ទំនាក់ទំនងកម្ពុជា-ថៃ

Cambodia-Thailand relations
Diplomatic mission
Cambodian Embassy, Bangkok	Thai Embassy, Phnom Penh

ទំនាក់ទំនងទ្វេភាគីរវាង កម្ពុជា និង ថៃ មានតាំងពីសតវត្សទី១៣ ក្នុងសម័យអង្គរ។ អាណាចក្រអយុធ្យា របស់ថៃបានផ្លាស់ប្តូរបន្តិចម្តងៗនូវ អាណាចក្រខ្មែរ ដែលកំពុងធ្លាក់ចុះពីសតវត្សទី១៤ អាណាព្យាបាលបារាំងបានបំបែកប្រទេសកម្ពុជាចេញពីប្រទេសថៃទំនើបនៅអំឡុងនៃសតវត្សទី១៩-២០ ហើយទំនាក់ទំនងការទូតរវាងរដ្ឋទំនើបត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅថ្ងៃទី១៩ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥០។

ទំនាក់ទំនងរវាងប្រទេសទាំងពីរនៅតែមានភាពស្មុគស្មាញ។ ការបោះបង្គោលព្រំដែនមិនពេញលេញបាននាំឱ្យមានជម្លោះព្រំដែនដែលអូសបន្លាយ ជាពិសេសប្រាសាទព្រះវិហារ ដែលត្រូវបានបញ្ជូនទៅ តុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ នៅឆ្នាំ១៩៦២ ប៉ុន្តែនៅតែឃើញការប៉ះទង្គិចគ្នាខាងយោធាកើតឡើងនៅឆ្នាំ២០០៨ និង ២០១១ ។ ជម្លោះផ្ទៃក្នុងរបស់កម្ពុជាក្នុងអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ដល់ឆ្នាំ១៩៨០ ជារឿយៗបានហៀរចូលទៅក្នុងប្រទេសថៃ ដែលបានទទួលជនភៀសខ្លួន ប៉ុន្តែក៏បានផ្តល់ការគាំទ្រដោយប្រយោលដល់ខ្មែរក្រហមផងដែរ។ ឥឡូវនេះប្រទេសថៃបានគ្របដណ្តប់លើប្រទេសជិតខាងដែលក្រីក្រជាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួន ហើយជាអ្នកវិនិយោគធំជាងគេទីប្រាំមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ទោះបីជាទំនាក់ទំនងមានសន្តិភាពភាគច្រើនក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនរបស់ប្រទេសនេះនៅតែប្រកាន់ខ្ជាប់នូវកម្រិតនៃសេចក្តីប្រច័ណ្ឌ ដែលបានផ្ទុះឡើងជាអំពើហិង្សា នៅពេលដែលមានការជាប់គាំងដោយមនោសញ្ចេតនាជាតិនិយម។ វគ្គទាំងនោះរួមមានការវាយប្រហារដោយហ្វូងមនុស្សមកលើស្ថានទូតថៃនៅ ភ្នំពេញ ក្នុងឆ្នាំ២០០៣ ដែលបានជំរុញឱ្យមានការទម្លាក់ទំនាក់ទំនងដោយប្រទេសថៃ។ ប្រទេសថៃក៏បានបន្ទាប់ទំនាក់ទំនងក្នុងឆ្នាំ២០០៩ ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងការគាំទ្ររបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាពីអតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីថៃ លោកថាក់ស៊ីន ស៊ីណាវ៉ាត្រា ខណៈដែលកម្ពុជាបានបញ្ឈប់ទំនាក់ទំនង (តំណាងដោយស្ថានទូតរបស់ខ្លួននៅទីក្រុងបាងកក) ពីរដងក្នុងឆ្នាំ១៩៥៨ និង១៩៦១ ក្នុងអំឡុងពេលជម្លោះប្រាសាទព្រះវិហារ។ ^[១] ^[២]

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

សម័យអង្គរ

បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ អាណាចក្រខ្មែរបានធ្លាក់ចុះបន្តិចម្តងៗ។ កត្តាសំខាន់ៗគឺការឈ្លានពានរបស់ជនជាតិជិតខាង ( ថៃ និង ចាម ) ជម្លោះរវាងរាជវង្សរ៉ាំរ៉ៃ និងការចុះខ្សោយបន្តិចម្តងៗនៃប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រស្មុគ្រស្មាញ ដែលធានាបាននូវលើសស្រូវ។ ក្នុងសតវត្សទី១៣ ជនជាតិថៃចាប់ផ្ដើមងើបឡើងព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៨ បានរងនូវសង្គ្រាមដ៏មហន្តរាយប្រឆាំងនឹងនគរសុខោទ័យ ដែលដឹកនាំដោយព្រះបាទស្រីឥន្ទ្រាទិត្យ ។ រាជាធិបតេយ្យអង្គរ បានរស់រានមានជីវិតរហូតដល់ឆ្នាំ១៤៣១ នៅពេលដែលថៃនៅក្រោមព្រះបាទបរមរាជាធិរាជទី២ បានវាយយកក្រុងអង្គរធំ ហើយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរបានភៀសខ្លួនទៅភាគខាងត្បូងនៃប្រទេស។

សម័យលង្វែក

ការដណ្តើមយករាជធានីថ្មីរបស់ថៃនៅលង្វែកក្នុងឆ្នាំ១៥៩៤ បានបង្ហាញពីការធ្លាក់ចុះនៃទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ប្រទេស និងកម្ពុជា។ ការក្លាយជាកូនអុកក្នុងការតស៊ូដណ្តើមអំណាចរវាងប្រទេសជិតខាងដ៏មានអំណាចពីររបស់ខ្លួន គឺសៀម និងយួន។ ការតាំងទីលំនៅរបស់វៀតណាមនៅតំបន់ដីសណ្ដមេគង្គបាននាំទៅដល់ការបញ្ចូលតំបន់នោះនៅចុងសតវត្សទី១៧ ។ អ្នកត្រួសត្រាយវៀតណាមប្រើយុទ្ធសាស្ត្រដោះស្រាយ និងទាមទារ។ ការឈ្លានពានរបស់បរទេសបែបនេះបានបន្តរហូតដល់ពាក់កណ្តាលទីមួយនៃសតវត្សទី១៩ ។ ការលុកលុយដោយជោគជ័យដោយវៀតណាមបានកំណត់បន្ថែមទៀតនូវអាណាព្យាបាលរបស់ថៃនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយបានបង្កើតនគរក្រោមអធិបតេយ្យភាពវៀតណាមទាំងស្រុង។

អាណាព្យាបាលបារាំងនៃកម្ពុជា

ដើម្បីការពារប្រទេសជិតខាងទាំងពីរ គឺ សៀម និងយួន ពីការលេបត្របាក់ប្រទេសកម្ពុជា ព្រះបាទ នរោត្តម បាននាំពួកបារាំងឱ្យធ្វើអាណាព្យាបាលប្រទេសកម្ពុជានៅថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣។ កម្ពុជានៅស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងរហូតដល់ថ្ងៃទី៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣។

សង្គ្រាមត្រជាក់

ក្នុងអំឡុងទស្សវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ខ្មែរក្រហមបានគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជាក្នុងនាមជាកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ដែលអនុវត្តរបបប្រល័យពូជសាសន៍កម្ពុជា ។ ការណ៍នេះបានធ្វើឲ្យជនភៀសខ្លួនកម្ពុជាជាច្រើនភៀសខ្លួនទៅព្រំដែនថៃ ដើម្បីគេចពីរបបប៉ុលពត ។

នៅថ្ងៃទី១ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩ វៀតណាម បានលុកលុយកម្ពុជា និងដកខ្មែរក្រហមចេញពីអំណាច ដោយជំនួសមកវិញនូវសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ដែលគាំទ្រដោយសូវៀត ដែលបានកើនឡើងដល់ សង្រ្គាម១១ឆ្នាំ ។ ប្រទេសថៃបានបដិសេធមិនទទួលស្គាល់ ស.ប.ក. និងបន្តគាំទ្ររបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែលត្រូវបានទម្លាក់ចោល ទោះបីជាខ្មែរក្រហម និងបក្សមិនមែនកុម្មុយនិស្តទាំងពីរបានប្រមូលផ្តុំរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជានិរទេស ដែលគាំទ្រដោយ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន កូរ៉េខាងជើង អាស៊ាន និង មហាអំណាចលោកខាងលិច ផ្សេងទៀត។ ក្នុងអំឡុងពេលនោះ ទាហានវៀតណាមបានវាយប្រហារជំរំជនភៀសខ្លួន នៅជិតព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃ ក្នុងរដូវប្រាំងប្រចាំឆ្នាំ។

នៅពេលដែល របបកុម្មុយនិស្តនៅអឺរ៉ុបខាងកើតដួលរលំ វៀតណាមបានដកទ័ពចេញពីកម្ពុជានៅចុងឆ្នាំ១៩៨៩ ដែលឈានទៅដល់ កិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសឆ្នាំ១៩៩១ ដែលបានត្រួសត្រាយផ្លូវសម្រាប់ការស្តារឡើងវិញនូវរបបរាជានិយមក្នុងឆ្នាំ ១៩៩៣។

ជម្លោះនិងជម្លោះ

កុបកម្មឆ្នាំ២០០៣

នៅខែមករា ឆ្នាំ២០០៣ កុប្បកម្មបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ បន្ទាប់ពីកាសែតកម្ពុជាមួយបានរាយការណ៍មិនត្រឹមត្រូវថា តារាស្រីថៃម្នាក់បានរៀបរាប់ថាប្រាសាទអង្គរវត្ត ជារបស់ប្រទេសថៃយ៉ាងត្រឹមត្រូវ។ កាលពីថ្ងៃទី២៩ ខែមករា ស្ថានទូតថៃត្រូវបានដុតបំផ្លាញ ហើយជនអន្តោប្រវេសន៍ថៃរាប់រយនាក់បានភៀសខ្លួនចេញពីប្រទេសដើម្បីគេចពីអំពើហិង្សា។ ^[៣] ពលរដ្ឋខ្មែរនៅភ្នំពេញដុតរូបព្រះបាទ ភូមិពលអតុល្យតេជ និងជនជាតិថៃនៅបាងកក តវ៉ាមុខស្ថានទូតខ្មែរដុតទង់ជាតិកម្ពុជា។ នេះជាទីបំផុតនាំឱ្យរដ្ឋាភិបាលថៃកាត់ចំណងការទូតជាមួយកម្ពុជា។ ^[៤] លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន ហាមមិនឲ្យចាក់បញ្ចាំងរឿង និងភាពយន្តថៃតាមស្ថានីយទូរទស្សន៍។

ជម្លោះព្រំដែនឆ្នាំ២០០៨

ជម្លោះរវាងកម្ពុជា និងថៃជុំវិញដីនៅជាប់នឹងកន្លែងនោះបានឈានដល់ការផ្ទុះអំពើហិង្សាជាបន្តបន្ទាប់។

ការប៉ះទង្គិចគ្នាខាងយោធាបានកើតឡើងនៅខែតុលា ឆ្នាំ២០០៨។ ^[៥] កាលពីខែមេសា ឆ្នាំ២០០៩ ថ្មចំនួន៦៦ នៅប្រាសាទត្រូវបានគេចោទថាត្រូវបានបំផ្លាញដោយទាហានថៃដែលបានបាញ់ឆ្លងព្រំដែន។ ^[៦] នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១០ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានដាក់លិខិតផ្លូវការមួយទៅកាន់ Google Maps សម្រាប់ការពណ៌នាតំបន់ទឹកធម្មជាតិជាព្រំដែនអន្តរជាតិជំនួសឱ្យបន្ទាត់ដែលបង្ហាញនៅលើផែនទីបារាំងឆ្នាំ១៩០៧ ដែលប្រើដោយតុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិក្នុងឆ្នាំ១៩៦២ ។ ^[៧]

កាលពីខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១ នៅពេលដែលមន្ត្រីថៃកំពុងចរចានៅកម្ពុជា ទាហានថៃ និងកម្ពុជាបានប៉ះទង្គិចគ្នា ដែលបណ្តាលឲ្យភាគីទាំងសងខាងរបួស និងស្លាប់។ ^[៨] ការទម្លាក់គ្រាប់បែកដោយកាំភ្លើងធំនៅក្នុងតំបន់បានកើតឡើងអំឡុងពេលមានជម្លោះ។ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានអះអាងថា ការខូចខាតបានកើតឡើងចំពោះប្រាសាទ។ ^[៩] ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ បេសកកម្មរបស់អង្គការយូណេស្កូ ទៅកាន់ទីតាំងដើម្បីកំណត់ទំហំនៃការខូចខាតនេះ បង្ហាញថា ការបំផ្លិចបំផ្លាញនេះ គឺជាលទ្ធផលនៃការបាញ់កាំភ្លើងទាំងកម្ពុជា និងថៃ។ ^[១០] ^[១១]

ភាគីទាំងពីរបានបាញ់ផ្លោងទៅលើភាគីម្ខាងទៀត ហើយទាំងពីរនាក់បានបន្ទោសម្ខាងទៀតថាបានចាប់ផ្តើមអំពើហិង្សា។ ^[១២] នៅថ្ងៃទី៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១ កម្ពុជាបានត្អូញត្អែរជាផ្លូវការនៅក្នុងលិខិតមួយទៅកាន់អង្គការសហប្រជាជាតិ "សកម្មភាពយោធាថៃនាពេលថ្មីៗនេះបានរំលោភលើកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសឆ្នាំ ១៩៩១ ធម្មនុញ្ញអង្គការសហប្រជាជាតិ និងការកាត់ក្តីឆ្នាំ ១៩៦២ ពីតុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ"។ ^[១៣] កាលពីថ្ងៃទី៦ ខែកុម្ភៈ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានអះអាងថា ប្រាសាទនេះបានខូចខាត។ មេបញ្ជាការយោធាកម្ពុជាបានថ្លែងថា៖ «ស្លាបប្រាសាទព្រះវិហាររបស់យើងបានដួលរលំដោយសារតែការទម្លាក់គ្រាប់បែកដោយកាំភ្លើងធំរបស់ថៃ»។ ^[១៤] ទោះយ៉ាងណាប្រភពថៃនិយាយតែពីការខូចខាតតិចតួចប៉ុណ្ណោះ ដោយអះអាងថាទាហានខ្មែរបានបាញ់ចេញពីក្នុងប្រាសាទ។ ^[១៥]

អាស៊ាន ដែលរដ្ឋទាំងពីរជាកម្មសិទ្ធិបានផ្តល់ជូនដើម្បីសម្រុះសម្រួលបញ្ហានេះ។ ទោះយ៉ាងណាប្រទេសថៃបានទទូចថាការពិភាក្សាទ្វេភាគីអាចដោះស្រាយបញ្ហានេះបានល្អប្រសើរ។^[១២] នៅថ្ងៃទី៥ ខែកុម្ភៈសម្ព័ន្ធប្រជាជនស្តាំនិយមដើម្បីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបានអំពាវនាវឲ្យលាលែងពីតំណែងនាយករដ្ឋមន្ត្រី។ អភិសិទ្ធិ វេជ្ជាជីវៈ សម្រាប់"ការបរាជ័យក្នុងការការពារអធិបតេយ្យភាពរបស់ប្រទេសនេះ"។^[១២]

អនុសញ្ញាបេតិកភណ្ឌពិភពលោករបស់អង្គការយូណេស្កូដែលបានប្រារព្ធធ្វើនៅទីក្រុងប៉ារីស ក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១១ បានកំណត់ទទួលយកសំណើគ្រប់គ្រងរបស់កម្ពុជាសម្រាប់ប្រាសាទ។ ជាលទ្ធផល ប្រទេសថៃបានដកខ្លួនចេញពីព្រឹត្តិការណ៍នេះ ដោយតំណាងថៃបានពន្យល់ថា "យើងដកខ្លួនចេញដើម្បីនិយាយថាយើងមិនទទួលយកការសម្រេចចិត្តណាមួយពីកិច្ចប្រជុំនេះទេ"។ ^[១៦]

បន្ទាប់ពីមានការស្នើសុំកាលពីខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ ២០១១ ពីប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីឱ្យកងកម្លាំងយោធាថៃត្រូវបានបញ្ជាឱ្យចេញពីតំបន់នោះ ចៅក្រមនៃតុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ (ICJ) ដោយការបោះឆ្នោតពី ១១ – ៥ បានបញ្ជាឱ្យប្រទេសទាំងពីរ ដកកងកម្លាំងយោធារបស់ពួកគេជាបន្ទាន់ ហើយដាក់កម្រិតបន្ថែមទៀត។ លើកងកម្លាំងប៉ូលីសរបស់ពួកគេ។ តុលាការបាននិយាយថា ដីកានេះនឹងមិនកាត់សេចក្តីសម្រេចចុងក្រោយណាមួយអំពីកន្លែងដែលព្រំដែនក្នុងតំបន់រវាងថៃ និងកម្ពុជាគួរធ្លាក់ចុះ។ ^[១៧] លោកអភិសិទ្ធិ វេជ្ជាជីវៈ បាននិយាយថា ទាហានថៃនឹងមិនដកខ្លួនចេញពីតំបន់ជម្លោះនោះទេ រហូតដល់យោធានៃប្រទេសទាំងពីរបានយល់ព្រមលើការដកខ្លួនទៅវិញទៅមក។ លោកបានមានប្រសាសន៍ថា “ខ្ញុំមិនអាស្រ័យលើភាគីទាំងពីរក្នុងការជួបជុំគ្នានិងជជែកគ្នានោះទេ” ដោយលោកបានស្នើថា គណៈកម្មាធិការព្រំដែនរួមដែលមានស្រាប់នឹងជាកន្លែងដ៏ស័ក្តិសមក្នុងការរៀបចំផែនការដកថយដែលមានការសម្របសម្រួល។ ^[១៨] តុលាការ ICJ បានសម្រេចកាលពីថ្ងៃទី១១ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៣ ថាតំបន់ជុំវិញ និងខាងក្រោមប្រាសាទជាកម្មសិទ្ធិរបស់ប្រទេសកម្ពុជា ហើយកងកម្លាំងសន្តិសុខថៃណាដែលនៅតែស្ថិតនៅក្នុងតំបន់នោះត្រូវតែចាកចេញ។ ^[១៩] ^[២០]

សូមមើលផងដែរ

ឯកសារយោង

↑ Kasetsiri, Charnvit (March 2003). "Thailand and Cambodia: A Love-Hate Relationship". Kyoto Review of Southeast Asia (3). Retrieved on 17 March 2018.
↑ "ความสัมพันธ์ทวิภาคีระหว่างไทยกับกัมพูชา". East Asia Watch (in ថៃ). Thai Ministry of Foreign Affairs. Archived from the original on 18 មីនា 2018. Retrieved 17 March 2018.
↑ "Cambodia apologises to Thais". BBC News. 30 January 2003. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/2708499.stm.
↑ John Aglionby. "Thais cut links with Cambodia after riots | World news". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2003/jan/31/cambodia.
↑ "Let's deal with this calmly". Bangkok Post. January 27, 2011. http://www.bangkokpost.com/opinion/opinion/218399/let-deal-with-this-calmly.
↑ Sambath, Thet (8 April 2009). "Preah Vihear Damage Significant". The Phnom Penh Post. http://preahvihear.com/?p=189.
↑ Cambodia Complains of Google Map Mistake at Preah Vihear Temple Archived January 21, 2013, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
↑ Schearf, Daniel (February 4, 2011). "Thailand, Cambodia Border Fighting Breaks Out Amid Tensions". Voice of America. http://www.voanews.com/english/news/asia/Thailand-Cambodia-Clash-at-Border-115266974.html.
↑ Petzet, Michael (2010). "Cambodia: Temple of Preah Vihear". In Christoph Machat, Michael Petzet and John Ziesemer (Eds.), "Heritage at Risk: ICOMOS World Report 2008-2010 on Monuments and Sites in Danger" (PDF). Berlin: hendrik Bäßler verlag, 2010
↑ "UNESCO to send mission to Preah Vihear". UNESCO. February 8, 2011. Retrieved June 6, 2011.
↑ "Director-General expresses alarms over escalation of violence between Thailand and Cambodia". UNESCO. February 6, 2011. Retrieved June 6, 2011.
↑ ^១២,០ ^១២,១ ^១២,២ "Shells fly around the temple". The Economist. February 7, 2011. https://www.economist.com/blogs/asiaview/2011/02/open_fire_between_thailand_and_cambodia.
↑ "Thailand, Cambodia trade shots, charges over ancient temple". CNN. February 8, 2011. http://www.cnn.com/2011/WORLD/asiapcf/02/06/cambodia.thailand.violence/.
↑ "Thai-Cambodia clashes 'damage Preah Vihear temple'", BBC, February 6, 2011
↑ "เขมรเวอร์จริง บันไดนาคโดนสะเก็ดถลอก แต่โวยวายพระวิหารใกล้พัง". Manager. Archived from the original on 2011-02-09. Retrieved 2016-10-22.
↑ "Thailand quits heritage body amid temple row". Sin Chew Daily. AFP. 26 June 2011. http://www.mysinchew.com/node/59492. "Suwit said that Thailand took the decision because the convention agreed to put Cambodia's proposed management plan for the Preah Vihear temple on its agenda."
↑ "UN orders troops away from temple". The Independent: Asia. July 18, 2011. https://www.independent.co.uk/news/world/asia/un-orders-troops-away-from-temple-2315713.html.
↑ Arthur Max (July 18, 2011). "UN court draws DMZ for Thai, Cambodia troops". The San Francisco Examiner. AP. http://www.sfexaminer.com/news/2011/07/un-court-draws-dmz-thai-cambodia-troops. ^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}
↑ "Preah Vihear temple: Disputed land Cambodian, court rules". BBC News. November 11, 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-24897805.
↑ "Judgment: Request for Interpretation of the Judgment of 15 June 1962 in the Case Concerning the Temple of Preah Vihear (Cambodia v. Thailand)" (PDF). Recorded by L.Tanggahma. The Hague, Netherlands: International Court of Justice. 2013-11-11. Archived from the original (PDF) on 2013-11-11. Retrieved 2013-11-16. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)CS1 maint: others (link)

[1] Kasetsiri, Charnvit (March 2003). "Thailand and Cambodia: A Love-Hate Relationship". Kyoto Review of Southeast Asia (3). Retrieved on 17 March 2018.

[2] "ความสัมพันธ์ทวิภาคีระหว่างไทยกับกัมพูชา". East Asia Watch (in ថៃ). Thai Ministry of Foreign Affairs. Archived from the original on 18 មីនា 2018. Retrieved 17 March 2018.

[3] "Cambodia apologises to Thais". BBC News. 30 January 2003. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/2708499.stm.

[4] John Aglionby. "Thais cut links with Cambodia after riots | World news". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2003/jan/31/cambodia.

[5] "Let's deal with this calmly". Bangkok Post. January 27, 2011. http://www.bangkokpost.com/opinion/opinion/218399/let-deal-with-this-calmly.

[6] Sambath, Thet (8 April 2009). "Preah Vihear Damage Significant". The Phnom Penh Post. http://preahvihear.com/?p=189.

[7] Cambodia Complains of Google Map Mistake at Preah Vihear Temple Archived January 21, 2013, at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.

[8] Schearf, Daniel (February 4, 2011). "Thailand, Cambodia Border Fighting Breaks Out Amid Tensions". Voice of America. http://www.voanews.com/english/news/asia/Thailand-Cambodia-Clash-at-Border-115266974.html.

[9] Petzet, Michael (2010). "Cambodia: Temple of Preah Vihear". In Christoph Machat, Michael Petzet and John Ziesemer (Eds.), "Heritage at Risk: ICOMOS World Report 2008-2010 on Monuments and Sites in Danger" (PDF). Berlin: hendrik Bäßler verlag, 2010

[10] "UNESCO to send mission to Preah Vihear". UNESCO. February 8, 2011. Retrieved June 6, 2011.

[11] "Director-General expresses alarms over escalation of violence between Thailand and Cambodia". UNESCO. February 6, 2011. Retrieved June 6, 2011.

[Economist-2011-12] ១២,០ ^១២,១ ^១២,២ "Shells fly around the temple". The Economist. February 7, 2011. https://www.economist.com/blogs/asiaview/2011/02/open_fire_between_thailand_and_cambodia.

[13] "Thailand, Cambodia trade shots, charges over ancient temple". CNN. February 8, 2011. http://www.cnn.com/2011/WORLD/asiapcf/02/06/cambodia.thailand.violence/.

[14] "Thai-Cambodia clashes 'damage Preah Vihear temple'", BBC, February 6, 2011

[15] "เขมรเวอร์จริง บันไดนาคโดนสะเก็ดถลอก แต่โวยวายพระวิหารใกล้พัง". Manager. Archived from the original on 2011-02-09. Retrieved 2016-10-22.

[16] "Thailand quits heritage body amid temple row". Sin Chew Daily. AFP. 26 June 2011. http://www.mysinchew.com/node/59492. "Suwit said that Thailand took the decision because the convention agreed to put Cambodia's proposed management plan for the Preah Vihear temple on its agenda."

[17] "UN orders troops away from temple". The Independent: Asia. July 18, 2011. https://www.independent.co.uk/news/world/asia/un-orders-troops-away-from-temple-2315713.html.

[18] Arthur Max (July 18, 2011). "UN court draws DMZ for Thai, Cambodia troops". The San Francisco Examiner. AP. http://www.sfexaminer.com/news/2011/07/un-court-draws-dmz-thai-cambodia-troops. ^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}

[19] "Preah Vihear temple: Disputed land Cambodian, court rules". BBC News. November 11, 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-24897805.

[20] "Judgment: Request for Interpretation of the Judgment of 15 June 1962 in the Case Concerning the Temple of Preah Vihear (Cambodia v. Thailand)" (PDF). Recorded by L.Tanggahma. The Hague, Netherlands: International Court of Justice. 2013-11-11. Archived from the original (PDF) on 2013-11-11. Retrieved 2013-11-16. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)CS1 maint: others (link)

[១]

[២]

[៣]

[៤]

[៥]

[៦]

[៧]

[៨]

[៩]

[១០]

[១១]

[១២]

[១៣]

[១៤]

[១៥]

[១៦]

[១៧]

[១៨]

[១៩]

[២០]