Jump to content

សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក

ពីវិគីភីឌា
សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក

រូបរាប់ពីឆ្វេងទៅស្ដាំ និងពីលើចុះក្រោម៖ សមរភូមិប្រយុទ្ធនៅអូស្ទែរលីត្ស៍, ប៊ែរឡាំង, ហ្វ្រៃឡង់, អាស្ពើន-អ៊ែស្លីង, ម៉ូស្គូ, លែបស៊ីគ និងប៉ារីស
កាលបរិច្ឆេទ ១៨ ឧសភា ១៨០៣ – ២០ វិច្ឆិកា ១៨១៥
(រយៈពេល៖ ១២ឆ្នាំ, ៦ខែ​ និង ២ថ្ងៃ)
ទីតាំង ទ្វីបអឺរ៉ុប មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក សមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេ សមុទ្រខាងជើង រីអូដេឡាផ្លាតា គីនេបារាំង ឥណ្ឌីខាងលិច មហាសមុទ្រឥណ្ឌា អាមេរិកខាងជើង កូកាស
លទ្ធផល ណាប៉ូលេអុងបានទទួលបរាជ័យ/ជ័យជម្នះខាងក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្ត
សមាជទីក្រុងវីយែន
កិច្ចព្រមព្រៀងអឺរ៉ុប
ភាគីសង្គ្រាម
កម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្ត
ចក្រភពអង់គ្លេស

សម្ព័ន្ធមិត្តបារាំង៖
មេបញ្ជាការ និង មេដឹកនាំ
កម្លាំង
  • ចក្រភពរុស្ស៊ី រុស្ស៊ី៖ ៩០០,០០០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១២)[១៦]
  • ​​ ព្រុស៖ ៣២០,០០០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨០៦)[១៧]
  • ចក្រភពអង់គ្លេស៖ ២៥០,០០០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១៣)[១៨]
  • អូទ្រីស៖ ៣០០,០០០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨០៩)
  • អេស្ប៉ាញ អេស្ប៉ាញ៖ ១៩៨,៥២០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១២)[១៩][ស ២៧]
  • ព័រទុយហ្កាល់៖ ៥០,០០០​ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨០៩)
  • ស៊ុយអែត ស៊ុយអែត៖ ៥០,០០០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១៣)
  • ហុល្លង់៖ ៣៥,៦០០ នាក់​ រាប់បញ្ចូលទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១៥)
  • ចក្រភពអូតូម៉ង់៖ ៣៥០,០០០ នាក់ដែលសុទ្ធតែជាកងកម្លាំងទូទៅ

កងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តផ្សេងៗទៀត៖ ១០០,០០០ នាក់ រាប់ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល សរុប៖ ៣,០០០,០០០ នាក់ (១៨១៣)

  • ចក្រភពបារាំង៖ ១,២០០,០០០ នាក់ ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១៣)[២១]
  • កងកម្លាំងរដ្ឋចំណុះ និងសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំង៖ ៥០០,០០០ – ១,០០០,០០០ នាក់ ទាំងកងកម្លាំងទូទៅ និងកងជីវពល (១៨១៣)

សរុប៖ ២,០០០,០០០ នាក់ (១៨១៣)

សហេតុភាព និង ការខាងបង់
  • អូទ្រីស៖ ៣៥០,២២០ នាក់បានស្លាប់ក្នុងសង្គ្រាម[២២] (សរុបអ្នកស្លាប់ទាំងអស់ចំនួន ៥០០,០០០ នាក់)
  • អេស្ប៉ាញ អេស្ប៉ាញ៖ ទាហានជាង ៣០០,០០០ នាក់បានស្លាប់[២៣] និងមានអ្នកស្លាប់សរុបបន្ថែមទៀតជាង ៥៨៦,០០០ បូករួមទាំងជនស៊ីវិល[២៤]
  • ចក្រភពរុស្ស៊ី រុស្ស៊ី៖ ២៨៩,០០០ នាក់បានស្លាប់ក្នុងសង្គ្រាម[២៥] (ចំនួនអ្នកស្លាប់សរុប ៦០០,០០០ នាក់ រួមទាំងជនស៊ីវិល)
  • ​​ ព្រុស៖ ១៣៤,០០០ នាក់បានស្លាប់ក្នុងសង្គ្រាម (ចំនួនអ្នកស្លាប់សរុប ៣០០,០០០ នាក់ រួមទាំងជនស៊ីវិល)
  • ចក្រភពអង់គ្លេស៖ ១២៥,០០០ នាក់បានស្លាប់ក្នុងសង្គ្រាម[២៦] (ចំនួនអ្នកស្លាប់សរុប ៣០០,០០០ នាក់ រួមទាំងជនស៊ីវិល)
  • ព័រទុយហ្កាល់៖ ចំនួនអ្នកស្លាប់ និងបាត់ខ្លួនសរុបអាចមានដល់ទៅ ២៥០,០០០ នាក់ រួមទាំងជនស៊ីវិល[២៦]
  • អ៊ីតាលី៖ ១២០,០០០ នាក់បានស្លាប់ ឬបាត់ខ្លួន រួមទាំងជនស៊ីវិល[២៣]
  • ចក្រភពអូតូម៉ង់៖ ៥០,០០០ នាក់បានស្លាប់ ឬបាត់ខ្លួន[២៧]
    សរុប៖ ៤,០០០,០០០ នាក់​ ទាំងករណីស្លាប់ និងបាត់ខ្លួនក្នុងជួរយោធា និងស៊ីវិល
ចក្រភពបារាំង
  • ទាហានបារាំងចំនួន ៣០៦,០០០ នាក់បានស្លាប់ក្នុងសង្គ្រាម[២៨]
  • ទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងចំនូន ៦៥,០០០ នាក់បានស្លាប់ក្នុងសង្គ្រាម[២៩]
  • ​ ទាហានបារាំងចំនួន ៨០០,០០០ នាក់បានស្លាប់ដោយរោគជំងឺ របួសធ្ងន់ធ្ងរ និងឧបទ្ទវហេតុផ្សេងៗ[២៩]
  • ជនស៊ីវិលចំនួន ៦០០,០០០ នាក់បានស្លាប់[២៩]
    សរុប៖ ២,០០០,០០០ នាក់[៣០]

សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក (ភាសាអង់គ្លេសNapoleonic Wars និងភាសាបារាំងGuerres napoléoniennes) (១៨០៣–១៨១៥) គឺជាជម្លោះសង្គ្រាមបន្តប្រទាក់ប្រទិនគ្នាដែលបង្កឡើងដោយអាណាចក្របារាំងទីមួយ និងសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួនក្រោមការដឹកនាំដោយព្រះចៅអធិរាជណាប៉ូលេអុងទី១ ប្រឆាំងនឹងក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តមហាអំណាចអឺរ៉ុបមួយចំនួនដែលហិរញ្ញប្បទាន និងនាំមុខដោយចក្រភពអង់គ្លេស។ សង្គ្រាមនេះច្រើនបែងចែកចេញជាជម្លោះធំៗចំនួនប្រាំរួមមាន៖ សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបី ទីបួន ទីប្រាំ ទីប្រាំមួយ និងទីប្រាំពីរ

វគ្គដំបូងនៃសង្រ្គាមនេះបានផ្ទុះឡើងនៅពេលដែលចក្រភពអង់គ្លេស និងសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួនបានរួមគ្នាប្រកាសសង្រ្គាមលើប្រទេសបារាំងនៅថ្ងៃទី១៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨០៣។ នៅអំឡុងខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨០៥ ព្រះចៅណាប៉ូលេអុងទី១ បានវាយឈ្នះកងទ័ពចម្រុះរុស្ស៊ី-អូទ្រីសនៅអ៊ូស្ទែរលីត្ស៍ ធ្វើឱ្យចក្រភពរ៉ូម៉ាំងពិសិដ្ឋដួលរលំ រួចបានបង្ខំអូទ្រីសឱ្យចរចារកសន្តិភាព។ ដោយព្រួយបារម្ភពីកំណើនអំណាចរបស់បារាំង រាជាណាចក្រព្រុសបានដឹកនាំបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពទីបួនបន្តសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងបារាំងនៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ១៨០៦។ ជាលទ្ធផល ណាប៉ូលេអុងក៏បានដឹកនាំទ័ពវាយឈ្នះព្រុសនៅយីណា និងលើទ័ពរុស្ស៊ីនៅហ្វ្រៃឡង់ បង្កើតសុខសន្តិភាពមួយរយៈពេលខ្លី។ សន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពក្រោយសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបួនមិនបានបញ្ចប់ជម្លោះសព្វគ្រប់អស់ទេ ដែលជាហេតុនាំឱ្យសង្គ្រាមផ្ទុះឡើងម្តងទៀតនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៩ ដោយលើកនេះគឺដឹកនាំដោយអូទ្រីស។

បន្ទាប់ពីបានប្រកាសអនុវត្តប្រព័ន្ធទ្វីបក្នុងគោលបំណងផ្តាច់ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចអង់គ្លេស ណាប៉ូលេអុងក៏បានលើកទ័ពចូលឈ្លានពានប្រទេសព័រទុយហ្កាល់ដែលត្រូវជាសម្ព័ន្ធមិត្តចុងក្រោយរបស់អង់គ្លេសនៅលើទ្វីបអឺរ៉ុប។ បន្ទាប់ពីបានកាន់កាប់រាជធានីលីស្បោនក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៨០៧ និងដោយសារកងទ័ពបារាំងមួយភាគធំកំពុងមានវត្តមាននៅលើទឹកដីអេស្ប៉ាញស្រាប់ផង ណាប៉ូលេអុងក៏ឈ្លាតឱកាសក្បត់នឹងអតីតសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួនដោយដកហូតសិទ្ធិអំណាចពីគ្រួសាររាជវង្សអេស្ប៉ាញ រួចប្រកាសលើកបងប្រុសខ្លួនចូសែហ្វជាព្រះរាជាអេស្ប៉ាញនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៨។ ដោយមានការគាំទ្រពីអង់គ្លេស ព័រទុយហ្កាល់រួមទាំងអេស្ប៉ាញក៏បានធ្វើការរើបម្រះប្រឆាំងនឹងបារាំង ហើយទីបំផុតក៏បានវាយបណ្តេញពួកបារាំងចេញអស់ពីឧបទ្វីបអ៊ីបេរីដោយជោគជ័យនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៤។

ទន្ទឹមគ្នានេះដែរ ប្រទេសរុស្ស៊ីដោយពុំពេញចិត្តនឹងគោលការណ៍ប្រព័ន្ធទ្វីបរបស់បារាំងដែលកំពុងជិះជាន់លើវិស័យពាណិជ្ជកម្មរបស់ប្រទេសខ្លួន ក៏បានលួចធ្វើជំនួញជាមួយរដ្ឋក្រៅប្រព័ន្ធដូចជាអង់គ្លេសជាដើម ដែលជាហេតុជំរុញឱ្យណាប៉ូលេអុងបើកការឈ្លានពានដ៏ធំចូលក្នុងប្រទេសរុស្ស៊ីនៅអំឡុងឆ្នាំ១៨១២។ ជាលទ្ធផល បារាំងបានទទួលបរាជ័យយ៉ាងសង្វេគ ហើយក៏ត្រូវបង្ខំចិត្តដកទ័ពចេញពីទឹកដីប្រទេសរុស្ស៊ីស្ទើរមិនរួច។

ដោយឃើញថាបារាំងកំពុងចាញ់សង្គ្រាមបែបនេះ ព្រុស អូទ្រីស អង់គ្លេស​ ស៊ុយអែត និងរុស្ស៊ីក៏បាននាំគ្នាបង្កើតក្រុមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំមួយឡើង រួចផ្ដើមយុទ្ធនាការយោធាថ្មីប្រឆាំងនឹងបារាំង និងមិនយូរប៉ុន្មានក៏បានយកឈ្នះលើទ័ពណាប៉ូលេអុងនៅលែបស៊ីគក្នុងឆ្នាំ១៨១៣។ បន្ទាប់មក ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តក៏ចាប់ផ្ដើមរុញបារាំងពីទិសខាងកើតចេញពីឧបទ្វិបអ៊ីបេរីរហូតចូលដល់ទឹកដីភាគនិរតីនៃប្រទេសបារាំង។ កម្លាំងក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តក៏បានចូលកាន់កាប់ទីក្រុងប៉ារីសនៅចុងខែមីនា ឆ្នាំ១៨១៤ រួចក៏បង្ខំណាប៉ូលេអុងឱ្យដាក់រាជ្យ និងចាប់ទ្រង់និរទេសទៅលើកោះអែលបា ខណៈដែលរាជវង្សបួរបុងដើមរបស់បារាំងត្រូវបានលើកមកកាន់អំណាចសារជាថ្មី។ មួយឆ្នាំក្រោយមក ណាប៉ូលេអុងបានរត់ចេញពីអែលបារួចចូលមកដឹកនាំប្រទេសបារាំងម្តងទៀតបានរយៈពេលប្រមាណមួយរយថ្ងៃ។ ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តក៏បានរួមគ្នាបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពលើកទីប្រាំពីរឡើង ហើយបានច្បាំងឈ្នះលើទ័ពណាប៉ូលេអុងនៅក្នុងសមរភូមិវ៉ាត់ធឺលូក្នុងអំឡុងខែឧសភា ឆ្នាំ១៨១៥។ ណាប៉ូលេអុងត្រូវបានគេចាប់និរទេសម្តងទៀតដោយលើកនេះគឺទៅកោះសាំងហេលីណាដែលស្ថិតនៅកណ្តាលមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក ហើយជាទីកន្លែងដែលទ្រង់សោយទិវង្គតនៅប្រាំមួយឆ្នាំក្រោយមកក្នុងឆ្នាំ១៨២១។[៣១]

សង្គ្រាមនេះបានផ្តល់ផលជាច្រើនដល់ពិភពលោកមិនថាល្អអាក្រក់ដូចជា៖ ការរីករាលដាលនៃលទ្ធិជាតិនិយម និងសេរីនិយម និងការលើកតម្កើងច្បាប់រដ្ឋប្បវេណី ខណៈចក្រភពអង់គ្លេសវិញបានក្លាយជាកំពូលមហាអំណាចពិភពលោក ការលេចឡើងនូវចលនាដណ្ដើមឯករាជ្យនៅអាមេរិកឡាទីននិងការចុះថយឥទ្ធិពលអំណាចនៃចក្រភពអេស្ប៉ាញនិងព័រទុយហ្កាល់ ការបង្រួបបង្រួមជាតិនិងទឹកដីអាល្លឺម៉ង់និងអ៊ីតាលី និងវិធីសាស្រ្តថ្មីៗក្នុងការធ្វើសឹកសង្គ្រាមជាដើម។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកបានបញ្ចប់ សមាជទីក្រុងវីយែនបានរៀបចំ និងគូសផែនដីព្រំដែនអឺរ៉ុបឡើងវិញ នាំមកនូវសន្តិភាពដល់ទ្វីបអឺរ៉ុបទាំងមូលរហូតដល់ការផ្ទុះឡើងនៃបដិវត្តន៍ឆ្នាំ១៨៤៨ និងសង្គ្រាមគ្រីមៀក្នុងឆ្នាំ១៨៥៣។

ទិដ្ឋភាពទូទៅ

[កែប្រែ]

ណាប៉ូលេអុងបានឡើងកាន់អំណាចនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩៩ និងបង្កើតបានជារបបផ្តាច់ការយោធានិយមនៅប្រទេសបារាំង។[៣២] គេច្រើនចាត់ទុកថ្ងៃទី១៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨០៣ ថាជាថ្ងៃចាប់ផ្តើមនៃសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកពោលគឺថ្ងៃសង្គ្រាមនៃសម្ព័ន្ធភាពទី៣ ដែលត្រូវជាសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពដំបូងប្រឆាំងនឹងសាធារណរដ្ឋបារាំងបន្ទាប់ពីណាប៉ូលេអុងបានប្រកាសខ្លួនជាមេដឹកនាំបារាំងថ្មី។[៣៣]

ក្រង់ប្រឺតាញ (អង់គ្លេស) បានលុបសន្ធិសញ្ញាអាមៀនចោលហើយបានប្រកាសសង្គ្រាមលើបារាំងនៅអំឡុងខែឧសភា ឆ្នាំ១៨០៣។ មូលហេតុចម្បងក្រោយការប្រកាសសង្គ្រាមរបស់អង់គ្លេសគឺ៖ ការផ្លាស់ប្តូរប្រព័ន្ធអន្តរជាតិនៅអឺរ៉ុបខាងលិចដោយណាប៉ូលេអុង ជាពិសេសគឺនៅប្រទេសស្វីស អាល្លឺម៉ង់ អ៊ីតាលី និងហុល្លង់។ ប្រវត្ដិវិទូម្នាក់នាមហ្វ្រេឌឺរិច កាហ្កានបានអះអាងថា ចក្រភពអង់គ្លេសបានកើតការខឹងសម្បារជាពិសេសបន្ទាប់ពីណាប៉ូលេអុងបានចូលត្រួតត្រាប្រទេសស្វីស។ លើសពីនេះទៅទៀត ណាប៉ូលេអុងបានថ្លែងថាប្រទេសអង់គ្លេសមិនគួរមានសម្លេងនៅក្នុងកិច្ចការបរទេសរបស់ទ្វីបអឺរ៉ុបនោះឡើយដែលជាហេតុនាំឱ្យអង់គ្លេសចាត់ទុកមតិមួយនេះថាជាការជេរប្រមាណនឹងប្រជាជាតិខ្លួន។ ប្រទេសរុស្ស៊ីដែលបានមើលព្រឹត្តិការណ៍ទាំងអស់នេះពីចម្ងាយបានសន្មតថា អន្តរាគមន៍របស់បារាំងនៅប្រទេសស្វីសបានបង្ហាញថាណាប៉ូលេអុងគឺមិនសម្លឹងរកដំណោះស្រាយដោយសន្តិវិធីជាមួយមហាអំណាចអឺរ៉ុបផ្សេងៗទៀតនោះឡើយ។[៣៣]

អង់គ្លេសបានចេញប្រតិបត្តិការបិទផ្លូវទឹកជុំវិញប្រទេសបារាំងដើម្បីបង្អត់ធនធាននាំចូល។ ណាប៉ូលេអុងបានឆ្លើយតបទៅនឹងសកម្មភាពរបស់អង់គ្លេសវិញដោយដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចលើអង់គ្លេសហើយបានព្យាយាមវាយបំបែកសម្ព័ន្ធមិត្តអង់គ្លេសទាំងឡាយណាដែលមានវត្តមាននៅក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប។ ប្រព័ន្ធទ្វីបត្រូវបានគេបង្កើតឡើងដើម្បីបង្អាក់យុទ្ធនាការបិទខ្ទប់របស់អង់គ្លេសនិងពង្រឹងជំនួញពាណិជ្ជកម្មសេរីជាមួយបារាំង។ អង់គ្លេសបានឆ្លើយតបទៅវិញដោយបានចូលកាន់កាប់កងនាវារបស់ដាណឺម៉ាក បំបែកសម្ព័ន្ធរបស់បារាំង និងមិនយូរប៉ុន្មានក៏អាចបង្កើតការត្រួតត្រាលើដែនសមុទ្រខាងលិចទាំងមូល។ ងាកមកនៅអឺរ៉ុបដីគោកវិញ ណាប៉ូលេអុងបានទទួលជ័យជម្នះដ៏សំខាន់នៅក្នុងសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទី៣ ដែលជំរុញឱ្យចក្រភពអូទ្រីសដកខ្លួនចេញពីសង្គ្រាមភ្លាមៗនិងក្រោយមកចក្រភពរ៉ូម៉ាំងពិសិដ្ឋក៏ត្រូវបានរំលាយចោល។ ប៉ុន្មានខែក្រោយមក រដ្ឋព្រុសបានប្រកាសសង្គ្រាមមកលើបារាំងដែលជាហេតុនាំឱ្យផ្ទុះសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទី៤។ សង្រ្គាមនេះបានបញ្ចប់ទៅយ៉ាងដំណំសម្រាប់ព្រុសហើយខ្លួនត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់បារាំងក្នុងរយៈពេលតែ ១៩ ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះក្រោយយុទ្ធនាការដំបូងបានចាប់ផ្តើម។ បន្ទាប់មក ណាប៉ូលេអុងបានយកឈ្នះលើកងទ័ពរុស្ស៊ីនៅហ្វ្រៃឡង់ហើយជាលទ្ធផល រដ្ឋចំណុះរបស់បារាំងប្រមាណបីបួនត្រូវបាននិម្មិតឡើងនៅតំបន់អឺរ៉ុបខាងកើតរួចសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបួនក៏បានបញ្ចប់ជាស្ថាពរ។

ទន្ទឹមនឹងនេះ ការបដិសេធរបស់ព័រទុយហ្កាល់ក្នុងការប្តេជ្ញាយល់ស្របជាមួយប្រព័ន្ធទ្វីបហើយការរំលោភលើប្រព័ន្ធមួយនេះដោយប្រទេសអេស្ប៉ាញបាននាំឱ្យបារាំងសម្រេចចិត្តចូលឈ្លានពានប្រទេសទាំងពីរដោយគេបានសម្តៅលើជម្លោះមួយនេះថាសង្គ្រាមឧបទ្វីប និងមិនយូរប៉ុន្មាន សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំក៏បានផ្ទុះឡើង។ បារាំងបានចូលកាន់កាប់ប្រទេសអេស្ប៉ាញដោយជោគជ័យរួចអេស្ប៉ាញក៏ក្លាយជារដ្ឋចំណុះមួយទៀតរបស់បារាំង។ បន្ទាប់ពីមិនអាចដណ្តើមទីក្រុងអានទ្វើបបាន អង់គ្លេសក៏បានងាកផ្តោតយុទ្ធនាការរបស់ខ្លួននៅក្នុងឧបទ្វីបអ៊ីបេរី។ បន្ទាប់ដឹងឮស្ថានភាពនេះ ណាប៉ូលេអុងក៏បានលើកទ័ពមកវាយអេស្ប៉ាញម្តងទៀតហើយបានបណ្តេញកងទ័ពជំនួយរបស់អង់គ្លេសចេញពីឧបទ្វីបនោះបានដោយសម្រេច។ ដោយចង់ស្តារទឹកដីដែលបានបាត់បង់ទៅនៅអំឡុងសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបីវិញ អូទ្រីសក៏សម្រេចចិត្តបើកយុទ្ធនាការចូលលុកលុយរដ្ឋចំណុះរបស់បារាំងនៅឯតំបន់អឺរ៉ុបខាងកើត។ ជាលទ្ធផល ណាប៉ូលេអុងបានយកឈ្នះលើអូទ្រីសសារជាថ្មីនៅឯតំបន់វ៉ាក្រាម

ដោយខឹងនឹងសកម្មភាពរបស់កងកម្លាំងជើងទឹកអង់គ្លេស សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានប្រកាសសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងអង់គ្លេសនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១២ ប៉ុន្តែអាមេរិកមិនបានចុះសម្ព័ន្ធភាពអ្វីជាមួយបារាំងនោះឡើយ។ ការតវ៉ាអំពីការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងនៅប៉ូឡូញនិងការចុះចេញពីប្រព័ន្ធទ្វីបដោយរុស្ស៊ីបាននាំឱ្យណាប៉ូលេអុងផ្តើមការឈ្លានពានលើប្រទេសរុស្ស៊ីនៅអំឡុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១២។ យុទ្ធសាស្ត្រដ៏ឈ្លាសវៃរបស់រុស្ស៊ីបានបំបាក់កងមហាយោធារបស់បារាំងនិងបូករួមទាំងសិសររដូវដ៏ត្រជាក់ចង់កកនៅរុស្ស៊ី កងទ័ពបារាំងដែលនៅសេសសល់ទាំងប៉ុន្មានក៏បាននាំគ្នាដកថយចេញពីទឹកដីរុស្ស៊ីវិញ។ ខណៈពេលដកថយចេញពីទឹកដីប្រទេសរុស្ស៊ី អំណាចរបស់បារាំងនៅឯឧបទ្វីបអ៊ីបេរីបានកំពុងតែធ្លាក់ចុះទ្រុតទ្រោមខ្លាំងហើយទីបំផុតបារាំងក៏បាត់បង់អំណាចគ្រប់គ្រងនៅអ៊ីបេរីទាំងស្រុងក្នុងសមរភូមិវីតូរីយ៉ា។ ដោយឃើញបារាំងកំពុងទទួលបរាជ័យជាប់គ្នាៗដូច្នេះ អង់គ្លេសក៏បានឈ្លាតឱកាសបង្កើតដឹកនាំសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំមួយ

ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តបានយកឈ្នះលើណាប៉ូលេអុងនៅក្នុងសមរភូមិលែបស៊ីគដែលជាដើមហេតុបណ្តាលឱ្យណាប៉ូលេអុងធ្លាក់ចេញពីអំណាច និងទីបំផុតបានសម្រេចដាក់រាជ្យនៅថ្ងៃទី៦ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨១៤។ ថ្នាក់ដឹកនាំក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តបានបញ្ជាឱ្យគេនិរទេសណាប៉ូលេអុងទៅលើកោះអែលបារួចស្តាររបបរាជវង្សបួរបុងឡើងវិញនៅប្រទេសបារាំង។ ណាប៉ូលេអុងបានរត់ចេញពីអែលបានៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៥ ហើយបានធ្វើដំណើរត្រឡប់មកបារាំងវិញដោយទទួលបាននូវការគាំទ្រយ៉ាងច្រើនល្មមអាចផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមថ្មីរបស់ស្តេចល្វីទី១៦។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះបាននាំឱ្យផ្ទុះជម្លោះសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំពីរប្រឆាំងនឹងណាប៉ូលេអុង។ ណាប៉ូលេអុងត្រូវទទួលបរាជ័យជាចុងក្រោយនៅក្នុងសមរភូមិវ៉ាត់ធឺលូ ហើយព្រះអង្គត្រូវបង្ខំដាក់រាជ្យម្តងទៀតនៅថ្ងៃទី២២ ខែមិថុនា។ នៅថ្ងៃទី១៥ ខែកក្កដា ព្រះអង្គបានសុំទទួលចុះចាញ់ចំពោះមុខកងកម្លាំងអង់គ្លេសនៅឯរ៉ូឆេហ្វត៍ ហើយត្រូវបាននិរទេសជាអចិន្ត្រៃយ៍ទៅលើកោះដ៏ដាច់ស្រយាលមួយឈ្មោះសាំងហេលីណា។ សន្ធិសញ្ញាទីក្រុងប៉ារីសដែលចុះនៅថ្ងៃទី២០ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨១៥ បានបិទបញ្ចប់ឆាកសង្គ្រាមមួយនេះជាផ្លូវការ។

អំណាចរាជវង្សបួរបុងត្រូវបានស្តារឡើងវិញនៅប្រទេសបារាំងហើយក្រុមអ្នកឈ្នះបាននាំគ្នាផ្តើមកិច្ចប្រជុំសមាជទីក្រុងវីយែនដើម្បីស្តារសន្តិភាពឡើងវិញនៅអឺរ៉ុប។ ជាលទ្ធផលផ្ទាល់នៃសង្រ្គាម រាជាណាចក្រព្រុសបានក្លាយជាមហាអំណាចថ្មីនៅក្នុងទ្វីប[៣៤] ខណៈពេលដែលចក្រភពអង់គ្លេសដែលមានកងទ័ពជើងទឹកដ៏ខ្លាំងពូកែមិនអាចប្រៀបបាននោះក៏បានឡើងជាមហាអំណាចដ៏លេចធ្លោមួយនៅលើពិភពលោក។[៣៥] ចក្រភពរ៉ូម៉ាំងពិសិដ្ឋត្រូវបានរំលាយហើយទស្សនៈជាតិនិយមដែលបានលេចចេញនៅដើមសង្រ្គាមបានរួមចំណែកយ៉ាងធំធេងដល់ដំណើរបង្រួបបង្រួមនៃរដ្ឋអាល្លឺម៉ង់និងឧបទ្វីបអ៊ីតាលីសង្រ្គាមនៅអ៊ីបេរីបានធ្វើឱ្យអំណាចឥទ្ធិពលរបស់អេស្ប៉ាញចុះខ្សោយដុនដាប ហើយចក្រភពអេស្ប៉ាញក៏ចាប់ផ្តើមដួលរលំបន្តិចម្តងៗ។ គិតដល់ឆ្នាំ១៨៣៣ អេស្ប៉ាញបានបាត់បង់កម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួននៅក្នុងទ្វីបអាមេរិកស្ទើរតែទាំងអស់។ ចក្រភពព័រទុយហ្កាល់ក៏បានចុះខ្សោយដូចអេស្ប៉ាញផងដែរបន្ទាប់ពីប្រទេសប្រេស៊ីលបានប្រកាសឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៨២២។[៣៦]

សង្គ្រាមមួយនេះបាននាំឱ្យមានបដិវត្តន៍ផ្នែកសង្គ្រាមនៅអឺរ៉ុបដូចជា ការធ្វើសមយុទ្ធទ្រង់ទ្រាយធំនិងយុទ្ធសាស្ត្រសង្គ្រាមសរុបដែលនាំឱ្យកើតមានយុទ្ធនាការដ៏ធំថ្មីដែលមិនធ្លាប់មានពីមុនមកដោយប្រជាជាតិទាំងមូលត្រូវប្តេជ្ញាចិត្តលះបង់នូវធនធានសេដ្ឋកិច្ចនិងឧស្សាហកម្មទាំងអស់របស់ពួកគេចំពោះកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងសង្រ្គាមរួម។[៣៧] ដោយសារតែសង្គ្រាមនេះមានរយៈពេលវែងឆ្ងាយ ដូច្នេះទើបវិសាលភាពនៃសញ្ជ័យរបស់ណាប៉ូលេអុងនិងប្រជាប្រិយភាពនៃឧត្តមគតិក្នុងបដិវត្តន៍បារាំងបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដល់វប្បធម៌និងសង្គមនៃទ្វីបអឺរ៉ុប។ បដិវត្តន៍បន្តបន្ទាប់ជាច្រើនដូចជានៅក្នុងប្រទេសរុស្ស៊ីជាដើមបានប្រមើលទៅបារាំងថាជាប្រភពនៃការជម្រុញគំនិតបដិវត្តន៍របស់ពួកគេ[៣៨] ខណៈដែលគោលការណ៍គ្រឹះស្នូលរបស់វាបានបានជះនូវឥទ្ធិពលចូលក្នុងសង្វៀនសិទ្ធិមនុស្សនិងព្រមទាំងបង្កើតនូវទស្សនវិជ្ជានយោបាយទំនើបៗដែលកំពុងតែនៅប្រើប្រាស់ដល់សព្វថ្ងៃ។[៣៩]

ផ្ទៃរឿង

[កែប្រែ]
ជ័យជម្នះរបស់កងទ័ពបារាំងលើកងទ័ពព្រុសនៅក្នុងសមរភូមិវ៉ាល់មីនៃឆ្នាំ១៧៩២

បដិវត្តន៍បារាំងបានទទួលរងនូវការរិះគន់ និងការគំរាមកំហែងយ៉ាងខ្លាំងពីក្រុមមហាអំណាចអឺរ៉ុបដទៃ ជាពិសេសគឺបន្ទាប់ពីការប្រហារជីវិតព្រះមហាក្សត្របារាំងព្រះនាមល្វីទី១៦ បូករួមជាមួយនឹងការផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមបារាំង។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩៣ ចក្រភពអូទ្រីស ព្រះរាជាណាចក្រសាដេញ៉ា ណាប្លេស ព្រុស ចក្រភពអេស្ប៉ាញ និងចក្រភពអង់គ្លេសបានរួមគ្នាបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពទីមួយឡើងក្នុងគោលបំណងបញ្ឈប់ភាពវឹកវរនៅក្នុងប្រទេសបារាំង។ ដោយឃើញដូច្នេះ បារាំងក៏ចាត់វិធានការកេណ្ឌទ័ពក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ ធ្វើកំណែទម្រង់យោធា និងបញ្ជូនធនធានដែលខ្លួនមានទាំងប៉ុន្មានចូលទៅក្នុងសង្គ្រាម។ យុទ្ធសាស្ត្រទាំងអស់នេះបាននាំឱ្យបារាំងអាចយកជ័យជម្នះបានលើក្រុមសម្ព័ន្ធភាព ថ្វីបើកំពុងតែជាប់ប្រយុទ្ធសង្គ្រាមស៊ីវិលនៅក្នុងប្រទេសខ្លួនក្តី។ ណាប៉ូលេអុងដែលពេលនោះជាឧត្តមសេនីយ៍បារាំងម្នាក់នៃកងទ័ពបដិវត្តន៍បារាំង បានបង្ខំអូទ្រីសឱ្យចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាកំប៉ូហ្វ័រមីអូ ដោយបន្សល់ទុកតែចក្រភពអង់គ្លេសតែមួយគត់នៅប្រឆាំងនឹងសាធារណរដ្ឋបារាំង។

ក្រុមសម្ព័ន្ធភាពទីពីរត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩៨ ដោយចក្រភពអង់គ្លេស អូទ្រីស ណាប្លេស ចក្រភពអូតូម៉ង់ រដ្ឋប៉ាប ព័រទុយហ្កាល់ រុស្ស៊ី និងស៊ុយអែត។ ដំណើរគ្នានេះដែរ សាធារណរដ្ឋបារាំងដែលកំពុងស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់គណៈឌីរ៉េកទ័រ (ក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋបាលនៃសាធារណរដ្ឋបារាំង) បានប្រឈមនឹងអំពើពុករលួយ និងជម្លោះផ្ទៃក្នុងយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ។ សាធារណរដ្ឋថ្មីថ្មោងនោះក៏បានកំពុងជួបនូវវិបត្តិថវិកាផងដែរដែលធ្វើឱ្យប្រជាជនមួយភាគធំនៃប្រទេសបារាំងបានចាប់ផ្តើមកើតការស្អប់ខ្ពើមនឹងរដ្ឋាភិបាល។ ណាប៉ូលេអុងដោយលើកនេះជាមេបញ្ជាការនៃកងទ័ពបារាំងឈរជើងនៅអ៊ីតាលី បានបើកយុទ្ធនាការយោធាមួយនៅអេហ្ស៊ីបក្នុងគោលបំណងបិទផ្លូវទឹករារាំងលំហូរសេដ្ឋកិច្ចរបស់អង់គ្លេសនៅឥណ្ឌា។ នៅឯបារាំងវិញ កាលត្រូវសត្រូវឡោមព័ទ្ធពីគ្រប់ទិសតំបន់ដូច្នោះក៏ជួបនូវបរាជ័យម្តងហើយម្តងទៀតមិនអាចងើបមុខរួចយកឈ្នះដូចកាលសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពមុន។

រូបគំនូរនៃកងទ័ពណាប៉ូលេអុងយកឈ្នះលើកងកម្លាំងអូទ្រីសនៅក្នុងសមរភូមិរីវ៉ូលីនៃឆ្នាំ១៧៩៧

ណាប៉ូលេអុងបានវិលត្រឡប់មកប្រទេសបារាំងវិញនៅថ្ងៃទី២៣ ខែសីហា ឆ្នាំ១៧៩៩ បន្ទាប់ពីយុទ្ធនាការនៅអេហ្ស៊ីបបានទទួលបរាជ័យយ៉ាងអាម៉ាស់។ ក្រោយមកដល់ប្រទេសបារាំង ណាប៉ូលេអុងបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រដ្ឋាភិបាលឌីរ៉េកទ័រនៅថ្ងៃទី៩ ខែវិច្ឆិកា និងបានបង្កើតគណៈកុងស៊ុលជំនួសជារដ្ឋាភិបាលថ្មី។[៣២] ជាបន្ទាប់ ណាប៉ូលេអុងបានរៀបចាត់ចែងកងកម្លាំងយោធាបារាំងឡើងវិញដោយបានបង្កើតកងទ័ពបម្រុងដ៏ធំត្រៀមទុកដើម្បីគាំទ្រយុទ្ធនាការយោធានៅលើតំបន់រ៉ាំង ឬនៅអ៊ីតាលី។ កងទ័ពរុស្ស៊ីត្រូវបានបារាំងវាយចេញពីសង្រ្គាមរួចទៅហើយ ខណៈក្រោមការដឹកនាំរបស់ណាប៉ូលេអុង បារាំងបានច្បាំងឈ្នះនឹងកងកម្លាំងអូទ្រីសនៅក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨០០ ដែលធ្វើឱ្យអូទ្រីសបាត់បង់អំណាចឥទ្ធិពលនៅអ៊ីតាលី។ ទីបំផុតនៅខែធ្នូនៃឆ្នាំដដែរនោះ អូទ្រីសក៏ត្រូវដួលបរាជ័យទាំងស្រុងក្រោមថ្វីដៃរបស់ឧត្តមសេនីយ៍បារាំងកំពូលម្នាក់រូបឈ្មោះម៉ូរ៉ូនៅរដ្ឋបាវីយែរ។ បរាជ័យរបស់អូទ្រីសត្រូវបានផ្សាភ្ជាប់ដោយសន្ធិសញ្ញាលូនេវីលនៅដើមឆ្នាំបន្ទាប់ ដាក់បន្ថែមសម្ពាធឱ្យអង់គ្លេសបង្ខំចុះលើសន្ធិសញ្ញាអាមៀនជាមួយបារាំង ស្ដារសន្តិភាពបានមួយរយៈពេលខ្លីនៅអឺរ៉ុប។

កាលបរិច្ឆេទចាប់ផ្តើម និងនាមវលី

[កែប្រែ]

បច្ចុប្បន្ន គ្មានការឯកច្ឆន្ទគ្នានោះទេថាពេលណាដែលសង្គ្រាមបដិវត្តន៍បារាំងបានបញ្ចប់ ហើយពេលសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកចាប់ផ្តើម។ កាលបរិច្ឆេទដែលអាចទទួលទៅបានរួមមានថ្ងៃទី៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៧៩៩ គឺនៅពេលដែលបូណាប៉ារត៍ដណ្តើមអំណាចនៅថ្ងៃទី១៨ ខែប៊្រូមែរ (បើយោងទៅតាមប្រតិទិនសាធារណរដ្ឋដែលប្រើប្រាស់នៅពេលនោះ),[៤០] ថ្ងៃទី១៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨០៣ នៅពេលដែលអង់គ្លេសនិងបារាំងបានបញ្ចប់សន្តិភាពមួយរយៈពេលខ្លីនៅរវាងឆ្នាំ១៧៩២ និងឆ្នាំ១៨១៤ ឬថ្ងៃទី២ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨០៤ នៅពេលដែលបូណាប៉ារត៍បានឡើងគ្រងរាជ្យជាព្រះចៅអធិរាជបារាំង។[៤១]

ជាម្តងម្កាល ប្រវត្តិវិទូអង់គ្លេសជាច្រើនរូបបានសម្ដៅទៅលើសម័យភ្លើងសង្រ្គាមបន្តកន្ទុយគ្នាពីឆ្នាំ១៧៩២ ដល់ឆ្នាំ១៨១៥ ថាជាមហាសង្រ្គាមបារាំង (Great French War) ឬក៏ជាដំណាក់កាលចុងបញ្ចប់នៃសង្រ្គាមរយឆ្នាំលើកទីពីររវាងអង់គ្លេស-បារាំង ដែលចំណាយពេលពីឆ្នាំ១៦៨៩ ដល់ឆ្នាំ១៨១៥។[៤២]

នៅប្រទេសបារាំង សង្រ្គាមណាប៉ូលេអូនិកជាទូទៅត្រូវបានរាប់បញ្ចូលជាមួយសង្គ្រាមបដិវត្តន៍បារាំងក្រោមឈ្មោះថា៖ Les guerres de la Revolution et de l'Empire[៤៣]

សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបី, ១៨០៥

[កែប្រែ]
ការបាញ់ប្រយុទ្ធគ្នារវាងនាវាចម្បាំងអង់គ្លេស (ជាយ) និងបារាំង (កណ្ដាល) ក្នុងសមរភូមិត្រាហ្វាលហ្ការ

ចក្រភពអង់គ្លេសបានប្រមូលផ្តុំសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួននៅជុំវិញទ្វីបអឺរ៉ុបដើម្បីបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពទីបីប្រឆាំងនឹងចក្រភពបារាំងថ្មីថ្មោងក្រោយបន្ទាប់ពីណាប៉ូលេអុងបានប្រកាសសាមីខ្លួនជាអធិរាជនៃប្រទេសបារាំង។[៤៤][៤៥] ណាប៉ូលេអុងបានពិចារណាត្រៀមនឹងឈ្លានពានចក្រភពអង់គ្លេសទៅហើយ[៤៦][៤៧] ដោយបានប្រមូលផ្តុំកម្លាំងទ័ពចំនួន ១៨០,០០០ នាក់នៅប៊ូឡូញ្ញី។ ក៏ប៉ុន្តែមុនពេលព្រះអង្គបញ្ជាទ័ពចូលឈ្លានពាន ទ្រង់ត្រូវការពង្រឹងសមត្ថភាពនៃកងទ័ពជើងទឹកបារាំងជាមុនសិន ឬយ៉ាងណាត្រូវទាញកងនាវាអង់គ្លេសឱ្យចេញឆ្ងាយពីផ្លូវទឹកអង់គ្លេសដែលរត់ពុះកាត់អង់គ្លេស និងបារាំង។ បារាំងបានបង្កើតផែនការដ៏ធំមួយដើម្បីបំបែរកងនាវាអង់គ្លេសឱ្យដកថយពីផ្លូវទឹកនោះតាមរយៈការគំរាមកំហែងកម្មសិទ្ធិអាណានិគមអង់គ្លេសនៅឥណ្ឌីខាងលិច ប៉ុន្តែវាបានបរាជ័យនៅពេលដែលកងនាវារួមបារាំង-អេស្ប៉ាញក្រោមឧត្តមនាវីវីល្លេនឺហ្វត្រូវកម្លាំងអង់គ្លេសវាយរហូតដកថយចេញពីកាប់ហ្វីនីស្តែរ៍នៅថ្ងៃទី២២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨០៥។ កងនាវាអង់គ្លេសបានឡោមព័ទ្ធបិទកម្លាំងវីល្លេនឺហ្វនៅទីក្រុងកាឌីសនៃប្រទេសអេស្ប៉ាញរហូតដល់ពេលលោកវីល្លេនឺហ្វដឹកនាំកម្លាំងបង្វែរទៅទីក្រុងណាប្លេសវិញនៅថ្ងៃទី១៩ ខែតុលា។ កងនាវាអង់គ្លេសបានដេញតាមពីក្រោយ និងទីបំផុតបានវាយឈ្នះកងកម្លាំងរួមរបស់បារាំង-អេស្ប៉ាញក្នុងសមរភូមិត្រាហ្វាលហ្ការនៅថ្ងៃទី២១ ខែតុលា។ ចាប់ពីពេលនោះមក ណាប៉ូលេអុងបានអស់ឱកាសទាំងប៉ុន្មានក្នុងការប្រជែងជាមួយអង់គ្លេសនៅលើផ្ទៃសមុទ្រ ហើយការគំរាមកំហែងឈ្លានពានអង់គ្លេសក៏បាត់សូន្យឈឹងដូចគ្នា។ ដោយដូច្នោះ ព្រះអង្គ​ក៏បាន​បង្វែរចំណាប់អារម្មណ៍​មកសម្លឹងមើលក្រុមសត្រូវ​ទ្រង់នៅ​​ទ្វីបអឺរ៉ុបជាថ្មីម្តងទៀត។

ផែនទីយុទ្ធសាស្ត្រអឺរ៉ុបនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៥ មុនពេលសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបីផ្ទុះឡើង

នៅខែមេសា ឆ្នាំ១៨០៥ ចក្រភពអង់គ្លេស និងរុស្ស៊ីបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមួយក្នុងគោលបំណងវាយបណ្ដេញទ័ពបារាំងចេញពីសាធារណរដ្ឋបាតាហ្វ (ប្រទេសហុល្លង់បច្ចុប្បន្ន) និងសហព័ន្ធស្វីស។ ប្រទេសអូទ្រីសបានចុះចូលក្នុងសម្ព័ន្ធភាពថ្មីនោះបន្ទាប់ពីបារាំងបានកាត់ក្រុងហ្សឺណែវ និងការប្រកាសរបស់ណាប៉ូលេអុងជាព្រះមហាក្សត្រនៃប្រទេសអ៊ីតាលីនៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨០៥។ រីឯប្រទេសស៊ុយអែតវិញ កាលដែលខ្លួនបានយល់ព្រមជួលតំបន់ប៉ូមេរ៉ានីឱ្យអង់គ្លេសប្រើជាមូលដ្ឋានយោធាស្រាប់ទៅហើយ ក៏សម្រេចចិត្តចូលរួមក្នុងសម្ព័ន្ធភាពនៅថ្ងៃទី៩ ខែសីហា។

អូទ្រីសបានចាប់ផ្តើមសង្រ្គាមសម្ព័ន្ធភាពទីបីដោយលើកទ័ពចូលឈ្លានពានបាវីយែរនៅថ្ងៃទី៨ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៨០៥[៤៨] ជាមួយនឹងកម្លាំងទ័ពប្រមាណ ៧០,០០០ នាក់ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកកាល់ ម៉ាក វន លែបអ៊ែរិច។ បារាំងក៏បានបញ្ជាទ័ពពីប៊ូឡូញ្ញីដើម្បីទៅបង្ក្រាបកម្លាំងអូទ្រីសនៅចុងខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨០៥។ មកដល់បរិវេណទីក្រុងអ៊ូម (២៥ កញ្ញា ដល់ ២០ តុលា) ទ័ពណាប៉ូលេអុងក៏បានឡោមព័ទ្ធកម្លាំងរបស់លែបអ៊ែរិច បង្ខំឱ្យអូទ្រីសលើកទង់សសុំចុះចាញ់ដោយមិនមានការបង្ហូរឈាមគ្នាច្រើន។

បន្ទាប់ពីកងកម្លាំងអូទ្រីសចម្បងត្រូវទទួលបរាជ័យនៅឯភាគខាងជើងនៃភ្នំអាល់ប៍ (ក្រោមបញ្ជាការព្រះរជ្ជទាយាទឆាលស៍ ប្រយុទ្ធចាញ់កងទ័ពបារាំងរបស់អង់ដ្រេ ម៉ាស្សេណា) ណាប៉ូលេអុងក៏បានលើកទ័ពទៅកាន់កាប់ទីក្រុងវីយែននៅថ្ងៃទី១៣ ខែវិច្ឆិកា។ ដោយនៅឆ្ងាយពីខ្សែផ្គត់ផ្គង់ភស្តុភារ ណាប៉ូលេអុងត្រូវប្រឈមនឹងកម្លាំងទ័ពអូទ្រីស-រុស្ស៊ីដ៏ធំជាងទ័ពសត្រូវមុនៗច្រើន ក្រោមបញ្ជារការបស់លោកមីខាអ៊ីល គូធូសឺហ្វ ដោយមានព្រះអធិរាជរុស្ស៊ី ព្រះចៅអាឡិចសាន់ដឺទី១ ទ្រង់វត្តមាននៅសមរភូមិផ្ទាល់។ នៅថ្ងៃទី២ ខែធ្នូ ណាប៉ូលេអុងបានវាយបែកកម្លាំងអូទ្រីស-រុស្ស៊ីដ៏ធំមួយនោះនៅឯទីក្រុងម៉ូរ៉ាវីក្នុងសមរភូមិអ៊ូស្ទែរលីត្ស៍ (ដែលប្រវត្តិវិទូជាទូទៅចាត់ទុកវាថាជាជ័យជម្នះដ៏អស្ចារ្យបំផុតមួយរបស់ណាប៉ូលេអុង)។ ក្នុងសមរភូមិនោះ កងទ័ពបារាំងបានសម្លាប់ទ័ពសត្រូវប្រមាណ ២៥,០០០ នាក់ ខណៈដែលកម្លាំងទ័ពសត្រូវនោះមានចំនួនច្រើនជាងកម្លាំងបារាំងផង រីឯទ័ពបារាំងវិញស្លាប់តែប្រមាណក្រោម ៧,០០០ នាក់ប៉ុណ្ណោះ។

ការចុះចាញ់របស់អូទ្រីសនៅអ៊ូម, ២០​ តុលា ១៨០៥
កងទ័ពបារាំងចូលទីក្រុងវីយែននៅថ្ងៃទី១៣ វិច្ឆិកា ១៨០៥

អូទ្រីសបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងប្រែសប៊ួរ (ថ្ងៃទី២៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨០៥) ដែលនាំឱ្យអូទ្រីសចុះចេញពីសម្ព័ន្ធភាពប្រឆាំងនឹងបារាំង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ សន្ធិសញ្ញានោះ​ក៏បាន​តម្រូវ​ឱ្យ​​អូទ្រីស​ប្រគល់​តំបន់វេណេស៊ីទៅ​ឱ្យ​រាជាណាចក្រ​អ៊ីតាលី​ដែល​កាលនុះជារដ្ឋចម្រុះរបស់​បារាំង និងតំបន់ធីរ៉ូលទៅ​ឱ្យបាវីយែរ។ ក្រោយពីទាត់អូទ្រីសចេញពីសង្រ្គាម ស្ថានការណ៍នៅលើសមរភូមិបានឈានដល់ភាពជាប់គាំង។ ថ្វីបើទ័ពណាប៉ូលេអុងកំពុងបន្តកំណត់ត្រានៃជ័យជំនះមិនដែលចាញ់មែន ប៉ុន្តែកងកម្លាំងពេញលេញរបស់រុស្ស៊ីនៅមិនទាន់បានបញ្ជូនមកទ្វីបអឺរ៉ុបនៅឡើយ។ ក្រោយបិទបញ្ចប់សន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពប្រែសប៊ួរ ណាប៉ូលេអុងបានត្រឡប់មកបង្រួបបង្រួមអំណាចរបស់ទ្រង់ក្នុងប្រទេសបារាំងវិញ ខណៈបារាំងបានកាន់កាប់ប្រទេសបែលហ្ស៊ិក ហុល្លង់ ស្វីស និងអាល្លឺម៉ង់ខាងលិចមួយភាគធំ និងប៉ែកខាងជើងនៃប្រទេសអ៊ីតាលី។

សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបួន, ១៨០៦–១៨០៧

[កែប្រែ]
រូបគំនូរនៃការយាងចូលក្រុងប៊ែរឡាំងរបស់ព្រះចៅណាប៉ូលេអុង ក្រោយយកឈ្នះលើទ័ពព្រុសនៅឯយីណា, កងកម្លាំងរបស់បារាំងបានចូលទីក្រុងប៊ែរឡាំងនៅថ្ងៃទី២៧ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨០៦។

ប៉ុន្មានខែក្រោយពីសម្ព័ន្ធភាពទីបីបានដួលរលំ សម្ព័ន្ធភាពទីបួន (១៨០៦–១៨០៧) ក៏ត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយចក្រភពអង់គ្លេស ព្រុស រុស្ស៊ី សាចសិន និងស៊ុយអែត។ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨០៦ ណាប៉ូលេអុងបានបញ្ជាឱ្យបង្កើតសហព័ន្ធរ៉ាំងឡើងដោយមានរដ្ឋនគរអាល្លឺម៉ង់តូចៗនៅក្នុង និងជុំវិញតំបន់រ៉ាំងជាសមាជិក។ ព្រះអង្គថែមបានបង្រួបបង្រួមរដ្ឋតូចៗមួយចំនួនបញ្ចូលគ្នាទៀតផង ដើម្បីធ្វើឱ្យរបបគ្រប់គ្រងនៅអាល្លឺម៉ង់មានភាពងាយស្រួលរលូនជាងមុន។ ចំពោះរដ្ឋធំៗនៅក្នុងសហព័ន្ធដូចជា សាចសិន និងបាវីយែរវិញត្រូវបានណាប៉ូលេអុងតម្លើងជាព្រះរាជាណាចក្រ។

មកដល់ខែសីហា ឆ្នាំ១៨០៦ ព្រះមហាក្សត្រព្រុស ព្រះអង្គហ្វ្រីឌ្រិច វិលហែលម៍ទី៣ បានសម្រេចប្រកាសសង្គ្រាមទៅលើបារាំងដោយឯកឯងដោយមិនពិគ្រោះជាមួយសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួនជាមុន ជាពិសេសគឺរុស្ស៊ីដែលកម្លាំងទ័ពស្ថិតនៅឆ្ងាយពីដែនដីអាល្លឺម៉ង់នៅឡើយ។ នៅថ្ងៃទី៨ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨០៦ ណាប៉ូលេអុងបានបញ្ជូនកងកម្លាំងបារាំងទាំងអស់ឆ្លងទៅភាគខាងកើតនៃទន្លេរ៉ាំងចូលក្នុងទឹកដីនៃព្រុស។ ណាប៉ូលេអុងបានវាយកម្ចាត់កងទ័ពព្រុសនៅយីណា (១៤ តុលា ១៨០៦) ហើយលោកដាវូត៍ (មេបញ្ជាការបារាំងដ៏ឆ្នើមម្នាក់) បានកម្ចាត់ទ័ពព្រុសមួយផ្សេងទៀតនៅអោអើស្តែដត៍ក្នុងថ្ងៃតែមួយ។ ទាហានបារាំងចំនួន ១៦០,០០០ នាក់ (ចំនួនបានបន្តកើនឡើងនៅយុទ្ធនាការបន្តបន្ទាប់) បានវាយឆ្លងកាត់ទឹកដីព្រុស ដោយបោះជំហានក្នុងល្បឿនយ៉ាងលឿន វាយកម្ទេចទ័ពព្រុសដែលធ្លាប់មានឈ្មោះល្បីល្បាញខ្លាំងក្លាបានដ៏ងាយ។ ក្នុងចំណោមកងកម្លាំងព្រុសសរុប ២៥០,០០០ នាក់ មានទាហានព្រុសចំនួន ២៥,០០០ នាក់ត្រូវបាត់បង់ជីវិត ខណៈ ១៥០,០០០ នាក់ផ្សេងទៀតត្រូវបានចាប់ជាឈ្លើយសឹក រីឯកាំភ្លើងធំ ៤,០០០ គ្រឿង និងកាំភ្លើងវែង ១០០,០០០ ដើមត្រូវបានបំផ្លាញ ឬរឹបអូសដោយបារាំង។ ណាប៉ូលេអុងបានយាងដល់ទីក្រុងប៊ែរឡាំងនៅថ្ងៃទី២៧ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨០៦។ នៅទីនោះ ព្រះអង្គបានចូលទៅគោរពព្រះសុសានព្រះមហាហ្វ្រីឌ្រិច ហើយបានបង្គាប់មេទ័ពរបស់ព្រះអង្គឱ្យដោះមួករបស់ពួកគេ ដោយមានព្រះបន្ទូលថា "ប្រសិនបើព្រះអង្គ (សម្ដៅទៅហ្វ្រីឌ្រិច) នៅមានជីវិត នោះយើងក៏ពុំអាចឈរជើងនៅទីនេះក្នុងថ្ងៃនេះនោះដែរ"។ ណាប៉ូលេអុងទ្រង់បានប្រើពេលត្រឹមតែ ១៩ ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះដើម្បីវាយបែករាជាណាចក្រព្រុសទាំងមូលដោយការកាន់កាប់ទីក្រុងប៊ែរឡាំង និងកម្ទេចកម្លាំងយោធាព្រុសទាំងអស់នៅយីណា និងអោអើស្តែដត៍។ ដោយឃើញដូច្នេះ នគរសាចសិនក៏បានដកខ្លួនពីសម្ព័ន្ធភាពជាមួយព្រុសភ្លាមៗ ហើយរួមគ្នាជាមួយរដ្ឋនគរតូចៗនៅអាល្លឺម៉ង់ខាងជើងបានសម្រេចមកចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រទេសបារាំងវិញ។

ចម្បាំងទ័ពសេះរវាងបារាំង និងរុស្ស៊ីក្នុងសមរភូមិហ្វ្រៃឡង់

នៅវគ្គបន្ទាប់នៃសង្រ្គាម បារាំងបានវាយកងកម្លាំងរុស្ស៊ីចេញពីទឹកដីប៉ូឡូញ ហើយបានប្រើទាហានប៉ូឡូញ និងអាល្លឺម៉ង់ជាច្រើននាក់ទៅធ្វើការឡោមព័ទ្ធនៅក្នុងតំបន់ស៊ីលេស៊ី និងប៉ូមេរ៉ានី ដោយមានជំនួយបន្ថែមពីទាហានហុល្លង់ និងអ៊ីតាលីនៅវគ្គបញ្ចប់។ បន្ទាប់មក ណាប៉ូលេអុងបានបង្វែរទ័ពទៅភាគខាងជើងដើម្បីកម្ចាត់កងទ័ពរុស្ស៊ីដែលនៅសេសសល់ ហើយព្យាយាមដណ្តើមយករាជធានីបណ្ដោះអាសន្នរបស់ព្រុសនៅខូនីស្សប៊ឺក។ ការប្រទាញប្រទង់គ្នាក្នុងសមរភូមិអ៊ីឡូ (៧–៨ កុម្ភៈ ១៨០៧) បូករួមនឹងបរាជ័យនៅក្រុងដង់ហ្ស៊ីក (២៤ ឧសភា ១៨០៧) និងព្រមទាំងសមរភូមិអែលប៊ែក (១០ មិថុនា ១៨០៧) បានបង្ខំរុស្ស៊ីឱ្យបន្តដកថយកាន់តែជ្រៅទៅភាគខាងជើង។ នៅទីបំផុត ណាប៉ូលេអុងបានវាយឈ្នះកងទ័ពរុស្ស៊ីចុងក្រោយនៅហ្វ្រៃឡង់ (១៤ មិថុនា ១៨០៧) មុនពេលព្រះចៅអាឡិចសាន់ដឺបង្ខំព្រះទ័យសុំសន្តិភាពជាមួយណាប៉ូលេអុងនៅក្រុងទីលស៊ីត (៧ កក្កដា ១៨០៧)។ នៅអាល្លឺម៉ង់ និងប៉ូឡូញ រដ្ឋចំណុះរបស់ណាប៉ូលេអុងថ្មីត្រូវបានបង្កើតឡើង មានដូចជា ព្រះរាជាណាចក្រវែស្តហ្វាលី ពញារដ្ឋវ៉ាសូរី និងសាធារណរដ្ឋដង់ហ្ស៊ីកជាដើម។

នៅខែកញ្ញានៃឆ្នាំ១៨០៧ លោកសេនាប្រមុខហ្គីយ៉ូម ប៊្រុយន៍ បានបញ្ចប់បេសកកម្មកាន់កាប់តំបន់ប៉ូមេរ៉ានីរបស់ស៊ុយអែត ដែលនាំឱ្យកងទ័ពស៊ុយអែតទាំងអស់ដកថយ។

ស្កង់ឌីណាវី និងហ្វាំងឡង់

[កែប្រែ]
សមរភូមិត្រង់គែនក្នុងសង្គ្រាមដាណឺម៉ាក–ស៊ុយអែត (១៨០៨–១៨០៩)។ កងទ័ពន័រវែសបានព្យាយាមប្រយុទ្ធដោយអស់ពីកម្លាំងចិត្តកម្លាំងកាយ និងទីបំផុតក៏យកឈ្នះលើទ័ពស៊ុយអែត។

ការឆ្លើយតបដំបូងរបស់ចក្រភពអង់គ្លេសចំពោះប្រព័ន្ធទ្វីបរបស់ណាប៉ូលេអុងគឺបើកការវាយប្រហារផ្លូវទឹកទៅលើប្រទេសដាណឺម៉ាក។ ថ្វីបើដាណឺម៉ាកជាប្រទេសប្រកាន់អព្យាក្រឹតភាពមែនក្ដី តែក្នុងអំឡុងពេលនោះ ដាណឺម៉ាកត្រូវរងសម្ពាធយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរពីបារាំង និងរុស្ស៊ីឱ្យរៀបចំកងនាវាខ្លួនត្រៀមជាជំនួយដល់ណាប៉ូលេអុង។ ដោយយល់ឃើញដូច្នេះ ទីក្រុងឡុងដ៍មិនអាចឈរស្ងៀមទុកឱ្យដាណឺម៉ាកធ្លាក់ក្រោមឥទ្ធិពលបារាំងងាយៗឡើយ។ នៅខែសីហា ឆ្នាំ១៨០៧ កងនាវាអង់គ្លេសបានឡោមព័ទ្ធ និងវាយប្រហារទីក្រុងកូពែនហាក រួចរឹបអូសយកនាវាចម្បាំងដាណឺម៉ាក–ន័រវែសទាំងមូលក្នុងកំពង់ផែកូពែនហាក។ សកម្មភាពនេះបានធានាឱ្យអង់គ្លេសអាចបន្តចេញចូលផ្លូវសមុទ្រនៅភាគខាងជើង និងសមុទ្របាល់ទិក ពិសេសសម្រាប់នាវាពាណិជ្ជកម្ម។ ទីបំផុត ដាណឺម៉ាកក៏សម្រេចប្រឡូកចូលក្នុងសង្គ្រាមនៅខាងបារាំង ប៉ុន្តែដោយគ្មានកងនាវាដូចមុន ឥទ្ធិពលដាណឺម៉ាកនៅក្នុងសង្គ្រាមគឺមានតិចតួចបំផុត។[៤៩][៥០] យ៉ាងណាក្ដី ដាណឺម៉ាកនៅតែបន្តសង្គ្រាមជើងទឹកដោយប្រើប្រាស់ទូកកាំភ្លើងតូចៗលបវាយប្រហារលើនាវាចម្បាំងអង់គ្លេសដែលមានវត្តមានក្នុងដែនទឹកដាណឺម៉ាក និងន័រវែស។ លើសពីនេះ ដាណឺម៉ាកក៏បានប្តេជ្ញាដែរថានឹងចូលរួមក្នុងសង្រ្គាមប្រឆាំងនឹងស៊ុយអែតរួមគ្នាជាមួយបារាំងនិងរុស្ស៊ី។

កាលក្នុងកិច្ចពិភាក្សាគ្នានៅក្រុងទីលស៊ីត ណាប៉ូលេអុង និងអាឡិចសាន់ដឺបានយល់ស្របថា រុស្ស៊ីគួរតែបង្ខំស៊ុយអែតឱ្យចូលរួមក្នុងប្រព័ន្ធទ្វីបរបស់បារាំង។ នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨០៨ រុស្ស៊ីក៏បានបើកការឈ្លានពានលើស៊ុយអែតឆ្លងទឹកដីហ្វាំងឡង់ ហើយមួយខែក្រោយមក ដាណឺម៉ាកក៏ប្រកាសសង្គ្រាមលើស៊ុយអែតតាមរុស្ស៊ី។ ចំណែកបារាំងវិញ ណាប៉ូលេអុងបានបញ្ជូនទ័ពទៅជំនួយនៅឯដាណឺម៉ាកដោយមានទាហានបារាំង អេស្ប៉ាញ និងហុល្លង់ ក្រោមការដឹកនាំរបស់សេនាប្រមុខលោកហ្សង់-បាធីស្ត ប៊ែរណាដុតទ៍។ យ៉ាងណាក៏ដោយ កងទ័ពជើងទឹកអង់គ្លេសបានធ្វើការរារាំងកម្លាំងទាំងនោះមិនឱ្យឆ្លងច្រកសមុទ្រអឿរសុន ហើយសង្រ្គាមឈ្លានពានស៊ុយអែតបានវិវត្តត្រឹមតែជាជម្លោះតាមបណ្តោយព្រំដែនស៊ុយអែត-ន័រវែសប៉ុណ្ណោះ។ នៅក្នុងសមាជអ៊ែហ្វឺត (កញ្ញា–តុលា ១៨០៨) បារាំង និងរុស្ស៊ីបានព្រមព្រៀងគ្នាបន្ថែមទៀតលើការបែងចែកប្រទេសស៊ុយអែតជាពីរផ្នែកដោយពុះកាត់តាមឈូងសមុទ្រប៊ុតនី រីឯផ្នែកខាងកើតបានក្លាយជាមហាពញារដ្ឋហ្វាំងឡង់។ ជំនួយមនុស្សធម៌របស់អង់គ្លេសដើម្បីជួយស៊ុយអែតនៅមានដែនកម្រិតខ្លាំង ហើយមិនបានរារាំងស៊ុយអែតពីការអនុវត្តគោលនយោបាយលម្អៀងទៅណាប៉ូលេអុងឡើយ។[៥១]

សង្រ្គាមរវាងដាណឺម៉ាក និងចក្រភពអង់គ្លេសបានបិទបញ្ចប់នៅក្នុងសមរភូមិលូនហ្គឺរនៃឆ្នាំ១៨១២ ដោយជ័យជម្នះបានទៅខាងអង់គ្លេស។

ប៉ូឡូញ

[កែប្រែ]
ទ័ពសេះប៉ូឡូញក្នុងសមរភូមិសូម៉ូសៀរ៉ានៅប្រទេសអេស្ប៉ាញ ឆ្នាំ១៨០៨

នៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៧ ណាប៉ូលេអុងបានបង្កើតបន្ទាយការពារដ៏ធំមាំមួយនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុបកណ្តាល។ ប្រទេសប៉ូឡូញដែលទើបតែត្រូវបានកាត់បែងចែកដោយមហាអំណាចជិតខាងចំនួនបីរបស់ខ្លួន ត្រូវបានណាប៉ូលេអុងបានបង្កើតមកវិញក្រោមឈ្មោះថា ពញារដ្ឋវ៉ាសូរី។ ទឹកដីរដ្ឋប៉ូឡូញថ្មីលើកនេះគឺកើតចេញពីទឹកដីដែលបារាំងវាយដណ្ដើមបានពីអូទ្រីស និងព្រុស រីឯមេដឹកនាំនៃរដ្ឋនេះវិញគឺជាសម្ព័ន្ធមិត្តដ៏ជិតស្និទមួយរបស់ណាប៉ូលេអុងគឺព្រះអង្គហ្វ្រេដេរីក អូហ្គូសត៍ទី១ ហើយក៏ជាព្រះមហាក្សត្រសាចសិនដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែជាក់ស្តែង ព្រះអង្គគ្រាន់តែជានិមិត្តរូបក្សត្ររាជវង្សប៉ុណ្ណោះ ខណៈមេដឹកនាំប៉ូឡូញពិតប្រាកដគឺត្រូវណាប៉ូលេអុងជាអ្នកតែងតាំង។ រដ្ឋប៉ូឡូញថ្មីនេះមានប្រជាជនរស់នៅសរុប ៤.៣ លាននាក់ ហើយមកដល់ឆ្នាំ១៨១៤ វាបានបញ្ជូនទាហានប្រមាណ ២០០,០០០ នាក់ចូលក្នុងជួរយោធាណាប៉ូលេអុង។ ក្នុងនោះរួមមានទាហានប៉ូឡូញប្រមាណ ៩០,០០០ នាក់ ដែលត្រូវបានកេណ្ឌទៅច្បាំងនឹងរុស្ស៊ីរៀបធ្វើដំណើររហូតដល់រាជធានីម៉ូស្គូនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១២ ប៉ុន្តែពួកគេភាគច្រើនត្រូវបានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងដំណើរនោះ។[៥២] ក្រោយចប់សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក មហាពញារដ្ឋវ៉ាសូរីត្រូវបានកាត់ចូលជាទឹកដីពាក់កណ្ដាលស្វយ័តនៃចក្រភពរុស្ស៊ីនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៥។ ប៉ូឡូញត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់បរទេសរហូតដល់ឆ្នាំ១៩១៨ បន្ទាប់ពីចក្រភពរុស្ស៊ី អាល្លឺម៉ង់ និងអូទ្រីស-ហុងគ្រីបានដួលរលំក្នុងវគ្គបញ្ចប់នៃសង្គ្រាមលោកលើកទីមួយ។ ឥទ្ធិពលរបស់ណាប៉ូលេអុងលើប្រទេសប៉ូឡូញគឺមានសារៈសំខាន់មិនអាចកាត់ថ្លៃបានឡើយដោយក្រមច្បាប់របស់ណាប៉ូលេអុងបាននាំឱ្យមានការលុបបំបាត់ទាសភាព និងការនាំចូលការិយាធិបតេយ្យវណ្ណៈកណ្តាលសម័យ។[៥៣][៥៤]

សង្គ្រាមឧបទ្វីប, ១៨០៨–១៨១៤

[កែប្រែ]
រូបគំនូរ ណាប៉ូលេអុងទទួលស្គាល់ការចុះចាញ់នៃរាជធានីម៉ាឌ្រីដ

ជម្លោះក្នុងឧបទ្វីបអ៊ីបេរីបានចាប់ផ្តើមនៅពេលដែលព័រទុយហ្កាល់នៅតែបន្តធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយអង់គ្លេស ទោះបីជាត្រូវបារាំងរឹតបន្តឹងក្ដី។ បន្ទាប់ពីអេស្ប៉ាញមិនអនុវត្តតាមប្រព័ន្ធទ្វីបរបស់បារាំង សម្ព័ន្ធភាពរវាងប្រទេសទាំងពីរក៏ត្រូវដួលរលំទាំងស្រុង។ ជាការឆ្លើយតប ​បារាំង​ក៏បានលើកទ័ពចូលត្រួតត្រា​ទឹកដី​អេ​ស្ប៉ា​ញ​បន្តិចម្តងៗ រហូតដល់​ពួកគេ​កាន់កាប់​បានរាជធានី​ម៉ា​ឌ្រី​ដ ហើយ​ក៏តម្លើងរាជរដ្ឋាភិបាកចំណុះក្រោមបារាំងមួយនៅទីនោះ។ ទង្វើនេះបានធ្វើឱ្យមានការផ្ទុះបះបោរពីសំណាក់ប្រជាជនអេស្ប៉ាញនៅគ្រប់ផ្ទៃប្រទេស ខណៈអង់គ្លេស​ក៏ឆ្លៀតឱកាសគាំទ្រចលនាបះបោរនៅលើទឹកដីអេស្ប៉ាញ។

បន្ទាប់ពីចលនាបះបោរបានវាយដណ្ដើមយករាជធានីម៉ាឌ្រីដវិញ ណាប៉ូលេអុងក៏បានចេញដឹកនាំទ័ពផ្ទាល់សម្រុកទៅម៉ាឌ្រីដសារជាថ្មី រួចវាយបង្ក្រាបចលនាបះបោរនៅទីនោះ រួមថែមទាំងបានវាយបណ្ដេញកងទ័ពអង់គ្លេសមួយក្រុមតូចចេញពីឧបទ្វីបអ៊ីបេរីទៀតផង (សមរភូមិកូរូញ្ញា, ១៦ មករា ១៨០៩)។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីណាប៉ូលេអុងយាងចាកចេញពីទឹកដីអេស្ប៉ាញបាត់ទៅ ចលនាប្រឆាំងនឹងបារាំងក៏បានរើឡើងវិញនាំឱ្យទាហានបារាំងនៅអេស្ប៉ាញជាច្រើនចុះកម្លាំង។ ការផ្ទុះឡើងនៃសង្រ្គាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំបានរារាំងណាប៉ូលេអុងពីការវិលចូលមកស្ដារស្ថេរភាពនៅអ៊ីបេរីវិញដោយទ្រង់ត្រូវជាប់ដឹកនាំទ័ពនៅអូទ្រីស។ អង់គ្លេសជាម្តងទៀតក៏បានឆក់យកឱកាសនេះបញ្ជូនកម្លាំងទ័ពថ្មីមកអ៊ីបេរី។[៥៥]

សង្គ្រាមឧបទ្វីបបានក្លាយជាឧបសគ្គយ៉ាងធំសម្រាប់បារាំង។ របបបារាំងនៅអេស្ប៉ាញបានទទួលនូវស្ថេរភាពតែពេលណាប៉ូលេអុងមានវត្តមានផ្ទាល់ប៉ុណ្ណោះ ហើយក្រោយពីទ្រង់យាងចេញទៅបាត់ ចលាចលថ្មីក៏បានផ្ទុះចេញមកវិញភ្លាមៗ។ ម្យ៉ាងទ្រង់មិននឹកស្មាន់ថាការគ្រប់គ្រងប្រទេសអេស្ប៉ាញគឺត្រូវការកម្លាំងច្រើនខ្លាំងសោះ។ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងទាំងប៉ុន្មានរបស់បារាំងនៅអេស៉្បាញគឺជាការខាតបង់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរទាំងថវិកា កម្លាំងពលកម្ម និងកិត្យានុភាព។ ណាប៉ូលេអុងទ្រង់បានដឹងខ្លួនថាវាជាកំហុសដ៏ធំមួយរបស់ទ្រង់ ដោយសរសេរថា "សង្រ្គាមដ៏អកុសលនោះបានបំផ្លាញរូបយើង... គ្រប់កាលៈទេសៈទាំងអស់នៃការបរាជ័យរបស់យើងគឺសុទ្ធតែភ្ជាប់ទៅចំណងដ៏អាក្រក់នោះ"។[៥៦]

សង្គ្រាមឧបទ្វីបបាននាំឱ្យកើតមានសមរភូមិប្រយុទ្ធគ្នាធំៗចំនួន ៦០ និងការឡោមព័ទ្ធយោធាធំៗចំនួន ៣០ ដែលជាចំនួនច្រើនជាងជម្លោះណាទាំងអស់នៅក្នុងសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក ហើយប្រើពេលជាង ៦ ឆ្នាំ ដែលយូរជាងជម្លោះណាទាំងអស់ក្នុងសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកដូចគ្នា។ បារាំង​ និងសម្ព័ន្ធមិត្តខ្លួនបានបាត់បង់កម្លាំងទាហានយ៉ាងហោចណាស់ចំនួន ៩១,០០០ នាក់ និងរបួសប្រមាណ ២៣៧,០០០ នាក់ដោយសារសង្គ្រាមនេះ។[៥៧]​ ចាប់ពីឆ្នាំ១៨១២ ទៅ​ សង្គ្រាមឧបទ្វីបត្រូវបានបញ្ចូលទៅជាផ្នែកមួយនៃសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំមួយ

សង្រ្គាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំ, ១៨០៩

[កែប្រែ]

សម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំ (១៨០៩) ត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយចក្រភពអង់គ្លេស និងអូទ្រីសនៅពេលដែលបារាំងបានបំផ្ទុះសង្គ្រាមឧបទ្វីបឡើងនៅប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់។ លើកនេះ ដែនសមុទ្របានក្លាយជាទីសមរភូមិដ៏សំខាន់នៃសង្គ្រាម។ អូទ្រីសដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងថ្មីៗ បានឆក់យកឱកាសផ្ដាច់សម្ព័ន្ធភាពជាមួយបារាំងដើម្បីស្ដារទឹកដីដែលខ្លួនទើបតែបាត់បង់នៅអាល្លឺម៉ង់កាលប៉ុន្មានឆ្នាំមុន។ ក្នុងពេលដំណើរគ្នានៃសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំ កងនាវាអង់គ្លេសក៏បានវាយឈ្នះសង្គ្រាមជាច្រើនផងដែរនៅតាមទឹកដីអាណានិគមរបស់បារាំង។

នៅឯដីគោក ក្រុមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំបានព្យាយាមអនុវត្តយុទ្ធនាការយោធាប្រកបដោយបច្ចេកទេស តែទោះយ៉ាងណា បារាំងនៅតែបន្តជាកម្លាំងដ៏ខ្លាំងគ្មានប្រៀប។ ក្នុងពេញមួយសង្គ្រាមនៃសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំ ប្រតិបត្តិការយោធារបស់អង់គ្លេសនៅដីគោកច្រើនតែអនុវត្តដោយកងនាវាអង់គ្លេស ដែលកាលនុះជាកម្លាំងដ៏មានឥទ្ធិពលលើផ្ទៃទឹកអឺរ៉ុប។ ការវាយប្រហារតាមផ្លូវទឹករបស់អង់គ្លេសមានគោលដៅបំផ្លាញកងនាវាចម្បាំង និងបិទផ្លូវដឹកជញ្ជូនពាណិជ្ជកម្មរបស់បារាំងនៅជាយសមុទ្រ ក៏ដូចជាបំផ្លាញប្រព័ន្ធទំនាក់ទំនង និងបន្ទាយបារាំងនានាតាមតំបន់ឆ្នេរ។ ជារឿយៗ នៅពេលដែលសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អង់គ្លេសចេញធ្វើសកម្មភាពយោធាដែលនៅក្បែរដែនសមុទ្រ នោះកងនាវាអង់គ្លេសនឹងឡើកគោក រួចបញ្ជូនកម្លាំងជើងគោក និងការផ្គត់ផ្គង់ភស្តុភារជាជំនួយដល់កម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តប្រឆាំងនឹងបារាំង។

ផែនទីយុទ្ធសាស្ត្រអឺរ៉ុបនៅអំឡុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨០៩
វិសាលភាពចក្រភពបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១២

ចំពោះអូទ្រីសវិញ ពួកគេ​បាន​ទទួល​ជ័យ​ជម្នះ​ខ្លះៗលើ​កង​ទ័ព​បារាំងដែលស្ថិតក្រោមបញ្ជាការរបស់​សេនាប្រមុខលោកប៊ែធារ។ ណាប៉ូលេអុងបានបញ្ជូនប៊ែធារនូវកម្លាំងទ័ពតែ ១៧០,០០០ នាក់ប៉ុណ្ណោះដើម្បីការពារព្រំដែនខាងកើតទាំងមូលរបស់បារាំង (កាលពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៧៩០ កម្លាំងទ័ពបារាំងចំនួន ៨០០,០០០ នាក់បានបំពេញកិច្ចការដូចគ្នា គ្រាន់តែព្រំដែនកាលនុះមានប្រវែងខ្លីជាង)។

នៅភាគខាងកើត កងទ័ពអូទ្រីសបានវាយចូលទឹកដីពញារដ្ឋវ៉ាសូរី ប៉ុន្តែត្រូវរងបរាជ័យនៅក្នុងសមរភូមិរ៉ាហ្សីននៅថ្ងៃទី១៩ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨០៩។ បន្ទាប់មក កងទ័ពវ៉ាសូរីក៏បានវាយត្រួតត្រាតំបន់ហ្កាលីស៊ីខាងលិចរបស់អូទ្រីស ខណៈណាប៉ូលេអុង​បាន​ចេញដឹកនាំទ័ព​​ផ្ទាល់​​សម្រាប់​ធ្វើការ​វាយ​ប្រហារ​លើ​អូទ្រីស។ បន្ទាប់​ពី​ការ​ប៉ះទង្គិច​គ្នាប៉ុន្មានដងមក យុទ្ធនាការរបស់ណាប៉ូលេអុងបានរុញច្រានកម្លាំង​អូទ្រីស​​ចេញ​ពី​បាវីយែរ រួចបន្តរុល​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ទឹកដី​អូទ្រីសផ្ទាល់។ ការប្រញាប់ប្រញាល់របស់ទ្រង់ដើម្បីឆ្លងទន្លេដានូបត្រូវបានរំខានដោយកម្លាំងអូទ្រីសរួចក៏វិវត្តជាសមរភូមិអាស្ពើន-អ៊ែស្លីង (២២ ឧសភា ១៨០៩)។ សមរភូមិនេះត្រូវបានគេចាត់ទុកជាបរាជ័យដោយបច្ចេកទេសរបស់ណាប៉ូលេអុងដំបូងបង្អស់តាំងពីសង្គ្រាមបានចាប់ផ្ដើមមក។ ប៉ុន្តែជាសំណាងរបស់បារាំង ដែលកម្លាំងរបស់អូទ្រីសមិនបានបន្តវាយដេញ ដោយទុកឱ្យណាប៉ូលេអុងមានពេលគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការរៀបចំពង្រឹងទ័ពឡើងវិញ ដែលលើកនេះ ណាប៉ូលេអុងបានជោគជ័យក្នុងការចូលកាន់កាប់រាជធានីវីយែននៅដើមខែកក្កដា។ បារាំងទីបំផុតបានវាយឈ្នះអូទ្រីសនៅក្នុងសមរភូមិវ៉ាក្រាម (៥–៦ កក្កដា)។

សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការដោយសន្ធិសញ្ញាស្ហុនប៊្រុន ថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨០៩។ ទោះជាសង្គ្រាមបានចប់មែន តែជម្លោះប្រដាប់អាវុធមួយចំនួននៅតែបន្តកើតមានដូចជា ឧទ្ទាមកម្មនៅតំបន់ធីរ៉ូលប្រឆាំងនឹងបារាំង-បាវីយែរ ( បញ្ចប់ក្នុងខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨០៩) និងសង្រ្គាមឧបទ្វីបរវាងអេស្ប៉ាញនឹងបារាំង។ សង្គ្រាម​សេដ្ឋកិច្ច​រវាង​អង់គ្លេស​នឹង​បារាំង​នៅបន្ត​ឆេះកញ្ជ្រោលតាមរយៈការបន្តបិទផ្លូវសមុទ្រហាមឃាត់នាវាគ្រប់ប្រភេទរបស់បារាំង និងសម្ព័ន្ធមិត្តខ្លួន។ ដោយសារកង្វះកម្លាំងយោធា និងការរៀបចំទឹកដីមិនល្អដោយបារាំងបាននាំឱ្យសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងជាច្រើនរួមគ្នារំលោភបំពានប្រព័ន្ធទ្វីប និងបន្តធ្វើពាណិជ្ជកម្មដោយសម្ងាត់ជាមួយអង់គ្លេស។ បន្ទាប់ពីណាប៉ូលេអុងបានដឹងថា ពាណិជ្ជកម្មក្រៅប្រព័ន្ធទ្វីបកំពុងតែសកម្មនៅក្នុងប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងរុស្ស៊ី ព្រះអង្គក៏បានបញ្ជាលើកទ័ពចូលឈ្លានពានប្រទេសទាំងពីរនោះ[៥៨] ខណៈដែលអង់គ្លេសបានជាប់រវល់ក្នុងសង្គ្រាមជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិករវាងឆ្នាំ១៨១២ និងឆ្នាំ១៨១៥។

ដល់ឆ្នាំ១៨១០ វិសាលភាពទឹកដីនៃចក្រភពបារាំងបានឈានដល់ចំណុចដ៏អស្ចារ្យបំផុត។ ណាប៉ូលេអុងបានរៀបអភិសេយជាមួយអ្នកម្នាងម៉ារី-ល្វី ដែលត្រូវជារជ្ជទាយាទមួយអង្គនៃចក្រភពអូទ្រីសក្នុងគោលបំណងធានានូវស្ថេរភាពដល់សម្ព័ន្ធភាពជាមួយអូទ្រីស ហើយណាមួយម៉ារីអាចផ្តល់ណាប៉ូលេអុងនូវព្រះរាជបុត្រទុកស្នងមរតកបន្តពីព្រះអង្គ (អ្វីដែលភរិយាដើមព្រះអង្គគឺចូសេហ្វីនមិនបានផ្ដល់ឱ្យ)។ មកដល់ចំណុចនេះ ក្រៅពីអាណាចក្របារាំង ណាប៉ូលេអុងទ្រង់ក៏ជាមេដឹកនាំនៃសហព័ន្ធស្វីស សហព័ន្ធរ៉ាំង ពញារដ្ឋវ៉ាសូរី និងព្រះរាជាណាចក្រអ៊ីតាលី។

ការឈ្លានពានរុស្ស៊ី, ១៨១២

[កែប្រែ]
សមរភូមិបូរូឌីណូដែលត្រូវជាសមរភូមិរយៈពេលមួយថ្ងៃដែលមានទំហំធំ និងសាហាវបំផុតនៅក្នុងសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកទាំងមូល។

សន្ធិសញ្ញាទីលស៊ីតនៃឆ្នាំ១៨០៧ បាននាំឱ្យរុស្ស៊ីបង្វែរខ្លួនទៅប្រឆាំងនឹងអង់គ្លេសវិញ (១៨០៧–១៨១២) ពិសេសបន្ទាប់ពីចក្រភពអង់គ្លេសបានបើកការរវាយប្រហារលើប្រទេសដាណឺម៉ាកនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៨០៧។ កងកម្លាំងអង់គ្លេសបានជួយគាំទ្រកងនាវាស៊ុយអែតនៅក្នុងសង្រ្គាមហ្វាំងឡង់ ដែលនាំឱ្យស៊ុយអែតក្លាយជាកម្លាំងដ៏អស្ចារ្យមួយនៅក្នុងឈូងសមុទ្រហ្វាំងឡង់។ ក៏ប៉ុន្តែ ជ័យជម្នះម្តងហើយម្តងទៀតរបស់រុស្ស៊ីនៅលើដីគោកបានបង្ខិតបង្ខំស៊ុយអែតឱ្យចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយរុស្ស៊ីនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៩ និងជាមួយប្រទេសបារាំងនៅឆ្នាំ១៨១០ ដើម្បីចូលរួមក្នុងការបិទផ្លូវទឹកពាណិជ្ជកម្មប្រឆាំងនឹងចក្រភពអង់គ្លេស។ ទំនាក់ទំនងបារាំង-រុស្ស៊ីបានចុះខ្សោយបន្តិចម្តងៗនៅក្រោយឆ្នាំ១៨១០ ខណៈសង្គ្រាមរុស្ស៊ីជាមួយអង់គ្លេសបានបញ្ចប់ដំណើលគ្នា។ នៅខែមេសា ឆ្នាំ១៨១២ ចក្រភពអង់គ្លេស រុស្ស៊ី និងស៊ុយអែតបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងសម្ងាត់មួយសម្ដៅប្រឆាំងនឹងណាប៉ូលេអុង។[៥៩]

នៅក្នុងឆ្នាំ១៨១២ កំឡុងពេលដែលអំណាចរបស់បារាំងបានឈានដល់ចំណុចកំពូល ណាប៉ូលេអុងក៏បានបញ្ជាលើកទ័ពចូលឈ្លានពានប្រទេសរុស្ស៊ី ដែលគេនិយមហៅឈ្មោះទ័ពនោះថា មហាកងទ័ព (Grande Armée) ដែលណាប៉ូលេអុងកេណ្ឌពីរដ្ឋប្រទេសអឺរ៉ុបជាសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងជាច្រើន មានកម្លាំងចំនួន ៤៥០,០០០ នាក់ (ក្នុងនោះមានទាហានបារាំងចំនួន ២០០,០០០ នាក់)។ កងទ័ពបារាំងដ៏ធំនោះបានឆ្លងទន្លេនីមេននៅថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១២ ខណៈរុស្ស៊ីបានប្រកាសសង្រ្គាមស្នេហាជាតិត្រៀមប្រឈមនឹងបារាំង រីឯណាប៉ូលេអុងបានប្រកាសវាជាសង្រ្គាមប៉ូឡូញលើកទីពីរ។[៦០]

កងទ័ពណាប៉ូលេអុងបានធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ប៉ែកខាងលិចទឹកដីរុស្ស៊ីដោយត្រូវប្រឈមនឹងកម្លាំងរុស្ស៊ីខ្នាតតូចមួយចំនួន លើកលែងតែនៅក្នុងសមរភូមិស្មូលែនស្កិ៍ថ្ងៃទី១៦–១៨ ខែសីហា។ នៅថ្ងៃដដែរនោះ កងកម្លាំងរុស្ស៊ីនៅក្រោមបញ្ជាការលោកឧត្តមសេនីយ៍ពីទ័រ វីតគិនស្តែនបានកាត់ផ្ដាច់ដំណើររបស់កងទ័ពបារាំងមួយក្រុមក្រោមសេនាប្រមុខនីកូឡាស អ៊ូឌីណូត៍ មិនឱ្យបន្តរុញទៅរាជធានីសាំងពីទែស្បួរ។ មិនយូរប៉ុន្មាន កងទ័ពបារាំងចម្បងបានបន្តឆ្លងទឹកដីរុស្ស៊ីរហូតដល់ទីក្រុងម៉ូស្គូ ដែលកាលនុះជាទីក្រុងសំខាន់បន្ទាប់ពីរាជធានីសាំងពីទែស្បួរ។

ណាប៉ូលេអុង និងកងទ័ពបារាំងកំពុងដកថយចេញពីទឹកដីរុស្ស៊ី

កងទ័ពរុស្ស៊ីចម្បងត្រូវស្ថិតនៅក្រោមបញ្ជាការរបស់លោកសេនាប្រមុខមីឈែលបាក្លេ ដឺតូល្លី ដោយលោកជាអ្នកដែលមើលធ្លុះយុទ្ធសាស្ត្ររបស់ណាប៉ូលេអុង ពោលគឺការចេញមកសម្ដៅវាយកម្ចាត់កងកម្លាំងរបស់លោកឱ្យបានលឿនបំផុតដែលអាចធ្វើទៅបាន។ ដោយយល់ឃើញដូច្នេះ លោកក៏បានបញ្ជាឱ្យកងទ័ពរុស្ស៊ីប្រើយុទ្ធសាស្ត្រដកថយដោយដុតអ្វីៗទាំងអស់ដែលខ្លួនឆ្លងកាត់ និងព្រមទាំងបញ្ជូនទ័ពសេះខ្នាតតូចខ្លះៗមកវាយកងកម្លាំងបារាំងដើម្បីពន្យាដំណើររបស់ពួកគេ។ ទោះឃើញដូច្នេះក៏ដោយក៏កងទ័ពបារាំងនៅតែបន្តយុទ្ធសាស្ត្រព្យាយាមបំបុកទៅរកកងកម្លាំងរុស្ស៊ីចម្បងដដែរ។[៦១] ចំពោះបារាំង ការបញ្ជាកងទ័ពដ៏ធំសម្បើមបែបនេះដោយត្រូវមានស្បៀងអាហារផ្គត់ផ្គង់គ្រប់គ្រាន់គឺជាកិច្ចការដ៏លំបាកបំផុតមួយ ហើយថែមទាំងបូករួមនឹងសណ្ឋានដីដ៏ធំល្វឹងល្វើយរបស់រុស្ស៊ី និងជំងឺរាតត្បាតផ្សេងៗទៀតបានធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់កម្លាំងផ្លូវកាយនិងផ្លូវចិត្តរបស់ទាហានបារាំងជាខ្លាំង។ កត្តាទាំងនេះក៏ធ្វើឱ្យមហាកងទ័ពបារាំងបែកបាក់ ដែលក្នុងករណីមួយមានទាហានប្រមាណចំនួន ៩៥,០០០ នាក់បាននាំគ្នារត់ចោលជួរក្នុងរយៈពេលត្រឹមមួយសប្តាហ៍ប៉ុណ្ណោះ។[៦២]

បន្ទាប់ពីកងកម្លាំងរុស្ស៊ីចម្បងបានដកថយអស់រយៈពេលជិតបីខែ ពួកមន្ត្រីរុស្ស៊ីក៏ចាប់ផ្ដើមចេញរិះគន់ និងបាត់ជំនឿចិត្តលើលោកបាក្លេ ដឺតូល្លី (ណាមួយលោកជាជនជាតិអាល្លឺម៉ង់បាល់ទិកពីកំណើតផង ដែលនាំឱ្យវរជនរុស្ស៊ីកើតការមិនពេញចិត្តនឹងលោក) ហើយដោយដូច្នេះ អតីតយុទ្ធជនរុស្ស៊ីដ៏ប្រជាប្រិយម្នាក់គឺព្រះអង្គម្ចាស់មីខាអ៊ីល គូទូស៊ូហ្វក៏ត្រូវបានព្រះចៅអធិរាជរុស្ស៊ីតែងតាំងជាអគ្គមេបញ្ជាការថ្មី។ ទីបំផុត កងទ័ពនៃប្រទេសទាំងពីរក៏បានប្រឈមនឹងគ្នាក្នុងសមរភូមិបូរូឌីណូនៅថ្ងៃទី៧ ខែកញ្ញា នៅក្បែរទីក្រុងម៉ូស្គូ។[៦៣] សមរភូមិមួយនេះបានវិវត្តជាសមរភូមិដ៏ធំមួយ និងវិនាសន្ត​រាយបំផុតមួយនៅក្នុងសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក ថ្វីបើត្រូវប្រើពេលតែមួយថ្ងៃមែន ដោយមានការចូលរួមពីទាហានសរុបជាង ២៥០,០០០ នាក់ និងបណ្តាលឱ្យទាហានប្រមាណ ៧០,០០០ នាក់បាត់បង់ជីវិត។

ជាលទ្ធផល គេមិនអាចសន្និដ្ឋានថាភាគីណាជាអ្នកឈ្នះពិតប្រាកដបានឡើយ ទោះជាបារាំងបានវាយដណ្តើមយកទីតាំងសំខាន់ៗនៅលើសមរភូមិក៏ដោយ ប៉ុន្តែពួកគេមិនបានវាយកម្ទេចកងទ័ពរុស្ស៊ីទាំងស្រុងនោះទេ។ គូទូស៊ូហ្វបានចេញទទួលស្គាល់ថាការចេញប្រឈមបែបនេះគឺវាចាំបាច់ដើម្បីបម្រើដល់ផលប្រយោជន៍នយោបាយ ប៉ុន្តែយុទ្ធសាស្ត្រលោកបាក្លេ ដឺតូល្លីគឺជាយុទ្ធសាស្ត្រដ៏មានប្រសិទ្ធភាពបំផុតនៅលើសមរភូមិ។ មកដល់ចំណុចនេះ កងទ័ពបារាំងបានកំពុងបាត់បង់ទាហានជាច្រើន និងរួមទាំងខ្សែផ្គត់ផ្គង់ភស្តុភារផង ពោលបើកងទ័ពបារាំងនៅតែបោះជំហានចូលកាន់តែជ្រៅក្នុងទឹកដីរុស្ស៊ីបន្ត នោះពួកគេនឹងកាន់តែវិនាស។ វិបត្តិភស្តុភារបានរារាំងមិនឱ្យបារាំងបញ្ជូនទ័ពជំនួយមកបន្ថែម ខណៈកម្លាំងរុស្ស៊ីការដែលស្ថិតនៅក្នុងទឹកដីខ្លួនស្រាប់បានពង្រឹងកម្លាំងខ្លួនដោយគ្មានបញ្ហា។

ណាប៉ូលេអុងបានដឹកនាំទ័ពចូលទីក្រុងម៉ូស្គូនៅថ្ងៃទី១៤ ខែកញ្ញា​ បន្ទាប់ពីកងកម្លាំងរុស្ស៊ីបានបន្តដកថយជាថ្មីម្តងទៀត។[៦៤] ប្រជាជនរុស្ស៊ីដែលនៅក្រុងម៉ូស្គូស្ទើរទាំងអស់បានភៀសខ្លួនចេញពីទីក្រុង ខណៈឧក្រិដ្ឋជនដែលជាប់ក្នុងពន្ធនាគារម៉ូស្គូត្រូវបានដោះលែងដើម្បីបង្កភាពអនាធិបតេយ្យនៅពេលកងទ័ពបារាំងចូលមកដល់។ មុននឹងរត់ចេញ អភិបាលក្រុងម៉ូស្គូលោកហ្វីឌ័រ រ៉ូស្តូបឈីនបានបញ្ជាឱ្យអាជ្ញាធរដុតទីក្រុងចោល។[៦៥] ព្រះចៅអាឡិចសាន់ដឺទ្រង់បានបដិសេធមិនព្រមចុះចាញ់ និងចរចារកសន្តិភាពអ្វីជាមួយណាប៉ូលេអុងនោះឡើយ។ ជាជាងបន្ត​ដកថយ​ទៅ​ទិសខាងកើត កងទ័ព​រុស្ស៊ី​បាន​បង្វែរទ័ពទៅភាគ​ខាង​ត្បូង ដោយ​បាន​ពង្រឹងកម្លាំង​ឡើងវិញ ហើយ​ត្រៀមរៀបចំ​ចូលវាយប្រហារ​ទ័ព​​បារាំងកាលណាបើណាប៉ូលេអុងសម្រេចដកថយពីម៉ូស្គូ។ មកដល់ខែតុលា ដោយគ្មានសញ្ញានៃជ័យជំនះច្បាស់លាស់អ្វីសោះ ណាប៉ូកេអុងក៏បានចាប់ផ្តើមដំណើរដកថយកងទ័ពទាំងមូលចេញពីទីក្រុងម៉ូស្គូ។

កងទ័ពបារាំងបានខំប្រឹងព្យាយាមបោះជំហានទៅកាន់ក្រុងកាលូហ្កា និងឆ្លងតាមតំបន់ភាគខាងត្បូងរុស្ស៊ី ដើម្បីស្វែងរកស្បៀងអាហារ និងធនធានទាំងឡាយដែលអាចផ្គត់ផ្គង់កម្លាំងដែលកំពុងធ្លាក់ចុះទ្រុតទ្រោម។ កងទ័ពរុស្ស៊ីបានបំបិទផ្លូវទៅកាលូហ្កា ដែលនាំឱ្យកើតសមរភូមិម៉ាឡូយ៉ារ៉ូស្លាវេត៍ឡើង។ ទោះជាខំប្រឹងវាយបំបែកយ៉ាងណា កងទ័ពរុស្ស៊ីក៏នៅតែមិនព្រមដកថយដែលបង្ខំឱ្យណាប៉ូលេអុងបង្វែរទ័ពថយតាមផ្លូវទៅស្មូលែនស្កិ៍វិញ ដែលខ្លួនធ្លាប់ឆ្លងកាត់ម្តងរួចមកហើយនៅដើមដំណើរឈ្លានពានចូលរុស្ស៊ី ហើយធនធានទាំងឡាយនៅតាមផ្លូវនោះក៏ត្រូវខ្លួនរឹបអូសនិងប្រើប្រាស់អស់ផងដែរ។

ក្នុងដំណើរកំពុងដកថយចេញពីទឹកដីរុស្ស៊ី ខ្សែផ្គត់ផ្គង់ភស្តុភារទាំងប៉ុន្មានត្រូវបានកាត់ផ្ដាច់ ឬរលំទាំងស្រុង ដែលនាំឱ្យកងទ័ពបារាំងងាយនឹងរងការវាយប្រហារស្រួលៗពីកងទ័ព និងពលទាហានអនិយ័តរបស់រុស្ស៊ី។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះ រដូវរងាក៏បានធ្លាក់ចូលមកថែមទៀត ហើយដោយសារតែទីតាំងភូមិសាស្ត្ររបស់រុស្ស៊ី រដូវរងានៅក្នុងប្រទេសនេះគឺមានសភាពត្រជាក់អាក្រក់ជាងតំបន់និងប្រទេសផ្សេងៗជាច្រើនក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប។ កត្តានេះបានធ្វើឱ្យមហាកងទ័ពបារាំងដែលធ្លាប់មានមហិច្ឆតាធំធេង និងបោះដំណើរក្នុងល្បឿនលឿនៗ នៅសល់តែខ្សែដង្ហើមខ្សៀកៗស្ទើរដាច់ និងស្ទើរតែគ្មានកម្លាំងបន្តដកថយ។

ចំពេលដែលកងទ័ពបារាំងកំពុងព្យាយាមតស៊ូឆ្លងទន្លេបេរីហ្ស៊ីណានៅក្នុងខែវិច្ឆិកា កងទ័ពរុស្ស៊ីក៏បានតាមទាន់ពីក្រោយរួចក៏បើកការវាយប្រហារភ្លាមៗ។ ជាលទ្ធផល ទាហានខាងភាគីបារាំងតែ ២៧,០០០ នាក់ប៉ុណ្ណោះដែលអាចឆ្លងទន្លេផុតបន្តរស់រានមានជីវិត ដោយទាហានប្រមាណ ៣៨០,០០០ នាក់ទៀតបានស៊ូស្លាប់យ៉ាងវេទនា ឬបាត់ខ្លួន ហើយ ១០០,០០០ នាក់ឯទៀតត្រូវរុស្ស៊ីចាប់ជាឈ្លើយសឹក។[៦៦] ក្រោយមក ណាប៉ូលេអុងនិងគ្នីគ្នាមួយចំនួនក៏បានរត់ចេញទៅមុនកងទាហានដែលកំពុងដកថយឯទៀត សម្ដៅត្រឡប់ទៅប៉ារីសវិញ ដើម្បីរៀបចំកងកម្លាំងការពារត្រៀមទប់ទល់កងទ័ពរុស្ស៊ីដែលកំពុងច្រានចេញពីទឹកដីរុស្ស៊ី។ យុទ្ធនាការឈ្លានពានរុស្ស៊ីដោយបារាំងនេះបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការនៅថ្ងៃទី១៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨១២ នៅពេលដែលកងទ័ពបារាំងមួយក្រុមចុងក្រោយបានថយចេញពីទឹកដីរុស្ស៊ី។ ភាគីរុស្ស៊ីបានបាត់បង់កម្លាំងសរុបប្រមាណ ២១០,០០០ នាក់ ប៉ុន្តែខុសពីបារាំង ដោយសារសមរភូមិប្រយុទ្ធគឺស្ថិតនៅលើទឹកដីរុស្ស៊ីស្រាប់ ដូច្នេះពួកគេងាយនឹងជំនួសកងទ័ពដែលបានបាត់ទៅជាមួយនឹងកងទ័ពជំនួយថ្មីក្នុងពេលដ៏ខ្លី។ បើវិភាគទៅ រាល់ទាហានបារាំងចំនួនប្រាំមួយនាក់ដែលចូលឈ្លានពានរុស្ស៊ី មានតែម្នាក់គត់ប៉ុណ្ណោះដែលអាចចេញពីទឹកដីរុស្ស៊ីបានវិញដោយនៅមានសល់ដង្ហើម។

សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំមួយ, ១៨១២–១៨១៤

[កែប្រែ]

ដោយមើលឃើញពីឱកាសយកឈ្នះលើណាប៉ូលេអុង រដ្ឋព្រុស ស៊ុយអែត និងរដ្ឋអាល្លឺម៉ង់មួយចំនួនទៀតក៏បានប្តូរសម្ព័ន្ធភាពមកចូលរួមជាមួយរុស្ស៊ី ចក្រភពអង់គ្លេស និងបណ្ដាប្រទេសផ្សេងៗដែលប្រឆាំងនឹងណាប៉ូលេអុងវិញ។[៦៧] ដោយ‌ឮបែបនេះ ណាប៉ូលេអុងក៏ប្តេជ្ញាបង្កើតទ័ពថ្មីដែលមានទំហំធំដូចនឹងកងទ័ពដែលព្រះអង្គបានដឹកនាំចូលឈ្លានពានរុស្ស៊ីពីមុនអញ្ចឹងដែរ ហើយបន្ទាប់មកទ្រង់ក៏បានកសាងពង្រីកកម្លាំងយ៉ាងឆាប់រហ័សពីភាគខាងកើតពី​ ៣០,០០០ ទៅ ១៣០,០០០ នាក់ ហើយចុងក្រោយឡើងរហូតដល់ ៤០០,០០០ នាក់។ កងទ័ពណាប៉ូលេអុង​បាន​ប្រល័យទាហានសត្រូវស្លាប់អស់ ៤០,០០០ នាក់​ក្នុង​សមរភូមិលូតសិន​ (២ ឧសភា ១៨១៣) និងបោត៍សិន (២០–២១ ឧសភា ១៨១៣)។ សមរភូមិទាំងពីរមានកម្លាំងប្រយុទ្ធសរុបជាង ២៥០,០០០ នាក់ ដែលនាំឱ្យមានឈ្មោះជាជម្លោះដ៏ធំបំផុតពីរនៅក្នុងសង្រ្គាម។ នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨១៣ ព្រះអង្គម្ចាស់ក្លេមែនស៍ វន មេតទ័រនីចនៃអូទ្រីសបានផ្តល់សំណើមួយទៅឱ្យណាប៉ូលេអុង ដែលគេនិយមហៅថា សំណើហ្វ្រាំងហ្វឺត។ ក្នុងសំណើនោះ ក្រុមអំណាចសម្ព័ន្ធមិត្តនឹងអនុញ្ញាតឱ្យណាប៉ូលេអុងបន្តគង់ជាព្រះអធិរាជដដែរ ប៉ុន្តែទំហំទឹកដីប្រទេសបារាំងនឹងត្រូវកាត់ស្របតាមព្រំដែនកាលមុនសង្គ្រាមចាប់ផ្ដើម ហើយបារាំងត្រូវបោះបង់អំណាចគ្រប់គ្រងនៅអ៊ីតាលី អាល្លឺម៉ង់ និងហុល្លង់។ ដោយមានទំនុកចិត្តថានឹងយកឈ្នះសង្រ្គាម ណាប៉ូលេអុងក៏បានបដិសេធមិនទទួលយល់ស្របនឹងសំណើនោះ។ មកដល់ឆ្នាំ១៨១៤ នៅពេលដែលអំណាចសម្ព័ន្ធមិត្តបានវាយខិតជិតដល់ទីក្រុងប៉ារីស ណាប៉ូលេអុងទីបំផុតក៏បានយល់ព្រមនឹងសំណើនោះ ប៉ុន្តែវាបានហួសពេលទៅហើយ ខណៈសម្ព័ន្ធមិត្តបានបញ្ជូនសំណើថ្មីមួយទៀតដែលមានលក្ខខណ្ឌតឹងរ៉ឹងជាងមុនឆ្ងាយ។[៦៨]

សមរភូមិលែបស៊ីគមានទាហានចូលរួមប្រយុទ្ធរហូតដល់ទៅ ៦០០,០០០ នាក់ ដែលនាំឱ្យវាក្លាយជាសមរភូមិសង្គ្រាមដ៏ធំបំផុតនៅទ្វីបអឺរ៉ុបមុនសង្គ្រាមលោកលើកទី១។

ងាកមកឧបទ្វីបអ៊ីបេរីវិញ កងកម្លាំងចម្រុះអង់គ្លេស-ព័រទុយហ្កាល់ក្រោមបញ្ជាការរបស់លោកអទ័រ វែស្លីបានវាយចូលឈ្លានពានប្រទេសអេស្ប៉ាញនៅដើមឆ្នាំ១៨១២ រហូតដល់ដណ្ដើមបានទីក្រុងម៉ាឌ្រីដ។ មិនយូរប៉ុន្មាន កងទ័ពចម្រុះអង់គ្លេស-ព័រទុយហ្កាល់ក៏ត្រូវដកថយមកព័រទុយហ្កាល់វិញបន្ទាប់ពីបារាំងបានប្រមូលកម្លាំងថ្មីចូលមកគ្រប់គ្រងអេស្ប៉ាញម្តងទៀត។[៦៩] លោកវេស្លីបានប្តូរយុទ្ធសាស្ត្រដោយផ្លាស់ទីមូលដ្ឋានផ្គត់ផ្គង់ពីទីក្រុងលីស្បោនក្នុងប្រទេសព័រទុយហ្កាល់មកទីក្រុងសានតាន់ឌែរនៅភាគខាងជើងប្រទេសអេស្ប៉ាញ។ ជាលទ្ធផល នៅថ្ងៃទី១៦ ខែមិថុនា កងកម្លាំងរួមព័រទុយហ្កាល់ អង់គ្លេស និងអេស្ប៉ាញបានច្បាំងឈ្នះនឹងបារាំងក្នុងសមរភូមិវីតូរីយ៉ា ជាហេតុនាំឱ្យរបបរណបបារាំងនៅអេស្ប៉ាញក្រោមព្រះចៅចូសែហ្វ បូណាប៉ារត៍ដួលរលំភ្លាមៗ ហើយបារាំងក៏បានដកថយឆ្លងជួរភ្នំភីរីនីស៍ចេញពីទឹកដីអេស្ប៉ាញ។[៧០]

ពីថ្ងៃទី៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១៣ រហូតដល់ថ្ងៃទី១៣ ខែសីហា ភាគីទាំងសងខាងបានប្រកាសបទឈប់បាញ់ដើម្បីសម្រួលដល់កងកម្លាំងទាហានរៀងៗខ្លួនក្រោយពីច្បាំងគ្នាឥតឈប់ឈរយ៉ាងយូរស្លាប់អស់ទាហានមួយភាគបួននៃកម្លាំងមួយលាននាក់សរុប។ ក្នុងអំឡុងពេលសមរភូមិសង្គ្រាមកំពុងចុះស្ងប់ស្ងាត់ ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តបានចរចាបញ្ចុះបញ្ចូលឱ្យអូទ្រីសចេញប្រឆាំងនឹងបារាំងជាចំហឡើងវិញ។ កងទ័ព​អូទ្រីសចម្បង​ពីរ​ក្រុមបានចេញច្បាំងដែលមានកម្លាំងសរុបទាំងអស់ចំនួន ៣០០,០០០ នាក់​។ ការចូលរួមជាថ្មីរបស់អូទ្រីសបាននាំឱ្យចំនួនទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តនៅភាគខាងកើតហក់ឡើងដល់ ៨០០,០០០ នាក់បូករួមទាំងកម្លាំងជំនួយពីក្រោយចំនួន ៣៥០,០០០ បន្ថែមទៀត។[៦៨]

សមរភូមិហាណូវ (៣០–៣១ តុលា ១៨១៣) រវាងកងកម្លាំងរួមអូទ្រីស-បាវីយែរ នឺងបារាំង។

រីឯណាប៉ូលេអុងវិញទ្រង់បានប្រមូលកម្លាំងទ័ពថ្មីសរុប ៦៥០,០០០ នាក់ដោយក្នុងនោះមាន ២៥០,០០០ នាក់ស្ថិតនៅក្រោមព្រះរាជបញ្ជាការរបស់ទ្រង់ផ្ទាល់ ខណៈ ១២០,០០០ នាក់ទៀតស្ថិតនៅក្រោមបញ្ជាការលោកសេនាប្រមុខនីកូឡាស អ៊ូឌីណូត៍ ហើយ ៣០​,០០០ នាក់ផ្សេងទៀតនៅក្រោមដាវូត៍។ កងកម្លាំងបារាំងទាំងប៉ុន្មានទៀតភាគច្រើនមានប្រភពចេញពីសហព័ន្ធរ៉ាំង ពិសេសពីសាចសិន និងបាវីយែរ។ ចំពោះសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងនៅអ៊ីតាលីវិញ គេបានបញ្ជូនកម្លាំងទ័ពប្រមាណ ១០០,០០០ នាក់ដើម្បីជាជំនួយដល់ណាប៉ូលេអុង។ នៅឧបទ្វីបអ៊ីបេរី កងទ័ពបារាំងចន្លោះពី ១៥០,០០០ ទៅ ២០០,០០០ នាក់បានកំពុងដកថយមកបារាំងវិញ ខណៈកងកម្លាំងចម្រុះអង់គ្លេស-ព័រទុយហ្កាល់នៅអេស្ប៉ាញកំពុងពង្រឹងចំនួនបន្តិចម្តងៗឡើងដល់ ១០០,០០០ នាក់។​ សរុបមក កងកម្លាំងបារាំងសរុបប្រមាណ ៩០០,០០០ នាក់ត្រូវប្រឈមនឹងកម្លាំងទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តដែលមានចំនួនសរុបរហូតដល់ទៅ ១,៨០០,០០០ នាក់ (រាប់ទាំងកម្លាំងជំនួយកំពុងប្រមូលផ្ដុំតាមរដ្ឋអាល្លឺម៉ង់មួយចំនួន)។ គួរចំណាំដែរថាតួលេខទាំងនេះមានភាពមិនប្រក្រតីបន្តិចបន្តួច ដោយសារតែកងទ័ពអាល្លឺម៉ង់ដែលប្រយុទ្ធឱ្យបារាំងភាគច្រើនមិនបានចេញប្រយុទ្ធអស់ពីសមត្ថភាពឡើយ ហើយតែងតែប៉ងរត់ចោលជួរទៅខាងភាគីសម្ព័ន្ធមិត្ត។ ដូច្នេះ គេអាចនិយាយបានដែរថា ណាប៉ូលេអុងទ្រង់បានពឹងផ្អែកលើកម្លាំងទាហានមិនលើសពី ៤៥០,០០០ នាក់ទេនៅខាងសមរភូមិអាល្លីម៉ង់ ពោលទាហានទ្រង់មួយនាក់ត្រូវប្រឈមនឹងទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តចំនួនបួននាក់។[៦៨]

បន្ទាប់ពីបទឈប់បាញ់បានបញ្ចប់ ណាប៉ូលេអុងក៏បានដឹកនាំទ័ពប្រយុទ្ធនៅឌ្រែសអ៊ែនដោយទទួលបាននូវជ័យជម្នះយ៉ាងឱឡារិកថ្វីបើកម្លាំងទ័ពរបស់ខ្លួនមានចំនួនតិចជាងទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្តក្ដី។ តែទោះជាយ៉ាងណា បារាំងត្រូវទទួលបរាជ័យនៅប្រយុទ្ធបន្តបន្ទាប់ដោយសារតែដំណើរដ៏យឺតយ៉ាវរបស់កម្លាំងណាប៉ូលេអុងក្នុងការបោះជំហានបន្តប្រយុទ្ធនឹងសត្រូវ បូករួមទាំងភាពបរាជ័យរបស់ឧត្តមសេនីយ៍យោធាបារាំងនៅក្នុងសមរភូមិផ្សេងៗទៀត។ នៅឯសមរភូមិលែបស៊ីគក្នុងរដ្ឋសាចសិន (១៦–១៩ តុលា ១៨១៣) ទាហានបារាំងប្រមាណ ១៩១,០០០ នាក់បានចាញ់ប្រៀបនឹងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តជាង ៣០០,០០០០ នាក់ ដែលជាហេតុបង្កឱ្យបារាំងដកថយកម្លាំងខ្លួនចូលក្នុងទឹកដីប្រទេសបារាំងវិញ។ ក្រោយពីបារាំងបានដកថយចេញពីអាល្លឺម៉ង់អស់ សម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងនៅភាគខាងជើងគឺអាណាចក្រដាណឺម៉ាក–ន័រវែសក៏ត្រូវបានសម្ព័ន្ធមិត្តប្រួតវាយរហូតសុំទទួលចុះចាញ់[៧១]

ពលទាហានរុស្ស៊ីដើរចូលរាជធានីប៉ារីស, ៣១ មីនា ១៨១៤

ណាប៉ូលេអុងបានប្រឹងដឹកនាំទ័ពការពារប្រទេសជាតិទ្រង់ ប៉ុន្តែដោយសារគ្មានកម្លាំងប្រៀបនឹងសម្ព័ន្ធមិត្តក៏ត្រូវទាហានសត្រូវវាយស្ទើរផ្ទប់។ ទីបំផុត កម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តក៏បានចូលដល់ទីក្រុងប៉ារីសនៅថ្ងៃទី៣០ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨១៤។ ក្នុងអំឡុងដំណើរទប់ទល់នឹងសម្ព័ន្ធមិត្តពីទីក្រុងប៉ារីសដែលគេនិយមហៅថាយុទ្ធនាការប្រាំមួយថ្ងៃនោះ ណាប៉ូលេអុងបានច្បាំងឈ្នះសត្រូវជាច្រើនលើកច្រើនសារដោយប្រើប្រាស់កម្លាំងមិនដល់ ៧០,០០០ នាក់នោះទេ (ខណៈទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តមានជាងកន្លះលាននាក់) តែទោះយ៉ាងណា វាក៏នូវតែមិនគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការបញ្ឈប់ដំណើរសត្រូវដ៏សែនសន្ធឹកសន្ធាប់។ នៅក្នុងសន្ធិសញ្ញាឆាម៉ង់ (ថ្ងៃទី៩ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨១៤) ក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តបានព្រមព្រៀងគ្នារក្សាទម្រង់សម្ព័ន្ធភាពខ្លួនរហូតដល់យកឈ្នះលើណាប៉ូលេអុងទាំងស្រុង ពោលគឺពេលណាប៉ូលេអុងសុំចុះចាញ់។[៧២]

ថ្វីបើទីក្រុងប៉ារីសកំពុងត្រូវឡោមព័ទ្ធ និងដួលរលំបណ្ដើរៗ ព្រះចៅណាប៉ូលេអុងទ្រង់នូវតែប្តេជ្ញាបន្តដឹកនាំប្រយុទ្ធនឹងសត្រូវ។ ក្នុងអំឡុងយុទ្ធនាការនោះដូចគ្នា ទ្រង់បានចេញព្រះរាជក្រឹត្យមួយប្រកាសកេណ្ឌកម្លាំងទាហានថ្មីចំនួន ៩០០,០០០ នាក់បន្ថែម ប៉ុន្តែមានដោយសារពេលវេលាមានខ្លី និងភាពវឹកវរក្នុងរាជធានី ទ្រង់ក៏ចាប់ផ្ដើមដឹងខ្លួនបន្តិចម្តងៗថាជ័យជម្នះនឹងមិនអាចកើតមានទៀតឡើយទោះក្នុងកាលៈទេសៈណាក៏ដោយ។ ព្រះអង្គក៏បានសម្រេចព្រះទ័យដាក់រាជ្យចុះពីរាជបល្ល័ង្កនៅថ្ងៃទី៦ មេសា ខណៈភ្លើងសង្គ្រាមនៅអ៊ីតាលី ផ្នែកខ្លះនៃអេស្ប៉ាញ និងហុល្លង់បានកំពុងរលត់បណ្ដើរៗ។[៧២] បទឈប់បាញ់មួយក៏ត្រូវបានចុះរវាងបារាំង និងក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តនៅថ្ងៃទី២៣ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨១៤។ ទីបំផុត សន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពមួយក៏ត្រូវបានចុះនៅទីក្រុងប៉ារីសក្នុងថ្ងៃទី៣០ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨១៤ ដោយបញ្ចប់សង្គ្រាមជាស្ថាពរ។

ថ្នាក់ដឹកនាំនៃមហាអំណាចខាងសម្ព័ន្ធមិត្តក៏ព្រមព្រៀងគ្នានិរទេសណាប៉ូលេអុងទៅកោះអែលបាក្បែរប្រទេសអ៊ីតាលី រួចបានស្ដាររាជអំណាចរបស់រាជវង្សបួរបុងនៅបារាំងឡើងវិញដោយមានល្វីទី១៨ ជាព្រះមហាក្សត្រ។ បន្ទាប់មក មហាអំណាចទាំងនោះក៏បានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាហ្វុងតេណេប្លូ (១១ មេសា ១៨១៤) ហើយបានបើកសម័យប្រជុំសមាជទីក្រុងវីយែនដើម្បីគូរផែនទីព្រំដែនទ្វីបអឺរ៉ុបឡើងវិញ។[៧២]

សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំពីរ, ១៨១៥

[កែប្រែ]
លោកវែល្លីងតុននៅក្នុងសមរភូមិវ៉ាត់ធឺលូ

សង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំពីរ (១៨១៥) គឺជាជម្លោះចុងក្រោយរវាងបារាំង នឹងមហាអំណាចសម្ព័ន្ធមិត្តមានដូចជា ចក្រភពអង់គ្លេស រុស្ស៊ី ព្រុស ស៊ុយអែត ស្វីស អូទ្រីស ហុល្លង់ និងរដ្ឋនគរអាល្លឺម៉ង់តូចៗមួយចំនួន។ ព្រឹត្តិការណ៍ក្នុងសង្គ្រាមដែលគេនិយមស្គាល់ថាមួយរយថ្ងៃនោះបានចាប់ផ្តើមបន្ទាប់ពីណាប៉ូលេអុងបានរត់គេចព្រះកាយពីអែលបា ហើយបានធ្វើដំណើរចូលមកដល់ទីក្រុងកានណ៍នៃប្រទេសបារាំងនៅថ្ងៃទី១ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨១៥។​ ព្រះអង្គបានបន្តធ្វើដំណើរទៅកាន់ទីក្រុងប៉ារីស ដោយទទួលបានការស្វាគមន៍និងគាំទ្រពីមហាជនទូទៅ ដោយខ្លះបានជូនដំណើរអមព្រះអង្គរហូតដល់រាជធានីទៀតផង។ ណាប៉ូលេអុង និងក្រុមអ្នកគាំទ្រទ្រង់បានផ្តួលទម្លាក់ព្រះចៅល្វីទី១៨ ពីរាជបល្ល័ង្ក។ ដោយឃើញដូច្នេះ ប្រទេសសម្ព័ន្ធមិត្តក៏​បាន​ចាប់ផ្ដើមប្រមូល​កេណ្ឌទ័ពភ្លាមៗដើម្បី​ត្រៀមប្រឆាំងនឹងណាប៉ូលេអុងម្តងទៀត។ ណាប៉ូលេអុងទ្រង់បានកេណ្ឌទាហានសរុបចំនួន ២៨០,០០០ នាក់ ដោយព្រះអង្គបានបន្តបែងចែកទៅជាកងពលតូចៗ។ បន្ថែមលើកងទ័ពអាជីពចំនួន ៩០,០០០ នាក់ ព្រះអង្គបានអំពាវនាវដល់អតីតយុទ្ធជនពីសមរភូមិសង្គ្រាមមុនៗជាង ២៥០,០០០​ នាក់ ហើយបានចេញក្រឹត្យកំណែនមនុស្សប្រមាណ ២,៥ លាននាក់ចូលទៅក្នុងជួរកងយោធាបារាំង ក៏ប៉ុន្តែចុងក្រោយក្រឹត្យនោះមិនបានចាត់អនុវត្តឡើយ។ កម្លាំងថ្មីរបស់ណាប៉ូលេអុងត្រូវត្រៀមប្រឈមនឹងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តជាង ៧០០,០០០ នាក់ ដោយក្នុងនោះសម្ព័ន្ធមិត្តបានគ្រោងបញ្ជូនទាហានសរុបមួយលាននាក់ទៅជួរមុខ គាំទ្រដោយកងយោធភូមិចំនួន ២០០,០០០ នាក់រួមទាំងកម្លាំងភស្តុភារ និងជំនួយផ្សេងៗទៀត។

ណាប៉ូលេអុងបានដឹកនាំទ័ពភូមិភាគខាងជើងប្រមាណ ១២៤,០០០ នាក់ទៅផ្ដើមការវាយប្រហារលើប្រទេសបែលហ្ស៊ិក។[៧៣] គោលដៅណាប៉ូលេអុងលើកនេះគឺវាយបំបែកកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តមុនពេលសត្រូវអាចបង្រួមកម្លាំងគ្នាទាន់ វាយអង់គ្លេសចេញទៅដែនសមុទ្រ និងវាយព្រុសឱ្យធ្លាក់ចេញពីសង្គ្រាម។ ណាប៉ូលេអុងបានវាយបំបែកកងទ័ពអង់គ្លេស-ហុល្លង់ដែលកំពុងត្រៀមប្រជុំគ្នាដូចដែលខ្លួនគិតមែន ខណៈព្រុសវិញបានបង្កើនមានការប្រុងប្រយ័ត្នជាងមុន ដោយបញ្ឈរជើងកម្លាំងខ្លួនតែ ៧៥ ភាគរយប៉ុណ្ណោះនៅក្នុងនិងជុំវិញភូមិលីនីក្នុងប្រទេសបែលហ្ស៊ិកដដែរ។ ព្រុសបានបញ្ជូនកងអង្គទ័ពទីមួយរបស់ខ្លួនទៅប្រយុទ្ធនឹងបារាំងអស់ពេញមួយថ្ងៃនៅខាងក្រៅភូមិលីនីក្នុងបំណងពន្យាដំណើរទ័ពណាប៉ូលេអុង។ មួយថ្ងៃក្រោយមកគឺនៅថ្ងៃទី១៦ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១៥ កងទ័ពណាប៉ូលេអុងក៏បានរុលទៅចូលភូមិលីនីដោយបង្ខំឱ្យព្រុសប្រយុទ្ធក្នុងបរិវេណភូមិនោះតែម្តង មុនពេលពួកគេដកថយដោយក្ដីអាម៉ាស់។ នៅថ្ងៃដដែរនោះ កងកម្លាំងភូមិភាគខាងជើងបារាំងមួយក្រុមក្រោមបញ្ជាការលោកសេនាប្រមុខមីឈែល នីយបានបញ្ឈប់ដំណើរកងកម្លាំងជំនួយរបស់អង់គ្លេសក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកវែល្លីងតុនបានដោយជោគជ័យនៅកេទរ៍ប្រា។ ដោយកាត់ផ្ដាច់ពីកម្លាំងព្រុស វែល្លីងតុនក៏បានបញ្ជាទ័ពខ្លួនឱ្យដកថយទៅដីខ្ពស់ក្បែរភូមិមូងសាំងហ្សង់ តែប៉ុន្មានគីឡូម៉ែត្រពីភូមិវ៉ាត់ធឺលូប៉ុណ្ណោះ។

(ជាភាសាអង់គ្លេស) ផែនទីបង្ហាញពីយុទ្ធនាការវ៉ាត់ធឺលូ

ជាបន្ទាប់ ណាប៉ូលេអុងទ្រង់ក៏បានបែរមកដឹកនាំទ័ពបម្រុងវិញដោយទុកឱ្យកម្លាំងទ័ពចម្បងនៅក្រោមបញ្ជាលោកសេនាប្រមុខក្រូឈី។ ណាប៉ូលេអុងបានបញ្ជាទ័ពបម្រុងទៅបញ្ចូលរួមជាមួយកម្លាំងសេនាប្រមុខនីយក្នុងគោលបំណងប្រដេញតាមកងទ័ពលោកវែល្លីងតុន។ ខុសពីការគណនានិងប៉ាន់ស្មានរបស់ក្រូឈីនិងណាប៉ូលេអុង កងកម្លាំងព្រុសបានប្រមូលផ្ដុំតម្រៀបតាមក្បួនឡើងវិញយ៉ាងឆាប់រហ័សនៅក្រុងវ៉ាវរ។ ខណៈពេលដែលកងពលទី៤ ទី១ និងទី២ របស់ព្រុសបានកំពុងសម្រុកទៅកាន់វ៉ាត់ធឺលូ កងពលព្រុសទី៣ បានបិទផ្លូវពីត្រើយម្ខាងនៃទន្លេរារាំងមិនឱ្យកម្លាំងជំនួយបារាំងរបស់ក្រូឈីចូលជួយណាប៉ូលេអុង។ កម្លាំងជំនួយបន្ទាន់ក្រោមបញ្ជាការរបស់ក្រូឈីនោះក៏បានខិតខំវាយបំបែកកងការពារព្រុសដែលស្ថិតក្រោមបញ្ជារបស់ឧត្តមសេនីយ៍ឯកវនធីលម៉ាននៅទីក្រុងវ៉ាវរ (១៨–១៩ មិថុនា) ហើយក៏ទទួលបានជោគជ័យ ប៉ុន្តែវាត្រូវយឺតពេល ១២ ម៉ោងរួចទៅហើយ។ ជាចុងក្រោយ កងកម្លាំងការពារព្រុសប្រមាណ ១៧,០០០ នាក់នោះបានរារាំងកម្លាំងជំនួយបន្ទាន់របស់បារាំងចំនួន ៣៣,០០០ នាក់បានដោយជោគជ័យ។

នៅព្រឹកថ្ងៃទី១៨ ខែមិថុនា ក្នុងសមរភូមិធំវ៉ាត់ធឺលូ ណាប៉ូលេអុងបានពន្យារពេលផ្តើមប្រយុទ្ធអស់រយៈពេលជាច្រើនម៉ោងដោយត្រូវរង់ចាំឱ្យសំណើមទឹកភ្លៀងពីយប់មុនស្ងួតអស់។ មកដល់ពេលរសៀល កងទ័ពបារាំងមិនបានទទួលផលអ្វីទាំងអស់ក្នុងការប្រដេញកម្លាំងវែល្លីងតុនចេញពីទីខ្ពស់ដែលពួកគេកំពុងឈរជើង។ នៅពេលកម្លាំងព្រុសចូលមកដល់ ពួកគេក៏បានផ្ដើមការវាយប្រហារលើកម្លាំងបារាំងម្តងហើយម្តងទៀត។ យុទ្ធសាស្ត្រដើមរបស់ណាប៉ូលេអុងក្នុងការបំបែកកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តបានទទួលបរាជ័យទាំងស្រុង ហើយកំណើនចំនួនទ័ពសម្ព័ន្ធមិត្តបានវាយកន្ទ្រុបបារាំងរហូតដល់ដកថយ។[៧៤]

ក្រោយចាញ់នៅវ៉ាត់ធឺលូ លោកសេនាប្រមុខក្រូឈីក៏បានដឹកនាំទ័ពត្រឡប់ទៅប៉ារីសវិញដោយជោគជ័យ ខណៈលោកដាវូត៍បានរៀបចំកម្លាំងចំនួន ១១៧,០០០ នាក់ត្រៀមការពាររាជធានី។ កម្លាំងលោកឧត្តមសេនីយ៍វ៉ង់ដាមនៅក្រៅទីក្រុងប៉ារីសត្រូវបានក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តវាយបំបែកនាំឱ្យបារាំងផ្ដើមការចរចាសុំចុះចាញ់។

ទ័ពសេះបារាំងសម្រុកចូលទៅវាយទ័ពស្កុតរបស់អង់គ្លេសក្នុងសមរភូមិវ៉ាត់ធឺលូ

បីថ្ងៃក្រោយបរាជ័យនៅវ៉ាត់ធឺលូ ណាប៉ូលេអុងក៏យាងត្រឡប់ចូលប៉ារីសវិញដោយរំពឹងថាប្រជាជនបារាំងនឹងផ្ដើមចលនាតស៊ូជាតិប្រឆាំងនឹងបរទេស ក៏ប៉ុន្តែ​ផ្ទុយទៅវិញ ណាប៉ូលេអុងត្រូវបានស្ថាប័នសភា​ទាំងពីរថ្នាក់ និងរួមទាំង​សាធារណជន​ជាទូទៅ​កើតកំហឹងលែងពេញ​ចិត្ត​នឹងព្រះអង្គ។ ដោយលែងមានការគាំទ្រតទៅទៀត ណាប៉ូលេអុងទ្រង់ក៏បានដាក់រាជ្យជាលើកទីពីរនៅថ្ងៃទី២២ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨១៥ ហើយនៅថ្ងៃទី១៥ ខែកក្កដា ណាប៉ូលេអុងក៏បានប្រគល់ខ្លួនឱ្យកងអស្សនិកអង់គ្លេសនៅទីក្រុងរ៉ូឆេហ្វត៍។ បន្ទាប់មក កម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តក៏​បានចាប់​និរទេស​ណាប៉ូលេអុងទៅ​កោះសាំងហេលីណានៅមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិកខាងត្បូង​ ជាទីដែលព្រះអង្គសោយទិវង្គត​នៅ​ថ្ងៃទី៥ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨២១។

នៅតំបន់ខាងអ៊ីតាលីវិញ ព្រះរាជាណាប្លេសព្រះនាមចូអាឃីម មូរ៉ាត ថ្វីបើចងសម្ព័ន្ធភាពនឹងណាប៉ូលេអុងនៅយុទ្ធនាការមុនៗក្ដី ត្រូវបានសម្ព័ន្ធមិត្តលើកលែងបន្តឱ្យកាន់អំណាចជាស្តេចណាប្លេស ក៏ប៉ុន្តែក្រោយពេលណាប៉ូលេអុងត្រឡប់ពីនិរទេសនៅអែលបាវិញ មូរ៉ាតក៏បានសម្រេចចងសម្ព័ន្ធភាពជាថ្មីជាមួយណាប៉ូលេអុង បង្កឱ្យផ្ទុះសង្រ្គាមណាប៉ូលីតានឡើង (ខែមីនាដល់ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨១៥)។ ដោយសង្ឃឹមថានឹងស្វែងរកអ្នកគាំទ្រក្នុងចំណោមក្រុមជាតិនិយមអ៊ីតាលីដែលកាលនុះកំពុងតែខ្លាចឥទ្ធិពលរាជវង្សហាបស្បួកចូលអ៊ីតាលី មូរ៉ាតក៏បានចេញសេចក្តីប្រកាសរីមីនី អំពាវនាវឱ្យអ្នកជាតិនិយមអ៊ីតាលីចូលធ្វើសង្រ្គាម។ សេចក្ដីប្រកាសនោះបាន​បរាជ័យ ហើយ​មិនយូរប៉ុន្មាន​ កម្លាំង​អូទ្រីស​ក៏បាន​វាយ​ឈ្នះទ័ពមូរ៉ាតនៅក្នុង​សមរភូមិតូលិនធីណូ (២–៣ ឧសភា ១៨១៥) ​បង្ខំ​ឱ្យមូរ៉ាតរត់លាក់ខ្លួន។ រាជវង្សបួរបុងអ៊ីតាលីក៏ត្រឡប់មកកាន់អំណាចនៅណាប្លេសវិញនៅថ្ងៃទី២០ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨១៥។ មូរ៉ាតមិនអស់ចិត្តក៏បានព្យាយាមដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កមកវិញ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីត្រូវបរាជ័យ ព្រះអង្គក៏ត្រូវបានគេកាត់ទោសប្រហារជីវិតដោយបាញ់សម្លាប់នៅថ្ងៃទី១៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨១៥។

សន្ធិសញ្ញាក្រុងប៉ារីសលើកទីពីរដែលបានចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី២០ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨១៥ បានបិទបញ្ចប់សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកជាផ្លូវការ។[៧៥]

ឥទ្ធិពលនយោបាយ

[កែប្រែ]

សង្រ្គាមណាប៉ូលេអូនិកបាននាំមកនូវគំនិត និងបម្លាស់ប្តូរខាងផ្នែកនយោបាយជាច្រើនដល់ប្រជាជាតិអឺរ៉ុប ប៉ុន្តែចំពោះបារាំងខ្លួននៅតែស្ថិតក្រោមរាជវង្សបួរបុងចាស់ដដែរក្រោយស្ដារឡើងវិញ។ ក្នុងសម័យសង្គ្រាម ណាប៉ូលេអុងបានគ្រប់គ្រងទឹកដីមួយភាគធំនៃតំបន់អឺរ៉ុបខាងលិច។ ជាលទ្ធផល ប្រទេសអឺរ៉ុបដែលស្ថិតនៅក្រោមអំណាចបារាំងបានទទួលរងនូវឥទ្ធិពលនយោបាយកើតចេញពីបដិវត្តន៍បារាំងរួមមាន អំណាចប្រជាធិបតេយ្យ ដំណើរការនីតិវិធីក្នុងតុលាការ លុបបំបាត់សេវកជន កាត់បន្ថយអំណាចព្រះវិហារកាតូលិក និងការទាមទារឱ្យមានការកំណត់អំណាចរាជាធិបតេយ្យក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ កំណើនសំឡេងរបស់ពួកវណ្ណៈកណ្តាលរួមជាមួយនឹងកំណើនពាណិជ្ជកម្ម និងឧស្សាហកម្មបានធ្វើឱ្យការស្តាររបបចាស់មុនសង្គ្រាមមានការលំបាកខ្លាំងដោយរាជអំណាចអឺរ៉ុបត្រូវបង្ខំរក្សាកំណែទម្រង់មួយចំនួនដែលបានប្រកាសអនុម័តកាលសម័យណាប៉ូលេអុង។

ព្រំដែនប្រទេសក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុបក្រោយសមាជវីយែនបានសម្រេច (១៨១៥)

សម្រាប់បារាំង កាលដែលត្រូវជាប់ប្រឡូកក្នុងសង្គ្រាមជាប់ៗគ្នាអស់ជាច្រើនឆ្នាំបែបនេះបានធ្វើឱ្យប្រទេសខ្លួនធ្លាក់ចុះទ្រុតទ្រោមជាលំដាប់ ពិសេសក្រោយពីសមាជទីក្រុងវីយែនបានអនុម័តនូវ "តុល្យភាពអំណាច" ដែលតម្រូវឱ្យមហាអំណាចអឺរ៉ុបមានអំណាចឥទ្ធិពលប្រហាក់ប្រហែលគ្នា មិនមាននរណាឈរលើនរណា។ ទន្ទឹមគ្នានេះដែរ ទឹកដីរាជាណាចក្រព្រុសចាស់នៅមុនសង្គ្រាមត្រូវបានស្ដារឡើងវិញ ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះ ព្រុសថែមទាំងបានទទួលនូវទឹកដីមួយកំណាត់ធំពីប៉ូឡូញ និងសាចសិនទៀតផង។ ការរីកលូតលាស់នៃទឹកដីនេះបានធ្វើឱ្យព្រុសក្លាយខ្លួនជាមហាអំណាចថ្មីមួយទៀតក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប។ ដើម្បីឱ្យតុល្យភាពអំណាចមានប្រសិទ្ធភាព សមាជវីយែនបានកាត់តំបន់រ៉ាំង និងវែស្តហ្វាលីឱ្យព្រុសបន្ថែម។ ទឹកដីថ្មីៗទាំងនេះបានប្រែសេដ្ឋកិច្ចព្រុសពីរដ្ឋពឹងលើវិស័យកសិកម្មទៅរដ្ឋឧស្សាហកម្មដ៏លេចធ្លោមួយនៃសតវត្សរ៍ទី១៩។[៣៤] ចក្រភពអង់គ្លេសវិញបានលេចខ្លួនជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចដ៏ធំបំផុតនៅអឺរ៉ុប ខណៈកងនាវាខ្លួននៅបន្តរក្សាឧត្តមភាព និងកិត្យានុភាពល្បីល្បាញរហូតដល់សតវត្សរ៍ទី២០។[]

បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមបានបញ្ចប់ លទ្ធិជាតិនិយមក៏បានផុសឡើង និងបន្តរីករាលដាលនៅពាសពេញទ្វីបអឺរ៉ុប។ ប្រជាប្រិយភាពនៃជាតិនិយមបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំង និងបាននាំមកនូវបម្លាស់ប្តូរក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំមកទ្វីបអឺរ៉ុបដោយក្នុងនោះ រដ្ឋប្រទេសមួយចំនួនត្រូវរលំរលាយទាំងស្រុង ខណៈរដ្ឋប្រទេសថ្មីមួយចំនួនបានផុសឡើងស្នងបន្តពីរដ្ឋរបបចាស់។ មួយវិញទៀត របបអំណាចសក្តិភូមិ និងអភិជនាធិបតេយ្យត្រូវបានជំនួសមកវិញដោយមនោគមវិជ្ជាជាតិដែលផ្អែកលើពូជកំណើតដើម និងវប្បធម៌រួមតែមួយ។ រជ្ជកាលគ្រប់គ្រងរបស់បូណាប៉ារត៍នៅអឺរ៉ុបបានសាបព្រួសគ្រាប់ពូជសម្រាប់រដ្ឋប្រជាជាតិថ្មីធំៗចំនួនពីរគឺ អាល្លឺម៉ង់ និងអ៊ីតាលីតាមរយៈការបង្រួបបង្រួមក្សត្របុរី និងរដ្ឋនគរតូចៗ។ នៅភាគខាងជើងវិញ ដាណឺម៉ាកត្រូវបានបង្ខំកាត់ទឹកដីន័រវែសឱ្យទៅប្រទេសស៊ុយអែតទុកជាសំណងសម្រាប់ការបាត់បង់ហ្វាំងឡង់ទៅរុស្ស៊ី (ដោយមានការយល់ស្របពីសមាជិកសម្ព័ន្ធមិត្តទាំងអស់) ក៏ប៉ុន្តែដោយសារន័រវែសមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញផ្ទាល់ខ្លួនស្រាប់ (ក្រោយបានចុះនៅថ្ងៃទី១៧ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៨១៤) ប្រទេសស៊ុយអែតក៏បានប្រកាសសង្គ្រាមវាយយកផ្ទាល់តែម្តង។ សង្រ្គាមនោះមានរយៈពេលខ្លីពីចន្លោះថ្ងៃទី២៦ ខែកក្កដា ដល់ថ្ងៃទី១៤ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨១៤ ហើយជ័យជម្នះក៏បានទៅប្រទេសស៊ុយអែត ដែលនាំឱ្យន័រវែសចូលជាឯកត្តសហភាពជាមួយស៊ុយអែតសហរាជាណាចក្រហុល្លង់ត្រូវបានបង្កើតឡើងទុកជា​រដ្ឋ​ទ្រនាប់​នឹង​​បារាំង​ ប៉ុន្តែដល់ឆ្នាំ១៨៣០ វាក៏បាន​រំលាយផ្ដាច់ចេញ​ជាប្រទេសហុល្លង់ និងបែលហ្ស៊ិកពីរផ្សេងគ្នា។[៧៦]

សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកនេះបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងចលនាដណ្ដើមឯករាជ្យនៃបណ្ដារដ្ឋអាណានិគមនៅអាមេរិកឡាទីនពីប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងព័រទុយហ្កាល់។ ភ្លើងសង្គ្រាមនៅប៉ែកអឺរ៉ុបបាន​ធ្វើ​ឱ្យរដ្ឋបាល និង​អំណាច​យោធា​របស់​អេស្ប៉ាញ​ធ្លាក់ចុះ​ទន់ខ្សោយជាលំដាប់ ជាពិសេស​ក្រោយ​សមរភូមិត្រាហ្វាលហ្ការ។ ចលនា​បះបោរ​ប្រឆាំងនឹងរបបអាណានិគមជា​ច្រើន​នៅផ្ទុះឡើងនៅទឹកដី​អាមេរិក​ក្រោមអាណានិគមអេស្ប៉ាញ រួចក៏បានបន្តវិវត្តទៅជាមហា​សង្គ្រាមដណ្ដើម​ឯករាជ្យ។ ចំពោះទឹកដីអាណានិគមព័រទុយហ្កាល់វិញដូចជាប្រេស៊ីលជាដើម បានទទួលនូវស្វ័យភាពកាន់តែធំជាងមុន ពិសេសបន្ទាប់ពីព័រទុយហ្កាល់បានប្តូរទីអាសនៈរាជវង្សមកតាងនៅប្រេស៊ីល។ ព្រឹត្តិការណ៍ទាំងនេះក៏ជាមូលហេតុមួយជំរុញឱ្យកើតបដិវត្តន៍សេរីនិយមនៅព័រទុយហ្កាល់នៅក្នុងឆ្នាំ១៨២០ និងឯករាជ្យភាពនៃប្រទេសប្រេស៊ីលនៅឆ្នាំ១៨២២។

សតវត្សរ៍បន្តបន្ទាប់ៗបាននាំមកនូវភាពស្ងប់ស្ងាត់លើមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិក[៧៧] ដែលជាកត្តាចម្បងនាំឱ្យកើតមានចលនាចំណាកស្រុកអន្តរទ្វីបដ៏ធំបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ។[៧៨] លំហូរជនអន្តោប្រវេសន៍ជាច្រើននាក់បាននាំឱ្យចំនួនប្រជាជននៅសហរដ្ឋអាមេរិកហក់ឡើងរាប់ស្ទើរមិនអស់ (កំណត់ត្រាខ្ពស់បំផុតគឺឡើង ១.៦ ភាគរយក្នុងឆ្នាំ១៨៥០–៥១)[៧៩] ដោយនៅចន្លោះឆ្នាំ១៨១៥ និងឆ្នាំ១៩១៤ គេរកឃើញថាប្រជាជនអឺរ៉ុបប្រមាណ ៣០ លាននាក់បានផ្លាស់មករស់នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក។[៨០]

កំណត់សម្គាល់

[កែប្រែ]
  1. ត្រូវបានរំលាយនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៦។ សមាជិករដ្ឋជាច្រើននៃអតីតចក្រភពមួយនេះត្រូវជាសម្ព័ន្ធមិត្តជិតស្និទ្ធជាមួយប្រទេសបារាំងមុនពេលរំលាយដូចជា រដ្ឋនគរបាវីយែរ សាចសិន បាដ៍ និងវួធឹមប៊ឺកជាដើម។
  2. ហាណូវើកាលនុះជាប់ក្នុងឯកត្តសហភាពជាមួយអង់គ្លេស។ វាត្រូវបានកាត់បញ្ចូលទៅក្នុងនគរវែស្តហ្វាលីនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៦ ហើយត្រូវបានស្តារមកវិញជាព្រះរាជាណាចក្រហាណូវើនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៤។ នៅក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងបារាំង រដ្ឋនគរហាណូវើបានផ្ដល់ទ័ពជំនួយឱ្យអង់គ្លេស និងដល់កម្លាំងលោកវែល្លីងតុននៅក្នុងយុទ្ធនាការវ៉ាតធឺលូ
  3. បច្ចេកពាក្យ ចក្រភពអូទ្រីស ត្រូវបានគេចាប់ផ្ដើមប្រើប្រាស់បន្ទាប់ពីព្រះចៅរ៉ូម៉ាំងពិសិដ្ឋព្រះនាមហ្វ្រង់ស្វ័រទី២បានទទួលគោរមងារជាអធិរាជប្រទេសអូទ្រីសដើម្បីជាការឆ្លើយតបនឹងការឡើងគ្រងរាជ្យរបស់ណាប៉ូលេអុងជាព្រះចៅអធិរាជនៃបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៤។ ចក្រភពរ៉ូម៉ាំងពិសិដ្ឋត្រូវបានរំលាយនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៦ ដែលនាំឱ្យ "អធិរាជអូទ្រីស" ក្លាយជាគោរមងារចម្បងរបស់ព្រះចៅហ្វ្រង់។ ដោយហេតុនេះទើបបានជា "ចក្រភពអូទ្រីស" ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ជាទូទៅជំនួសឱ្យ "ចក្រភពរ៉ូម៉ាំងពិសិដ្ឋ" នៅក្នុងបរិបទសង្ខេបនៃសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិក ទោះជាអង្គភាពទាំងពីរមានលក្ខណៈខុសគ្នាក្ដី។
  4. ៤,០ ៤,១ ៤,២ ៤,៣ បន្ទាប់ពីបារាំងបានយកឈ្នះលើសម្ព័ន្ធភាពទីបួន និងទីប្រាំ ប្រទេស​អូទ្រីសរួមជាមួយនឹងព្រុសក៏បាន​ក្លាយ​ជា​សម្ព័ន្ធមិត្ត​របស់​បារាំង​ ហើយបានផ្ដល់កម្លាំងទ័ពជំនួយខ្លះឱ្យទៅបារាំងក្នុងយុទ្ធនាការឈ្លានពានប្រទេសរុស្ស៊ីនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១២។ បន្ទាប់ពីការឈ្លានពានរុស្ស៊ីត្រូវបរាជ័យ រដ្ឋទាំងពីរក៏បានផ្ដាច់ចំណងជាមួយបារាំងរួចបានចុះចូលក្នុងសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំមួយ
  5. អាណាចក្រហុងគ្រីបានចូលរួមចំណែកក្នុងសង្គ្រាមនេះដោយប្រើកងទ័ពរបស់ខ្លួនផ្ទាល់ដាច់ដោយឡែកពីអូទ្រីស[១៣][១៤] ប៉ុន្តែស្ថិតនៅក្នុងជួរកងកម្លាំងរាជាធិរាជអូទ្រីស និងព្រមទាំងដោយកងទ័ពប្រពៃណី ("insurrectio")។[១៥] សភាហុងគ្រី​បាន​បោះឆ្នោត​ចូលរួម​ក្នុង​សង្គ្រាម និង​បាន​យល់ព្រម​សងចំណាយសឹកមួយ​ភាគ​បីរបស់អូទ្រីស។
  6. ៦,០ ៦,១ ប្រទេសរុស្ស៊ីគឺជាសមាជិកនាំមុខមួយនៃសម្ព័ន្ធភាពប្រឆាំងនឹងបារាំង ប៉ុន្តែរុស្ស៊ីបានប្រែជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំងវិញបន្ទាប់ពីសន្ធិសញ្ញាទីលស៊ីតត្រូវបានចុះនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៧ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨១២ នៅពេលដែលបារាំងបានបើកការឈ្លានពានចូលរុស្ស៊ី។ ក្នុងនាមជាសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំង រុស្ស៊ីបានប្រកាសសង្គ្រាមលើប្រទេសស៊ុយអែត អ៊ីរ៉ង់ ចក្រភពអូតូម៉ង់ និងព្រមទាំងចក្រភពអង់គ្លេសផងដែរ។
  7. ៧,០ ៧,១ ៧,២ នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទឆាលស៍ទី៤ ប្រទេសអេស្ប៉ាញគឺជាសម្ព័ន្ធមិត្តមួយរបស់បារាំងក្នុងកំឡុងសង្គ្រាមសម្ព័ន្ធភាពទីបី និងយុទ្ធនាការឈ្លានពានប្រទេសព័រទុយហ្កាល់។ ឆាលស៍ទ្រង់ត្រូវបានព្រះរាជបុត្រព្រះអង្គព្រះនាម ហ្វែឌីណង់ផ្តួលទម្លាក់ពីរាជបល្ល័ង្ក ដោយព្រះអង្គហ្វែឌីណង់ទ្រង់ចង់ចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយអង់គ្លេសវិញប្រសើរជាជាងបារាំង។ ណាប៉ូលេអុងបានចូលធ្វើអន្តរាគមន៍ដោយផ្ដួលទម្លាក់ព្រះរាជាអេស្ប៉ាញទាំងពីរអង្គ ហើយបានលើកបងប្រុសសាមីខ្លូនផ្ទាល់នាមចូសែហ្វជាស្តេចថ្មីនៃអេស្ប៉ាញ ដែលនាំឱ្យប្រទេសអេស្ប៉ាញធ្លាក់មកត្រឹមជារដ្ឋរណបរបស់បារាំង។ ទង្វើនេះបាននាំឱ្យផ្ទុះសង្គ្រាមនៅអេស្ប៉ាញ ខណៈរាជអំណាចអេស្ប៉ាញចាស់បានចុះចូលជាមួយក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តប្រឆាំងបារាំង។
  8. ៨,០ ៨,១ ក្នុងអំឡុងពេលរុស្ស៊ីជាសម្ព័ន្ធមិត្តនឹងបារាំង រុស្ស៊ីបានវាយត្រួតត្រាហ្វាំងឡង់ដែលកាលនុះជាកម្មសិទ្ធិរបស់ស៊ុយអែត។ បន្ទាប់ពីលោកសេនាប្រមុខប៊ែរណាដុតទ៍ក្លាយជារជ្ជទាយាទរាជបល្ល័ង្កស៊ុយអែត ប្រទេសស៊ុយអែតនេះក៏បានប្រកាសសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងអង់គ្លេស ប៉ុន្តែភាគីទាំងពីរមិនដែលបានប៉ះទង្គិចគ្នានោះទេ។ ស៊ុយអែតបានក្លាយជាសមាជិកនាំមុខមួយនៃសម្ព័ន្ធភាពទីប្រាំមួយ ហើយបានប្រកាសសង្គ្រាមនឹងបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១២។
  9. ត្រឹមឆ្នាំ១៨០៦។
  10. ១០,០ ១០,១ រាជវង្សកាដចានៃប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បានច្បាំងជាមួយរុស្ស៊ីចាប់ពីឆ្នាំ១៨០៤ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨១៣។ នៅដើមសង្គ្រាមនោះ អ៊ីរ៉ង់បានទទួលជំនួយគាំទ្រពីប្រទេសបារាំង។ ពេលដែលរុស្ស៊ីបានក្លាយជាសម្ព័ន្ធមិត្តបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៧ ជំនួយពីបារាំងទៅអ៊ីរ៉ង់ក៏ត្រូវកាត់ផ្ដាច់ទាំងស្រុង ខណៈអង់គ្លេសបានមកផ្តល់ការគាំទ្រដល់អ៊ីរ៉ង់ជំនួសបារាំងវិញ។
  11. ១១,០ ១១,១ ចក្រភពអូតូម៉ង់បានច្បាំងជាមួយកងទ័ពរបស់ណាប៉ូលេអុងនៅក្នុងយុទ្ធនាការរបស់បារាំងនៅអេហ្ស៊ីប និងស៊ីរី ដែលត្រូវជាផ្នែកមួយនៃសង្គ្រាមបដិវត្តន៍បារាំង។ នៅក្នុងអំឡុងសម័យណាប៉ូលេអូនិករវាងឆ្នាំ១៨០៣ ដល់ឆ្នាំ១៨១៥ ពួកអូតូម៉ង់បានច្បាំងនឹងក្រុមសម្ព័ន្ធមិត្តចំនួនពីរលើក៖ លើកទីមួយគឺប្រឆាំងនឹងអង់គ្លេសក្នុងសង្គ្រាមអង់គ្លេស-តួកគី (១៨០៧–១៨០៩) និងចុងក្រោយគឺរុស្ស៊ីនៅក្នុងសង្គ្រាមតួកគី-រុស្ស៊ី (១៨០៦–១៨១២)។ រុស្ស៊ីធ្លាប់ជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ណាប៉ូលេអុងក្នុងចន្លោះឆ្នាំ១៨០៧–១៨១០។
  12. ១៨០៦–១៨០៧, ១៨១៣–១៨១៤
  13. ១៣,០ ១៣,១ ១៣,២ ១៣,៣ ចាប់ពីឆ្នាំ១៨១៣។
  14. ១៤,០ ១៤,១ ១៤,២ ១៤,៣ ១៤,៤ ១៤,៥ ១៤,៦ ១៨១៥។
  15. ១៥,០ ១៥,១ បន្ទាប់ពីសមរភូមិទីក្រុងកូពែនហាកឆ្នាំ១៨០៧ បានបញ្ចប់ រដ្ឋដាណឺម៉ាក-ន័វវែសក៏បានក្លាយជាសម្ព័ន្ធមិត្តនឹងបារាំង។ បន្ទាប់ពីបាត់បង់ន័រវែសទៅស៊ុយអែត ដាណឺម៉ាកក៏បានផ្ដាច់សម្ព័ន្ធភាពនឹងបារាំង រួចចូលរួមជាមួយសម្ព័ន្ធភាពនឹងអង់គ្លេសវិញ។
  16. ពីឆ្នាំ១៨០៣ ដល់ឆ្នាំ១៨០៦ មុនពេលក្លាយជាព្រះរាជាណាចក្រហុល្លង់
  17. ត្រូវបានកាត់ចូលទឹកដីបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១០។
  18. ត្រូវកាត់ចូលក្នុងទឹកដីបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៧។
  19. រដ្ឋសម្ព័ន្ធមិត្តអាល្លឺម៉ង់ចំនួនដប់ប្រាំមួយដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់បារាំង (រាប់ទាំងបាវីយែរ និងវួធឹមប៊ឺក) បានរួមគ្នាបង្កើតសហព័ន្ធរ៉ាំងឡើងនៅក្នុងខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨០៦ បន្ទាប់ពីបិទបញ្ចប់សមរភូមិអ៊ូស្ទែរលីត្ស៍ (ធ្នូ ១៨០៥)។
  20. ២០,០ ២០,១ ២០,២ ២០,៣ ២០,៤ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨១៣។
  21. រហូតដល់ឆ្នាំ១៨១៤។
  22. ពីឆ្នាំ១៨០៦។
  23. ១៨១២។
  24. សាធារណរដ្ឋបារាំងនៅមុនឆ្នាំ១៨០៤។
  25. មានតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ។ ព្រះអង្គហ្វែឌីណង់បានដាក់រាជ្យនៅក្នុងឆ្នាំ១៨០៨ ប៉ុន្តែត្រូវបានប្រកាសជាស្តេចតំណាងគណៈក្រុមប្រឹក្សាកំពូលដឹកនាំប្រទេសថ្មីនៅក្នុងឆ្នាំដដែរ។ ថ្វីបើត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ជាព្រះមហាក្សត្រមែន តែទ្រង់មិនមានរាជអំណាចអ្វីនោះឡើយដោយអំណាចទាំងអស់ត្រូវធ្លាក់ក្នុងដៃក្រុមប្រឹក្សាកំពូលទាំងស្រុង។
  26. ជាព្រះមហាក្សត្រណាប្លេសពីឆ្នាំ១៨០៦ ដល់ឆ្នាំ១៨០៨ ហើយជាព្រះមហាក្សត្រអេស្ប៉ាញពីឆ្នាំ១៨០៨ ដល់ឆ្នាំ១៨១៣។
  27. ក្នុងចំណោមនោះមាន ៣៨,៥២០ នាក់ជាទ័ពព្រៃភ្នំ និងកងជីវពល[២០]

ឯកសារយោង

[កែប្រែ]
  1. John Sainsbury (1842). Sketch of the Napoleon Museum. London. p. 15. https://books.google.com/books?id=TwNmAAAAcAAJ&pg=PA15. 
  2. ២,០ ២,១ "(អង់គ្លេស) The Royal Navy". Encyclopædia Britannica. Retrieved 15 កុម្ភៈ 2016.
  3. Schäfer, Anton (2002). Zeittafel der Rechtsgeschichte. Von den Anfängen über Rom bis 1919. Mit Schwerpunkt Österreich und zeitgenössischen Bezügen (ជាភាសាអាល្លឺម៉ង់) (3 ed.). Edition Europa Verlag. ISBN 3-9500616-8-1. p. 137
  4. Edward et al., pp. 522–524
  5. "(ជាភាសាហុល្លង់) De Grondwet van 1815". Parlement & Politiek. Retrieved 26 មិថុនា 2014.
  6. Dwyer, Philip G. (4 February 2014). The Rise of Prussia 1700–1830. ល.ស.ប.អ. 9781317887034. https://books.google.com/books?id=FEDKAgAAQBAJ&pg=PA255. 
  7. Collier, Martin (2003). Italian unification, 1820–71. Heinemann Advanced History (First រ.រ.). Oxford: Heinemann. p. 2. ល.ស.ប.អ. 0-435-32754-2. 
  8. Riall, Lucy (1994). The Italian Risorgimento: state, society, and national unification (First រ.រ.). London: Routledge. p. 1. ល.ស.ប.អ. 0-203-41234-6. 
  9. Jakob Walter, and Marc Raeff. The diary of a Napoleonic foot soldier. Princeton, N.J., 1996.
  10. Martyn Lyons p. 234–36
  11. Payne 1973, pp. 432–433.
  12. Esdaile 2009.
  13. James R. Arnold: Napoleon Conquers Austria: The 1809 Campaign for Vienna, ABC-Clio, 2003 [១]
  14. The Austrian Imperial-Royal Army (Kaiserliche-Königliche Heer) 1805 – 1809: The Hungarian Royal Army [២]
  15. Todd Fisher: The Napoleonic Wars: The Empires Fight Back 1808–1812, Oshray Publishing, 2001 [៣]
  16. Riehn 1991, p. 50.
  17. Leggiere 2014.
  18. Chandler & Beckett, p. 132
  19. Elliott, George (1816). The Life of the Most Noble Arthur, Duke of Wellington. London: J. Cundee. p. xiii–xiv. https://books.google.com/books?id=ywM9AAAAYAAJ&q=4+may+1814&pg=PR13។ បានយកមក 27 November 2024. 
  20. Esdaile, Charles J. (2004). Fighting Napoleon: Guerrillas, Bandits and Adventurers in Spain, 1808–1814, p. 108. Yale University Press. Archived 22 November 2023 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. Google Books. Retrieved 27 November 2024.
  21. John France (2011). Perilous Glory: The Rise of Western Military Power. Yale UP. p. 351. ល.ស.ប.អ. 978-0300177442. https://archive.org/details/perilousgloryris0000fran. 
  22. White 2014 យោងតាម Clodfelter និង Danzer
  23. ២៣,០ ២៣,១ White 2014, Napoleonic Wars cites Urlanis 1971
  24. Canales 2004.
  25. White 2014 យោងតាម Danzer
  26. ២៦,០ ២៦,១ White 2014 យោងតាម Payne
  27. Clodfelter
  28. White 2014.
  29. ២៩,០ ២៩,១ ២៩,២ Philo 2010.
  30. Bodart 1916.
  31. Zamoyski, Adam (16 October 2018). Napolean: A Life. London: Basic Books. p. 480. ល.ស.ប.អ. 9780465055937. https://books.google.ca/books?id=NqVKDwAAQBAJ&pg=PT480។ បានយកមក 7 November 2018. 
  32. ៣២,០ ៣២,១ Jones 1994, pp. 193–194.
  33. ៣៣,០ ៣៣,១ Kagan 2007, pp. 42-43.
  34. ៣៤,០ ៣៤,១ Dwyer, Philip G. (4 February 2014). The Rise of Prussia 1700–1830. ល.ស.ប.អ. 9781317887034. https://books.google.com/books?id=FEDKAgAAQBAJ&q=napoleonic+wars+rise+of+prussia&pg=PA255។ បានយកមក 20 តុលា 2021. 
  35. Ferguson, Niall (2004). Empire, The rise and demise of the British world order and the lessons for global power. Basic Books. ល.ស.ប.អ. 0-465-02328-2. https://archive.org/details/empire00nial. 
  36. Keen & Haynes 2012, chpt. 8.
  37. Bell 2007, p. 51.
  38. Shlapentokh 1997, pp. 220–228; Palmer, Colton & Kramer 2013, pp. 81–83.
  39. Desan, Hunt & Nelson 2013, pp. 3, 8, 10.
  40. McLynn 1998, p. 215.
  41. Spencer C. Tucker (2012). The Encyclopedia of the War Of 1812. ABC-CLIO. p. 499. ល.ស.ប.អ. 9781851099573. https://books.google.com/books?id=VljA5QEI9_wC&pg=PA499។ បានយកមក 22 តុលា 2021. 
  42. Buffinton, Arthur H. (1929). The Second Hundred Years' War, 1689–1815.  មើលផងដែរ៖ Crouzet, Francois (1996). "The Second Hundred Years War: Some Reflections". French History 10 (4): 432–450. ISSN 0269-1191. DOI:10.1093/fh/10.4.432. និង, Scott, H. M. (1992). "Review: The Second 'Hundred Years War' 1689–1815". The Historical Journal 35: 443–469. DOI:10.1017/S0018246X00025887.
  43. "France – Les guerres de la Révolution et de l'Empire". Herodote.net. Archived from the original on 23 July 2012. Retrieved 31 December 2024.
  44. Schroeder 1994, pp. 231–86.
  45. Kagan 2007, pp. 141ff.
  46. "Invasion of Britain – National Maritime Museum". Nmm.ac.uk. Archived from the original on 8 June 2011. Retrieved 1 January 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  47. "O'Meara's account of Napoleon on the invasion of the England". Napoleon.org. Archived from the original on 16 July 2011. Retrieved 1 January 2025.
  48. Сизенко, А.Г. (2011). Владис. pp. 192. ល.ស.ប.អ. 978-5-9567-1173-6. 
  49. Ryan 1953.
  50. Munch-Petersen 2007.
  51. Götz 2014, pp. 519–539.
  52. Otto Pivka (2012). Napoleon's Polish Troops. Osprey Publishing. pp. 8–10. ល.ស.ប.អ. 978-1-78096-549-9. https://books.google.com/books?id=ETYsTuIaKkQC&pg=PA8។ បានយកមក 2 January 2025. 
  53. Riley 2013, pp. 27–28.
  54. Grab 2003, pp. 176–187.
  55. Fremont-Barnes 2014.
  56. Tone 2010, p. 243.
  57. Clodfelter 2017, p. 157.
  58. Thompson, J. M. (1951). Napoleon Bonaparte: His rise and fall. pp. 235–240. 
  59. Palmer 1974.
  60. Riehn 1990.
  61. Riehn 1990, pp. 138–140.
  62. Riehn 1990, p. 185.
  63. Haythornthwaite 2012.
  64. Riehn 1990, pp. 253–254.
  65. With Napoleon in Russia, The Memoirs of General Coulaincourt. William Morrow and Co. 1945. Chapter VI 'The Fire', pp. 109–107. 
  66. Upshall 1993, p. 17.
  67. Dwyer 2013, pp. 431–474.
  68. ៦៨,០ ៦៨,១ ៦៨,២ Riley 2013, p. 206.
  69. Young & Lawford 2015.
  70. Glover 1963.
  71. Hofschroer, Peter (1993). Leipzig 1813: The Battle of the Nations. 
  72. ៧២,០ ៧២,១ ៧២,២ Dwyer 2013, pp. 464–498.
  73. Hofschroer, Peter (2006). The Waterloo Campaign: Wellington, His German Allies and the Battles of Ligny and Quatre Bras. 
  74. "Napoleonic Wars | Summary, Combatants, & Maps | Britannica". www.britannica.com. Archived from the original on 7 February 2022. Retrieved 2025-01-30.
  75. "Treaties of Paris | Congress of Vienna, European Balance of Power, Peace of Paris | Britannica". www.britannica.com. Retrieved 2025-01-30.
  76. Gingras, Yves; Roy, Lyse (2006). Les Transformations des Universités du Xiiie Au Xxie Siècle. ល.ស.ប.អ. 978-2-7605-1914-5. https://books.google.com/books?id=yqyJ5mYmxSUC&q=The+united+kingdom+of+the+netherlands+buffer+state&pg=PA69។ បានយកមក 31 January 2025. 
  77. Keeling 1999, p. 39.
  78. Scott, Franklin D. (1984). The Peopling of America: Perspectives of Immigration. p. 24.  Hansen, Marcus (1940). The Atlantic Migration. pp. 79–106, }}
  79. Keeling 2007, pp. 267–268.
  80. Jones 1992, pp. 78–79.

ឯកសារដកស្រង់

[កែប្រែ]

អានបន្ថែម

[កែប្រែ]

សៀវភៅទូទៅ និងឯកសារយោង

[កែប្រែ]
  • Bruun, Geoffrey. Europe and the French Imperium, 1799–1814 (1938) online, political and diplomatic context
  • Bruce, Robert B. et al. Fighting Techniques of the Napoleonic Age 1792–1815: Equipment, Combat Skills, and Tactics (2008) excerpt and text search
  • Clausewitz, Carl von (2018). Napoleon's 1796 Italian Campaign. Trans and ed. Nicholas Murray and Christopher Pringle. Lawrence: University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-2676-2
  • Clausewitz, Carl von (2020). Napoleon Absent, Coalition Ascendant: The 1799 Campaign in Italy and Switzerland, Volume 1. Trans and ed. Nicholas Murray and Christopher Pringle. Lawrence: University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-3025-7
  • Clausewitz, Carl von (2021). The Coalition Crumbles, Napoleon Returns: The 1799 Campaign in Italy and Switzerland, Volume 2. Trans and ed. Nicholas Murray and Christopher Pringle. Lawrence: University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-3034-9
  • Gates, David. The Napoleonic Wars 1803–1815 (NY: Random House, 2011)
  • Gulick, E.V. "The final coalition and the Congress of Vienna, 1813–15," in C.W. Crawley, ed. The New Cambridge Modern History: IX. War and Peace in an age of upheaval 1793–1830 (Cambridge University Press, 1965) pp. 629–668; online.
  • Markham, Felix. "The Napoleonic Adventure" in C.W. Crawley, ed. The New Cambridge Modern History: IX. War and Peace in an age of upheaval 1793–1830 (Cambridge University Press, 1965) pp. 307–336; online.
  • Palmer, Alan. An Encyclopaedia of Napoleon's Europe (Weidenfeld & Nicolson, 1984) ISBN 978-0-29778-394-7
  • Pope, Stephen (1999). The Cassel Dictionary of the Napoleonic Wars. Cassel. ល.ស.ប.អ. 0-304-35229-2. 
  • Ross, Steven T. European Diplomatic History, 1789–1815: France Against Europe (1969)
  • Ross, Steven T. The A to Z of the Wars of the French Revolution (Rowman & Littlefield, 2010); 1st ed. was Historical dictionary of the wars of the French Revolution (Scarecrow Press, 1998)
  • Rothenberg, Gunther E. (1988). "The Origins, Causes, and Extension of the Wars of the French Revolution and Napoleon". Journal of Interdisciplinary History 18: 771–793. DOI:10.2307/204824.
  • Rothenberg, E. Gunther. The Art of Warfare in the Age of Napoleon (1977)
  • Schneid, Frederick C. (2011). The French Revolutionary and Napoleonic Wars. Mainz: Institute of European History. http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0159-20101025334. 
  • Schneid, Frederick C. Napoleon's Conquest of Europe: The War of the Third Coalition (2005) excerpt and text search
  • Schneid, Frederick C. Napoleonic Wars: The Essential Bibliography (2012) excerpt and text search 121 pp. online review in H-FRANCE
  • Smith, Digby George. The Greenhill Napoleonic Wars Data Book: Actions and Losses in Personnel, Colours, Standards, and Artillery (1998)
  • Stirk, Peter. "The concept of military occupation in the era of the French Revolutionary and Napoleonic Wars." Comparative Legal History 3#1 (2015): 60–84.

ណាប៉ូលេអុង​ និងបារាំង

[កែប្រែ]
  • Chandler, David G., ed. Napoleon's Marshals (1987) short scholarly biographies
  • Dwyer, Philip. Napoleon: The Path to Power (2008) excerpt vol 1
  • Elting, John R. Swords Around a Throne: Napoleon's Grand Armée (1988).
  • Forrest, Alan I. Napoleon's Men: The Soldiers of the Empire Revolution and Empire (2002).
  • Forrest, Alan. Conscripts and Deserters: The Army and French Society during Revolution and the Empire (1989) excerpt and text search
  • Gallaher, John G. Napoleon's Enfant Terrible: General Dominique Vandamme (2008). excerpt
  • Griffith, Paddy. The Art of War of Revolutionary France, 1789–1802 (1998) excerpt and text search
  • Haythornthwaite, Philip J. Napoleon's Military Machine (1995) excerpt and text search
  • Hazen, Charles Downer. The French Revolution and Napoleon (1917) online free
  • Nester, William R. Napoleon and the Art of Diplomacy: How War and Hubris Determined the Rise and Fall of the French Empire (2011). excerpt
  • Parker, Harold T. "Why Did Napoleon Invade Russia? A Study in Motivation and the Interrelations of Personality and Social Structure," Journal of Military History (1990) 54#2 pp. 131–146 in JSTOR.
  • Riley, Jonathon P. Napoleon as a General (Hambledon Press, 2007)
  • Mikaberidze, Alexander. The Napoleonic Wars: A Global History (Oxford University Press) February 2020
  • Wilkin Bernard and Wilkin René: Fighting for Napoleon: French Soldiers’ Letters 1799–1815 Pen and Sword Military (2016)
  • Wilkin Bernard and Wilkin René: Fighting the British: French Eyewitness Accounts from the Napoleonic Wars Pen and Sword Military (2018)
  • Geerts, Gérard A. Samenwerking en Confrontatie: De Frans-Nederlandse militaire betrekkingen, voornamelijk in Franse tijd (Bataafschse Leeuw, 2002)

តួនាទីព្រុស រុស្ស៊ី និងអូទ្រីស

[កែប្រែ]
  • Esdaile, Charles. "The Napoleonic Period: Some Thoughts on Recent Historiography," European History Quarterly, (1993) 23: 415–432 online
  • Forrest, Alan et al. eds. War Memories: The Revolutionary and Napoleonic Wars in Modern European Culture (2013)
  • Gill, John H. "From Great Captains to Common Grognards: research opportunities in Napoleonic military history." War & Society 41.1 (2022): 69–84. doi:10.1080/07292473.2022.2021752
  • Hyatt, Albert M.J. "The Origins of Napoleonic Warfare: A Survey of Interpretations." Military Affairs (1966) 30#4 pp. 177–185.
  • Linch, Kevin. "War Memories: The Revolutionary and Napoleonic Wars in Modern European Culture." Social History 40#2 (2015): 253–254.
  • Martin, Jean-Clément. "War Memories. The Revolutionary and Napoleonic Wars in Modern European Culture." Annales Historiques De La Revolution Francaise. (2015) No. 381.
  • Messenger, Charles, រៀ. (2001). Reader's Guide to Military History. Routledge. pp. 391–427. ល.ស.ប.អ. 978-1-135-95970-8. https://books.google.com/books?id=VT7fAQAAQBAJ&pg=PA391.  evaluation of the major books on Napoleon and his wars published by 2001.
  • Mikaberidze, Alexander. "Recent Trends in the Russian Historiography of the Napoleonic Wars," Journal of Military History (2010) 74#1 pp. 189–194.

ប្រភពបឋម

[កែប្រែ]
  • Dwyer, Philip G. "Public remembering, private reminiscing: French military memoirs and the revolutionary and Napoleonic wars," French Historical Studies (2010) 33#2 pp. 231–258 online
  • Kennedy, Catriona. Narratives of the Revolutionary and Napoleonic Wars: Military and Civilian Experience in Britain and Ireland (Palgrave Macmillan, 2013)
  • Leighton, James. Witnessing the Revolutionary and Napoleonic Wars in German Central Europe (2013), diaries, letters and accounts by civilians Online review

តំណភ្ជាប់ក្រៅ

[កែប្រែ]

សង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកពី វិគីធ្វើដំណើរ