ ​ធម្មតា​ក្នុង​ប្រទេស​កម្ពុជា​អាច​ធ្វើ​ពី ​ថ្មភក់ ថ្មបាយក្រៀម ឥដ្ឋ និង​ថ្មីៗ​ទៀត​ពី ​ស៊ីម៉ងត៍ ។

ជាញឹកញាប់បំផុត ចេតិយត្រូវបានសាងសង់នៅភាគឦសាននៃ វិហារធំ ព្រោះយោងទៅតាមលោក George Cœdès ក្នុងវប្បធម៌ព្រះពុទ្ធសាសនាខ្មែរ ទិសឦសានគឺជាទិសដៅដែលការរត់គេចពីសកលលោកឆ្ពោះទៅកាន់ឋានសួគ៌។ [] ចំណែក​ឯ​ចេតិយ​មិន​តម្រង់​ទិស​ជា​ប្រព័ន្ធ ជ្រុង​នៃ​ចេតិយ​ច្រើន​តែ​ដើរ​ស្រប​នឹង​វិហារ​ធំ​ក្នុង​វត្ត ដោយ​មិន​ចង់​មាន​សណ្តាប់​ធ្នាប់ និង​សោភ័ណភាព​នៅ​លើ​ទីធ្លា​វត្ត។ []

ពួកវាអាចមានទំហំទាំងអស់ ប៉ុន្តែតែងតែរក្សាសមាមាត្រដូចគ្នា។ ចេតិយ​ប្រើ ​វិសាលភាព ​ជា​រង្វាស់​ប្រពៃណី។ ច្រើន ដូច្នេះ​ហើយ​ដែល​គល់ ​ចេតិយ ​មាន​វិសាលភាព​ស្មើ​នឹង​ម្ចាស់​វា ហើយ​បើ​អំពូល​នោះ​មាន​ប្រវែង ១២ ចន្លោះ នោះ ​តួ ​ក៏​ត្រូវ​មាន​ប្រវែង​ដូចគ្នា​ដែរ។ ផ្នែកខាងក្រោម ឬមូលដ្ឋាន និង spire គឺពាក់កណ្តាលខ្ពស់ដែលមានតែ 6 វិសាលភាព។ ផ្ទៃរាបស្មើខាងក្នុងពីរមានកំពស់ 5 វិសាលភាព។ តែមួយគត់នៅក្រោមមូលដ្ឋានមានកម្ពស់ត្រឹមតែមួយវិសាលភាព។ ទទឹង​របស់​ចេតិយ​មាន​១៨​វិសាល ដែល​មាន​កំពស់​៣​ដង​នៃ​ទទឹង​៦ ។

ចំនួន​កម្រិត​នៅ​លើ​ផ្ទៃ​ដី និង​ឆ័ត្រ​ថ្នាក់​ត្រូវ​តែ​មិន​ស្មើគ្នា៖ ៣, ៥, ៧ និង ៩ សម្រាប់​ព្រះមហាក្សត្រ។

វជ្រ ​ជា​ធាតុ​សំខាន់​នៃ​ការ​តុបតែង​ចេតិយ ហើយ​វា​ជា​សំណល់​ធម្មតា​មួយ​នៃ ​ពុទ្ធសាសនា​មហាយាន ​ក្នុង ​ពុទ្ធសាសនា​ថេរវាទ ​ភាគ​ច្រើន​នៃ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ []

រចនាប័ទ្ម

[កែប្រែ]
ចេតិយ ​ព្រះបាទ​នរោត្តម រាជធានី​ភ្នំពេញ។

ចេតិយ ​ត្រូវ​បាន​គេ​សាង​សង់​ឡើង​តាម​រចនាបថ​ដ៏​អស្ចារ្យ​ដែល​ពិបាក​នឹង​សំយោគ។ ចេតិយ​នៅ​មីយ៉ាន់ម៉ា ថៃ និង​កម្ពុជា​ត្រូវ​បាន​ទទួល​ឥទ្ធិពល​តាម​រចនាបថ​ដោយ ​ចេតិយ​សេឡង់ ​មូល​ព្រម​ទាំង​ចេតិយ​ហិនយាន​ឥណ្ឌា​ក្នុង​សម័យ​អធិរាជ ​អសោក ។ នៅកម្ពុជា បើតាមអ្នកវិទូជនជាតិបារាំង លោក Jean-Pierre Carbonnel ស្តូបបីផ្សេងគ្នាអាចសម្គាល់បានថាជារបស់ខ្មែរ៖ ចេតិយ ដែលមានដំបូល ចេតិយ ចំលាក់ និង ចេតិយ សាមញ្ញ។ [១០]

ចេតិយ ​ជាន់

[កែប្រែ]
ចេតិយព្រះបាទអង្គដួង
ចេតិយព្រះបាទស៊ីសុវត្តិមុនីវង្ស
ចេតិយស៊ីសុវត្តិកុសមៈ

ចេតិយ ​ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ប្រើ​សម្រាប់​ផេះ​របស់​ស្ដេច​ជា​ធម្មតា​មាន​ចម្លាក់​នៅ​លើ​ជើង​ទម្រ​ទាំង​ប្រាំ​ក្នុង​ទិស​ទាំង​បួន។ អំពូល​ដែល​គេ​ចាត់​ទុក​ថា​ជា​តួ​ដ៏​ពិសិដ្ឋ​នៃ​ចេតិយ​នោះ​ត្រូវ​បាន​គេ​តុបតែង​ដោយ​ខ្សែ​ក​ក្នុង​លក្ខណៈ​ដែល​ចុង​នៅ​ជាប់​គ្នា។ ចំណែក​ធាតុ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​មូលដ្ឋាន​របស់​វា​អាច​តំណាង​ឱ្យ​ព្រហ្ម​មុខ​បួន។

ចម្លាក់ ​ចេតិយ

[កែប្រែ]
ចេតិយគន្ធរបុប្ផា

ចេតិយ ​ចម្លាក់​ដែល​ប្រើ​សម្រាប់​ព្រះរាជវង្សានុវង្ស​ពុំ​មាន​តួ​ព្រះ​ព្រហ្ម​ទេ។ វាអាចមានរូបចម្លាក់នៅលើជើងទម្រនៃអំពូល លើកំពូលរបស់វា និងឆ័ត្រលំដាប់ថ្នាក់ប៉ុណ្ណោះ។

ចេតិយ សាមញ្ញ

[កែប្រែ]
ចេតិយ​ជ័យ​នន្ទ ​នៅ ​អង្គរវត្ត ​មាន​អាយុកាល​តាំងពី​ឆ្នាំ ១៧០១។
ចេតិយវត្តសំពៅ,បាត់ដំបង

ចេតិយ ​សាមញ្ញ​មិន​ត្រូវ​បាន​គេ​ឆ្លាក់​ទេ ប៉ុន្តែ​កម្រ​ណាស់ វា​នឹង​ត្រូវ​បាន​តុបតែង​ជា​ជួរ​នៃ​ផ្កា​ឈូក​បញ្ច្រាស​នៅ​លើ​ស្មា​អំពូល។

សណ្ឋានដី

[កែប្រែ]

ចេតិយ ខ្មែរ​អាច​រក​ឃើញ​ជា​ចម្បង​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​កម្ពុជា ហើយ​មាន​ឥទ្ធិពល​លើ ​ចេតិយ​នៅ​ប្រទេស​ថៃ ​ផង​ដែរ ដែល​អាច​មើល​ឃើញ​ក្នុង​សិល្បៈ​ខ្មែរ​នៃ ​ក្រុង​លបបុរី ។ [១១]

សំណង់​ចេតិយ​ត្រូវ​បាន​ចម្លង​ដោយ​ជនជាតិ​ខ្មែរ និង​ថៃ ជាពិសេស​នៅ ​សហរដ្ឋ​អាមេរិក ដែល​គេ​អាច​មើល​ឃើញ​នៅ​វត្ត​ខេមរាពុទ្ធិការាម។ []

ចេតិយ ​មួយ​ត្រូវ​បាន​គេ​សាង​សង់​ក្នុង ​ប្រទេស​កាណាដា ​សម្រាប់​ការ​តាំង​ពិពណ៌ 'Observance and Memorial' នៅ ​សារមន្ទីរ Royal Ontario ក្នុង​ឆ្នាំ ២០១១។ វា​ត្រូវ​បាន​ឧទ្ទិស​ដល់​អ្នក​នៅ​រស់រាន​មាន​ជីវិត និង​វិញ្ញាណក្ខន្ធ​អ្នក​បាត់​បង់​ក្នុង​អំឡុង​ពេល​អំពើ​ហិង្សា​ទ្រង់ទ្រាយ​ធំ​នៅ​កម្ពុជា។ [១២]

មុខងារ

[កែប្រែ]

ចេតិយ ​ដែល​ពី​ដើម​ជា​កន្លែង​សក្ការៈ​នៃ​ការ​សន្ទនា​របស់​សារីរិកធាតុ ឥឡូវ​នេះ​មាន​មុខងារ​ធ្វើ​បុណ្យ​សព​ជា​ចម្បង​ដើម្បី​រក្សា​អដ្ឋិធាតុ​ដែល​លែង​មាន។ វាក៏អាចមានមុខងារតុបតែងផងដែរ ព្រោះសូម្បីតែប្រអប់កំបោរសម្រាប់ បបរ ក៏មានរាង ជាចេតិយ ហើយក៏អាចសាងសង់ដោយសក្ការៈ ដូចករណីនៅក្នុងរឿងព្រេងរបស់ព្រះបាទបាយង់កោ ដែលមាន ចេតិយ ចំនួន ១០០០ កសាងបន្ទាប់ពីបាន រួមរក្ស ជាមួយមាតាដោយអចេតនា។ . [១៣] ចេតិយ​ចាស់​ក្នុង​វត្ត​ច្រើន​តែ​ក្លាយ​ជា​កន្លែង​ដាក់​វត្ថុ​បុរាណ បំណែក​រូប​បដិមា ឬ ​សិលាចារឹក​ខ្មែរ ស្លឹក​ត្នោត​ខូច​ត្រូវ​បាន​តម្កល់​ជា​ជាង​ដុត​ចោល។

ការបកស្រាយ

[កែប្រែ]

ការ​ផ្សំ​ព្រះ​ចេតិយ​ជាមួយ​នឹង​ព្រះកាយ​របស់​ព្រះពុទ្ធ

[កែប្រែ]
ចេតិយ ក្នុងវត្តមួយក្នុង វត្តវិហារសួគ៌

លោក Georges Groslier បានកត់សម្គាល់ថា នៅក្នុងវត្តព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជា វត្តវិហារសួគ៌ អាចមានទាំងអាសនៈ ឬចេតិយ ដែលសន្និដ្ឋានថា ទាំងពីរអាចបញ្ចូលគ្នាបាន។ [១៤] សម្រាប់ Jeannine Auboyer សាកសពរបស់ព្រះពុទ្ធត្រូវបានសម្គាល់ដោយ ចេតិយ[១៥] នេះ​ក៏​ត្រូវ​បាន​បង្ហាញ​ដោយ​ពាក្យ​ដែល​ប្រើ​សម្រាប់​ចង្អុល​បង្ហាញ​ផ្នែក​ផ្សេងៗ​នៃ ​ចេតិយ ​ដែល​សំដៅ​ទៅ​លើ​រូបកាយ​ពិសិដ្ឋ (ភាសាខ្មែរ: ព្រះកាយ)។

ភាពខាងវិញ្ញាណនៃការឡើង

[កែប្រែ]

ចេតិយ ​គឺ​ជា​ការ​សំយោគ​នៃ​ទស្សនវិជ្ជា​នៃ​ជីវិត​នៃ​មាគ៌ា​ជាក់លាក់​មួយ​នៃ​ការ​ស្លាប់​គឺ​៖

The shape and meaning of the chedi is reminiscent of the spiers of Western cathedrals.

ជានិមិត្តរូប រចនាសម្ព័នរបស់ចេតិយដែលមានចំនួនមិនស្មើគ្នានៃការ៉េនៅខាងក្នុងដែលជារង្វង់អនុញ្ញាតឱ្យមនុស្សស្លាប់ទៅពីផែនដី ការ៉េទៅស្ថានសួគ៌ ដែលតំណាងដោយរង្វង់។ [១៦]

  1. ១,០ ១,១ Mortland, Carol A. (2017-07-25) (ជាen). Cambodian Buddhism in the United States. SUNY Press. pp. 101. ល.ស.ប.អ. 978-1-4384-6663-7. https://books.google.com/books?id=2DguDwAAQBAJ&dq=khmer+chedi&pg=PA101. 
  2. Kevin Trainor (1997). Relics, Ritual, and Representation in Buddhism: Rematerializing the Sri Lankan Theravada Tradition. Cambridge University Press. pp. 33–38, 89–90 with footnotes. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-58280-3. https://books.google.com/books?id=ckSBgvtU42YC. 
  3. LHuillier, Rodney Charles (2021-01-20). "Wat Khnat". Hello Angkor (in American English). Retrieved 2022-03-18.
  4. "Wat Phra Si Sanphet, Ayutthaya, Thailand". Oriental Architecture. Retrieved 19 June 2015.
  5. Jermsawatdi (1979) (ជាen). Thai Art with Indian Influences. Abhinav Publications. pp. 96. ល.ស.ប.អ. 978-81-7017-090-7. https://books.google.com/books?id=0O9je9dECH8C&dq=khmer+chedi&pg=PA96. 
  6. Sen, David (2018-10-21). "Rush for ancestral ashes amid riverbank collapse in capital". Khmer Times (in American English). Retrieved 2022-03-18.
  7. Cœdès, George (1940). "La destination funéraire des grands bâtiments cambodgiens". Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient 40 (2): 332. DOI:10.3406/befeo.1940.4797.
  8. Carbonnel, Jean-Pierre (1973). "Le stūpa cambodgien actuel". Arts Asiatiques 26 (1): 234. DOI:10.3406/arasi.1973.1063.
  9. Carbonnel, Jean-Pierre (1973). "Le stūpa cambodgien actuel". Arts Asiatiques 26 (1): 229. DOI:10.3406/arasi.1973.1063.
  10. Carbonnel, Jean-Pierre (1973). "Le stūpa cambodgien actuel". Arts Asiatiques 26 (1): 226. DOI:10.3406/arasi.1973.1063.
  11. Jermsawatdi, Promsak (1979) (ជាen). Thai Art with Indian Influences. Abhinav Publications. p. 85. ល.ស.ប.អ. 978-81-7017-090-7. https://books.google.com/books?id=0O9je9dECH8C&q=chedi&pg=PA96. 
  12. "Cambodian Stupa". Simparch (in American English). 2011. Archived from the original on 2021-07-29. Retrieved 2022-03-18.
  13. Leclère (1903) (ជាfr). Contes laotiens et contes cambodgiens. Paris: E. Leroux. pp. 206. https://books.google.com/books?id=ipnYAAAAMAAJ&q=206. 
  14. Groslier, George (1921). Recherches sur les Cambodgiens: d'aprés les textes et les monuments depuis les premiers siècles de notre ére. Paris: A. Challamel. https://openlibrary.org/books/OL6636257M/Recherches_sur_les_Cambodgiens. 
  15. Jeannine, Auboyer (1961) (ជាfr). La vie quotidienne dans l'Inde ancienne (environ II.s. avant J.-C.-VII.s.) Dessins de l'auteur.. Hachette. pp. 182 sq. http://worldcat.org/oclc/6613585. 
  16. Granet (1968). La civilisation chinoise; la vie publique et la vie privée. http://worldcat.org/oclc/4293465.