លីប៊ី

រដ្ឋលីប៊ី
دولة ليبيا (ភាសាអារ៉ាប់)
	ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
	ភ្លេងជាតិ; ليبيا ليبيا ليبيا; "លីប៊ី លីប៊ី លីប៊ី"
	ទីតាំងនៃប្រទេសលីប៊ី (ពណ៌ក្រហម) នៅក្នុងតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង
រដ្ឋធានី; និង ទីក្រុងធំបំផុត	ទ្រីប៉ូលី; 32°52′N 13°11′E / 32.867°N 13.183°E
ភាសាផ្លូវការ	ភាសាអារ៉ាប់
ភាសានិយាយ	ភាសាអារ៉ាប់លីប៊ី; ភាសាប៊ែប៊ែរ; ភាសាតេដា;
ក្រុមជនជាតិ	ជនជាតិអារ៉ាប់-ជនជាតិប៊ែប៊ែរ ៩៧%; ជនជាតិផ្សេងៗ ៣%
សាសនា	៩៧% ឥស្លាមសាសនា (ផ្លូវការ); ២.៧% គ្រិស្តសាសនា; ០.៣% សាសនាផ្សេងៗ
រដ្ឋាភិបាល	រដ្ឋឯកភូតក្រោមរដ្ឋាភិបាលរួបរួមបណ្តោះអាសន្ន
- ប្រធានក្រុមប្រឹក្សាប្រធានាធិបតី	មហាម៉េដ អាល់មិនហ្វី
- អនុប្រធាននៃក្រុមប្រឹក្សាប្រធានាធិបតី	មូសា អាល់កូនី
- នាយករដ្ឋមន្ត្រី	អាប់ឌុល ហាមីដ ឌីបីបេ
- ប្រធានសភាតំណាងរាស្ត្រ	អាហ្គីឡា សាឡា អ៊ីសា
នីតិបញ្ញត្តិ	សភាតំណាងរាស្ត្រ
និម្មិតកម្ម
- រាជាណាចក្រលីប៊ូ	ប្រ. សតវត្សទី១៣ មុន គ.ស.
- ច្បាប់សេនូស៊ីបានបង្កើត	១៨៣៧
- ទទួលឯករាជ្យពីអ៊ីតាលី	១០ កុម្ភៈ ១៩៤៧
- ប្រកាន់របបរាជានិយម	២៤ ធ្នូ ១៩៥១
- រដ្ឋប្រហារ	១ កញ្ញា ១៩៦៩
- ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាអារ៉ាប់សង្គមនិយមប្រជាមានិតលីប៊ី	២ មីនា ១៩៧៧
- បដិវត្តន៍	១៧ កុម្ភៈ ២០១១
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប	១,៧៥៩,៥៤១ គ.ម២ (ទី១៦)
ប្រជាជន
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២១)	៦,៩៩២,៧០១ (ទី១០៤)
- ជំរឿន (ឆ្នាំ ២០០៦)	៥,៦៧០,៦៨៨
- ដង់ស៊ីតេ	៣.៧៤ នាក់/គ.ម២ (ទី២១៨)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២)
- សរុប	១២៨.២៨១ ពាន់លានដុល្លារ (ទី៩២)
- ក្នុងម្នាក់	១៨,៣៤៥ ដុល្លារ (ទី១២១)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២)
- សរុប	៥០.៣២៦ ពាន់លានដុល្លារ (ទី៩០)
- ក្នុងម្នាក់	៧,១៩៧ ដុល្លារ (ទី១៤៦)
HDI (២០១៩)	០.៧២៤; ខ្ពស់ · ទី១០៥
រូបិយវត្ថុ	ឌីណាលីប៊ី (LYD)
ល្វែងម៉ោង	UTC+២ (EET)
ទិសបើកបរ	ស្តាំ
កូដហៅទូរស័ព្ទ	+២១៨
ដែនកម្រិតខ្ពស់	.ly; ليبيا.
	^ កំណត់សម្គាល់របស់អង្គការសហប្រជាជាតិទាក់ទងនឹងឈ្មោះផ្លូវការ៖ "បន្ទាប់ពីការអនុម័តដោយមហាសន្និបាតនៃដំណោះស្រាយលេខ ៦៦/១, គណៈបេសកកម្មអចិន្រ្តៃយ៍នៃប្រទេសលីប៊ីប្រចាំអង្គការសហប្រជាជាតិបានជូនដំណឹងជាផ្លូវការដល់អង្គការសហប្រជាជាតិអំពីសេចក្តីប្រកាសដោយក្រុមប្រឹក្សាអន្តរកាលជាតិនៃថ្ងៃទី៣ ខែសីហាថាប្រទេសនេះនឹងត្រូវប្តូរឈ្មោះឈ្មោះផ្លូវការពីចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាអារ៉ាប់លីប៊ីទៅ"លីប៊ី"ទទេនិងរួមទាំងប្តូរទង់ជាតិរបស់ប្រទេសផង"។; ^ ភាសាផ្លូវការត្រូវគេបានកំណត់ថាជា"ភាសាអារ៉ាប់" (សេចក្តីប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញ មាត្រា ១)។; ^ បារាំងនិងអង់គ្លេសបានបានរៀបចំធ្វើសហកម្មសិទ្ធិរួមលើប្រទេសលីប៊ីតាមរយៈក្រុមប្រឹក្សាភិបាលអង្គការសហប្រជាជាតិ។;

ប្រទេសលីប៊ី (ភាសាអារ៉ាប់៖ ليبيا‎) ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា រដ្ឋលីប៊ី (អារ៉ាប់៖ دولة ليبيا‎)^[៧]^[៨]^[៩]^[១០] គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅតំបន់ម៉ាហ្គ្រីបនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក។ ប្រទេសនេះមានព្រំដែនជាប់នឹងប្រទេសអេហ្ស៊ីបនៅភាគខាងកើត ស៊ូដង់នៅភាគអាគ្នេយ៍ ឆាដនៅភាគខាងត្បូង នីហ្សេនៅទិសនិរតី អាល់ហ្សេរីនៅភាគខាងលិច ទុយនេស៊ីនៅទិសពាយព្យ និងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេនៅភាគខាងជើង។ រដ្ឋអធិបតេយ្យមួយនេះបានគ្របដណ្តប់លើតំបន់ប្រវត្តិសាស្ត្រចំនួនបីគឺ៖ ទ្រីប៉ូលីតានី ហ្វីហ្សង់ និងស៊ីរ៉ែណែក៍។ ប្រទេសលីប៊ីមានទំហំផ្ទៃដីជិត ១.៨ លានគីឡូម៉ែត្រការ៉េដោយធ្វើឱ្យវាក្លាយជាប្រទេសធំបំផុតទីបួននៅទ្វីបអាហ្វ្រិក លំដាប់ទីពីរនៅក្នុងពិភពអារ៉ាប់ និងទី ១៦ នៅលើពិភពលោក។^[១១] ទ្រីប៉ូលីគឺជារដ្ឋធានីនិងត្រូវជាទីក្រុងធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេសដោយមានប្រជាជនរស់នៅជាងបីលាននាក់។^[១២]

ជនជាតិប៊ែប៊ែរបានមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីលីប៊ីចាប់តាំងពីចុងយុគសំរឹទ្ធមកម្លេះដោយពួកនេះមានដើមកំណើតមកពីក្រុមវប្បធម៌អ៊ីបេរ៉ូម៉ារូស៊ីនិងកាបស៊ាន។^[១៣] ជនជាតិភេនីស៊ីបានបង្កើតទីតាំងពាណិជ្ជកម្មនៅភាគខាងលិចទឹកដីលីប៊ី ហើយពួកអាណានិគមក្រិកបុរាណបានបង្កើតរដ្ឋបុរីនៅឯភាគខាងកើតលីប៊ី។ ផ្នែកជាច្រើននៃលីប៊ីត្រូវស្ថិតក្រោមគ្រប់គ្រងរបស់ពួកការតាជីណ័ស ពែក្ស និងជនជាតិអេហ្ស៊ីបមុនពេលដែលតំបន់ទាំងមូលត្រូវបង្រួមក្លាយជាផ្នែកមួយនៃចក្រភពរ៉ូម។ លីប៊ីគឺជាមជ្ឈមណ្ឌលដំបូងនៃសាសនាគ្រិស្ត។ បន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃចក្រភពរ៉ូម៉ាំងខាងលិច តំបន់លីប៊ីភាគច្រើនត្រូវធ្លាក់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ពួកវ៉ាន់ដាលរហូតដល់សតវត្សទី៧ នៅពេលដែលពួកឥស្លាមបានចូលលុកលុយមកក្នុងតំបន់នេះ។ នៅសតវត្សទី១៦ ចក្រភពអេស្ប៉ាញបានចូលត្រួតត្រាក្រុងទ្រីប៉ូលីមុនពេលប្រគល់វាទៅឱ្យពួកអូតូម៉ង់កាន់កាប់នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៥១។ លីប៊ីត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមបារបារីនៅក្នុងសតវត្សទី១៨ និងទី១៩។ របបអូតូម៉ង់បានបន្តរហូតដល់សង្គ្រាមតួកគី-អ៊ីតាលីផ្ទុះឡើងហើយជាលទ្ធផល តំបន់លីប៊ីត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យអ៊ីតាលីកាន់កាប់ រួចក៏បានវិវត្តទៅជាទឹកដីអាណានិគមមួយរបស់អ៊ីតាលី។

នៅអំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ លីប៊ីគឺជាសមរភូមិនៃសឹកសង្គ្រាមដែលជាផ្នែកនៃយុទ្ធនាការអាហ្វ្រិកខាងជើង។ ក្រោយមក ចំនួនជនជាតិអ៊ីតាលីនៅក្នុងតំបន់ក៏បានធ្លាក់ចុះជាលំដាប់។ លីប៊ីបានទទួលឯករាជ្យជារដ្ឋរាជានិយមមួយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥១។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៩ រដ្ឋប្រហារយោធាមួយដែលដឹកនាំដោយវរសេនីយ៍ឯកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានផ្តួលរំលំស្តេចអ៊ីឌ្រីសទី១ និងបង្កើតជារបបសាធារណរដ្ឋ។^[១៤] កាដាហ្វីក៏បានក្លាយជាមេដឹកនាំថ្មីនិងបន្តដឹកនាំប្រទេសលីប៊ីរហូតដល់ឆ្នាំ២០១១ ពោលគឺនៅពេលដែលរបបរបស់លោកត្រូវបានផ្តួលរំលំនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិល ហើយអំណាចប្រទេសត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យក្រុមប្រឹក្សាជាតិសកល។ ត្រឹមឆ្នាំ២០១៤ អាជ្ញាធរចំនួនពីរបានចេញមុខអះអាងថាខ្លួនគឺជារដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសលីប៊ី^[១៥]^[១៦]^[១៧] ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន ជម្លោះថ្មីក៏បានផ្ទុះឡើងនិងបន្តវិវត្តទៅជាសង្គ្រាមស៊ីវិលទីពីរ។^[១៨] នៅទីបំផុត ភាគីទាំងសងខាងក៏សម្រេចចិត្តចុះហត្ថលេខាលើបទឈប់បាញ់ជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០ ហើយរដ្ឋាភិបាលរួបរួមជាតិមួយក៏បានឡើងកាន់អំណាចដឹកនាំប្រទេស។^[១៩]

ប្រទេសលីប៊ីគឺជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ (ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៥៥) ចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់ អង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម និងអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត។ សាសនាផ្លូវការរបស់ប្រទេសនេះគឺសាសនាឥស្លាមដែលមានប្រជាជនប្រមាណ ៩៦,៦% ជាមូស្លីមនិកាយស៊ុននី។

និរុត្តិសាស្ត្រ

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

លីប៊ីបុរាណ

វាលទំនាបឆ្នេរសមុទ្រនៃលីប៊ីត្រូវបានមនុស្សសម័យនីអូលីទិកមកតាំងទីលំនៅចាប់តាំងពីដើមឆ្នាំ ៨០០០ មុន គ.ស មកម្លេះ។ គេបានសន្មត់ថាបុព្វបុរសនៃជនជាតិប៊ែប៊ែរបានមកដល់តំបន់នេះនៅចុងយុគសម័យសំរិទ្ធ។ ឈ្មោះនៃកុលសម្ព័ន្ធដំបូងគឺ ហ្ការ៉ាម៉ាន់តេស ដែលមានមូលដ្ឋាននៅតំបន់ហ្កែរម៉ា។ ជនជាតិភេនីស៊ីគឺជាមនុស្សដំបូងដែលបានបង្កើតទីតាំងពាណិជ្ជកម្មនៅក្នុងទឹកដីលីប៊ី។^[២០] នៅសតវត្សទីប្រាំមុនគ្រឹស្តសករាជ រដ្ឋអាណានិគមរបស់ពួកភេនីស៊ីគឺ ការតាចបានពង្រីកអនុត្តរភាពខ្លួននៅទូទាំងតំបន់អាហ្រ្វិកខាងជើងហើយអរិយធម៌ដ៏ប្លែកមួយដែលគេស្គាល់ថាព្យូនិកក៏បាននិម្មិតឡើង។

នៅឆ្នាំ៦៣០ មុនគ្រិស្តសករាជ ជនជាតិក្រិកបុរាណបានចូលធ្វើអាណានិគមកិច្ចជុំវិញតំបន់បារកានៃភាគខាងកើតលីប៊ីនិងបានស្ថាបនាទីក្រុងមួយឈ្មោះថាស៊ីរ៉ែន។^[២១] ក្នុងរយៈពេល ២០០ ឆ្នាំ ទីក្រុងក្រិកសំខាន់ៗចំនួនបួនទៀតត្រូវបានស្ថាបនាឡើងនៅក្នុងតំបន់ដែលគេស្គាល់ពួកវាថាស៊ីរ៉ែណែក៍។^[២២]

នៅឆ្នាំ ៥២៥ មុនគ.ស កងទ័ពពែក្សនៅក្រោមបញ្ជាការរបស់ស្តេចកាំប៊ីសទី២ បានវាយលុកតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ដាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន។ មហារាជអាឡិចសាន់ដឺត្រូវបានស្វាគមន៍ដោយជនជាតិក្រិកនៅពេលដែលព្រះអង្គបានយាងចូលស៊ីរ៉ែណែក៍នៅក្នុងឆ្នាំ ៣៣១ មុន គ.ស ហើយលីប៊ីខាងលិចក៏ធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់ពួកក្រិក។

បន្ទាប់ពីអាណាចក្រការតាចបានដួលរលំ ពួករ៉ូម៉ាំងមិនទាន់បានចូលមកកាន់កាប់តំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីភ្លាមៗនោះទេតែផ្ទុយទៅវិញ ពួកគេបានបន្សល់តំបន់នេះឱ្យស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ស្តេចនៃអាណាចក្រនូមីឌីរហូតទាន់តែប្រជាជនទីក្រុងទ្រីប៉ូលីស្នើរកការការពារពីរ៉ូម។^[២៣] ព្តូលេមី អាពីអ៊ុងដែលជាមេដឹកនាំជនជាតិក្រិកចុងក្រោយបង្អស់នៅលីប៊ីបានប្រគល់ក្រុងស៊ីរ៉ែណែក៍ទៅឱ្យរ៉ូមហើយតំបន់នេះត្រូវបានកាត់ជាទឹកដីរ៉ូមជាផ្លូវការនៅក្នុងឆ្នាំ ៧៤ មុន គ.ស។ ក្រោមការត្រួតត្រារបស់រ៉ូម ទ្រីប៉ូលីតានីគឺជាទឹកដីដ៏រីកចម្រើនមួយនិងបានឆ្លងកាត់យុគសម័យមាសនៅក្នុងសតវត្សទីពីរនិងទីបីនៃគ្រិស្តសករាជ។^[២៣]

នៅឯផ្នែកខាងកើត សហគមន៍គ្រិស្តសាសនាស៊ីរ៉ែណែក៍ដំបូងត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងរជ្ជកាលព្រះចៅអធិរាជក្លូត។^[២៤] នៅក្នុងឆ្នាំ១១៥ សង្គ្រាមមួយបានផ្ទុះឡើងដែលជាហេតុធ្វើឱ្យចំនួនជនជាតិក្រិកនិងជីហ្វធ្លាក់ចុះ។^[២៥]^[២៦]

វិសាលភាពទឹកដីនៃចក្រភពប៊ីហ្សងទីនក្រោមរជ្ជកាលមហារាជជូស្ទីនានទី១

ខណៈពេលចក្រភពរ៉ូមដួលរលំ ទីក្រុងបុរាណៗជាច្រើនក៏បានដួលរលំទៅតាមហើយក្នុងនោះក៏មានទីក្រុងនៅក្នុងតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីផងដែរ។ ដោយឃើញបែបនេះ ពួកវ៉ាន់ដាលក៏បានឆ្លៀតឱកាសចូលលុកលុយនិងធ្វើសញ្ជ័យនៅតាមតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើងនៅក្នុងសតវត្សទី៥។ មិនយូរប៉ុន្មាន ចក្រភពស្នងបន្តពីចក្រភពរ៉ូមគឺប៊ីហ្សង់ទីនក៏បានលេចឡើងហើយនៅក្នុងរជ្ជកាលស្តេចជូស្ទីនានទី១ ប៊ីហ្សង់ទីនបានផ្តើមយុទ្ធនាការយោធាវាយយកទឹកដីទាំងប៉ុន្មានដែលធ្លាប់ជាអតីតទឹកដីរបស់ពួករ៉ូម៉ាំងធ្វើជាទឹកដីរបស់ខ្លួន។ ស៊ីរ៉ែណែក៍បានដើរតួជាបន្ទាយយោធារបស់ពួកប៊ីហ្សង់ទីនទប់ទល់នឹងការវាយប្រហារជាប់ៗគ្នាពីវ៉ាន់ដាល។ ទីក្រុងនេះត្រូវទទួលរងការបំផ្លិចបំផ្លាញយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរព្រោះដោយការឆ្លងកាត់សមរភូមិយោធាមិនចេះឈប់មិនចេះហើយ, ប្រព័ន្ធទឹកនិងសេវាសាធារណៈត្រូវដួលរលំដែលធ្វើឱ្យមានការបះបោរផ្ទុះឡើងពីប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ពោលគឺជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ដោយសារវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទន់ខ្សោយបែបនេះហើយទើបពួកឥស្លាមអាចវាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់ទាំងមូលបានដោយងាយ។^[២៧]

លីប៊ីឥស្លាម

នៅឆ្នាំ ៦៤៧ កងទ័ពអេហ្ស៊ីបក្រោមបញ្ជាការរបស់អាប់ឌុលឡា អ៊ីប៊ីន សាអាដបានវាយដណ្តើមក្រុងទ្រីប៉ូលីពីអាណាចក្រប៊ីហ្សង់ទីនបានដោយជោគជ័យ។^[២៨] ឧត្តមសេនីយ៍នៃអាណាចក្រឥស្លាមរ៉ាស៊ីដិនឈ្មោះអ៊ូកបា អ៊ីប៊ីន ណាហ្វីបានចូលត្រួតត្រាតំបន់ហ្វីហ្សង់នៅក្នុងឆ្នាំ ៦៦៣។ កុលសម្ព័ន្ធប៊ែប៊ែរនៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាលបានទទួលយកសាសនាឥស្លាមប៉ុន្តែពួកគេមិនទទួលស្គាល់របបនយោបាយរបស់អារ៉ាប់នោះទេ។^[២៩]

ក្នុងរយៈពេលជាច្រើនទសវត្សរ៍បន្ទាប់ លីប៊ីត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់កាលីហ្វអ៊ូម៉ាយ៉ាដនៃទីក្រុងដាម៉ាស់ (បច្ចុប្បន្នគឺស៊ីរី) រហូតដល់ពេលដែលអ៊ូម៉ាយ៉ាដត្រូវផ្តួលរំលំដោយពួកអាប់បាស៊ីដនៅក្នុងឆ្នាំ ៧៥០ ហើយលីប៊ីក៏បានស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បាកដាដ (អ៊ីរ៉ាក់)។ ដល់សតវត្សទី១០ ពួកហ្វាទីមីដ (អេហ្ស៊ីប) បានចូលគ្រប់គ្រងលើតំបន់ភាគខាងលិចលីប៊ីនិងបានត្រួតត្រាលីប៊ីទាំងមូលនៅក្នុងឆ្នាំ ៩៧២។^[២៣]

រាជវង្សហ្ស៊ីរីដរបស់ជនជាតិប៊ែប៊ែរបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីរបបហ្វាទីមីដហើយមកទទួលស្គាល់អាណាចក្រអាប់បាស៊ីដវិញថាជាមហាកាលីហ្វពិតប្រាកដ។ ជាការសងសឹក ពួកហ្វាទីមីដបានធ្វើចំណាកស្រុកក្រុមកុលសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់កៃស៊ីសំខាន់ៗពីរគឺបានូស៊ូឡេម និងបានូហ៊ីឡាល់មកតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើង។ ទង្វើនេះបានផ្លាស់ប្តូរស្ថានភាពជនបទលីប៊ីយ៉ាងខ្លាំងហើយវាក៏បានពង្រឹងវប្បធម៌ និងភាសាអារ៉ាប់នៅក្នុងតំបន់ផងដែរ។^[២៣]

របបហ្ស៊ីរីដនៅទ្រីប៉ូលីតានីគឺមានរយៈពេលខ្លីហើយនៅឆ្នាំ ១០០១ ជនជាតិប៊ែប៊ែរនៃកុលសម្ព័ន្ធបានូកាហ្សរុនក៏បានផ្តាច់ខ្លួនចេញ។ ទោះជាយ៉ាងណា ទ្រីប៉ូលីតានីនៅតែស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់ហ្ស៊ីរីដរហូតដល់ឆ្នាំ ១១៤៦ នៅពេលដែលតំបន់នេះបានទទួលរងការវាយប្រហារនិងត្រួតត្រាដោយជនជាតិស៊ីស៊ីលីន័រម៉ង់។^[៣០] នៅឆ្នាំ ១១៥៩ អាណាចក្រអាល់ម៉ូហាដនៅភាគខាងលិចបានលើកទ័ពចូលដណ្តើមតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានី។ ពីឆ្នាំ ១២០៧ ដល់ឆ្នាំ ១២២១ ឧត្តមសេនីយ៍មួយរូបនៃអាល់ម៉ូហាដឈ្មោះមហាម៉ាដ អ៊ីប៊ីន អាប៊ូ ហាហ្វស៍ត្រូវបានរដ្ឋចាត់តាំងឱ្យគ្រប់គ្រងតំបន់លីប៊ីមុនពេលបង្កើតរាជវង្សហាហ្វស៊ីដឡើង។^[៣០] ក្រោយមក ហាហ្វស៊ីដក៏បានទទួលឯករាជ្យពីអាល់ម៉ូហ៊ីដហើយរាជវង្សមួយនេះបានបន្តគ្រប់គ្រងទឹកដីទ្រីប៉ូលីតានីអស់រយៈពេលជិត ៣០០ ឆ្នាំទៅមុខ។ នៅក្នុងសតវត្សទី ១៦ ហាហ្វស៊ីដបានធ្លាក់នៅចំកណ្តាលរវាងមហាអំណាចអេស្ប៉ាញនិងចក្រភពអូតូម៉ង់។

តំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍បានធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់អូតូម៉ង់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៥១៧។ ពួកអូតូម៉ង់បានបន្តយុទ្ធនាការយោធារបស់ពួកគេដោយបានកាន់កាប់តំបន់ហ្វីហ្សង់នៅរវាងឆ្នាំ ១៥៥៦ និងឆ្នាំ១៩៧៧។

ទ្រីប៉ូលីតានីអូតូម៉ង់ (១៥៥១–១៩១១)

នៅឆ្នាំ ១៥១០ អេស្ប៉ាញបានចូលកាន់កាប់តំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីបានដោយជោគជ័យ^[៣០] ហើយដល់ឆ្នាំ ១៥៥១ ឧត្តមនាវីឯកអូតូម៉ង់ម្នាក់ឈ្មោះស៊ីណង់ ប៉ាស្យាបានវាយត្រួយត្រាលីប៊ីពីអេស្ប៉ាញវិញ។ អ្នកកាន់តំណែងបន្តពីស៊ីណង់ឈ្មោះថាដ្រាហ្គូតត្រូវបានរដ្ឋអូតូម៉ង់ប្រគល់ងារជាប្រមុខតំបន់ហើយក្រោយមកគឺមានងារជាបាស្យាទ្រីប៉ូលីនៅក្នុងឆ្នាំ ១៥៥៦។^[៣០] នៅទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៥៨០ មេដឹកនាំនៅតំបន់ហ្វីហ្សង់បានប្រគល់ភក្ដីភាពរបស់ពួកគេចំពោះស៊ុលតង់របសអូតូម៉ង់ហើយទោះបីជាអាជ្ញាធរអូតូម៉ង់អវត្តមាននៅតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ក៏ដោយក៏ ប្រមុខតំបន់នូវតែត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យឈរជើងនៅបិនហ្កាស៊ីនៅចុងសតវត្សបន្ទាប់ដើម្បីដើរតួជាភ្នាក់ងាររបស់រដ្ឋាភិបាលនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។^[២៤] ទាសករជនជាតិអឺរ៉ុបនិងរួមទាំងជនជាតិស្បែកខ្មៅជាច្រើននាក់ដែលនាំមកពីតំបន់ស៊ូដង់ត្រូវបានគេឃើញមានវត្តមានជាប្រចាំនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។ នៅឆ្នាំ ១៥៥១ ដ្រាហ្គូតបានចាប់យកប្រជាជនស្ទើរតែទាំងអស់នៅតំបន់ហ្កូសូនៃកោះម៉ាល់តាធ្វើជាទាសកររបស់ខ្លួនដោយក្នុងនោះមានមនុស្សប្រមាណ ៥,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនមកលីប៊ី។^[៣១]^[៣២]

នៅឆ្នាំ ១៦១១ ប្រមុខតំបន់ម្នាក់បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់បាស្យាពីអំណាចហើយប្រមុខតំបន់ឈ្មោះស៊ូឡាយម៉ាន់ សាហ្វារត្រូវបានតែងតាំងជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាល។ អស់រយៈពេលមួយរយឆ្នាំបន្ទាប់ អំណាចគ្រប់គ្រងនៅទ្រីប៉ូលីតានីត្រូវស្ថិតនៅក្នុងដៃប្រមុខតំបន់ទាំងស្រុង។ ប្រមុខតំបន់ដ៏សំខាន់បំផុតគឺ មេមេដ សាគីស៊្លី (១៦៣១–៤៩) និង អូសម៉ង់ សាគីស៊្លី (១៦៤៩–៧២)។^[៣៣] អូសម៉ង់គឺជាបុគ្គលដំបូងដែលកាន់កាប់ស៊ីរ៉ែណែក៍។^[៣៣]

សំពៅអាមេរិកនៃកងអនុសេនាធំមេឌីទែរ៉ានេកំពុងចាប់យកកូនសំពៅទ្រីប៉ូលីតានីនៅអំឡុងសង្គ្រាមបារបារីដំបូងក្នុងឆ្នាំ ១៨០១។

ដោយមិនមានការគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់ពីរដ្ឋាភិបាលអូតូម៉ង់ ទ្រីប៉ូលីបានឈានចូលដល់សម័យកាលអនាធិបតេយ្យភាពយោធាដោយក្នុងអំឡុងពេលនោះ រដ្ឋប្រហារមួយហើយមួយទៀតត្រូវបានធ្វើឡើង ហើយប្រមុខតំបន់តិចតួចណាស់ដែលអាចកាន់អំណាចបានជាងមួយឆ្នាំ។ រដ្ឋប្រហារមួយត្រូវបានដឹកនាំដោយមន្ត្រីតួរគីម្នាក់ឈ្មោះ អាមេដ ការ៉ាម៉ាន់លី។^[៣៣] អាមេដបានបង្កើតរាជវង្សផ្ទាល់ខ្លួនមួយនៅក្រោមអធិបតេយ្យភាពអូតូម៉ង់ហើយរាជវង្សលោកបានគ្រប់គ្រងតំបន់ទ្រីប៉ូលីពីឆ្នាំ ១៧១១ ដល់ឆ្នាំ ១៨៣៥ ហើយក៏មានឥទ្ធិពលខ្លះៗដែរនៅស៊ីរ៉ែណែក៍និងហ្វីហ្សង់។ សង្គ្រាមស៊ីវិលទ្រីប៉ូលីបានផ្ទុះឡើងនៅរវាងឆ្នាំ ១៧៩៣ ដល់ឆ្នាំ ១៧៩៥។ នៅឆ្នាំ ១៧៩៣ មន្ត្រីតួកគីម្នាក់ឈ្មោះអាលី បាស្យាបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីចេញពីអំណាចរួចបានស្តាររបបគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់របស់អូតូម៉ង់នៅក្នុងតំបន់ឡើងវិញ។ នៅក្នុងឆ្នាំ ១៧៩៥ រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីបានដណ្តើមអំណាចបានវិញ។

នៅដើមសតវត្សទី ១៩ សង្រ្គាមរវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងបណ្តារដ្ឋនៅតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីបានផ្ទុះឡើងដោយគេស្គាល់វាថាសង្គ្រាមបារបារីលើកទី១ និងសង្រ្គាមបារបារីលើកទី២។ នៅឆ្នាំ ១៨១៩ សន្ធិសញ្ញាផ្សេងៗនៃសង្គ្រាមណាប៉ូលេអូនិកបានបង្ខំបណ្តារដ្ឋបារបារីឱ្យលះបង់នូវសកម្មភាពចោរកម្មតាមសមុទ្រស្ទើរតែទាំងស្រុង។ ដោយសារតែពួកគេធ្លាប់តែពឹងពាក់លើចោរកម្មសមុទ្រច្រើនទើបបានជាសេដ្ឋកិច្ចរដ្ឋទ្រីប៉ូលីតានីចាប់ផ្តើមធ្លាក់ចុះ។ រាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីក៏ចាប់ផ្តើមចុះខ្សោយបន្តិចម្តងៗដែលជាហេតុនាំឱ្យមានបក្សសម្ព័ន្ធចំនួនបីលេចឡើងប្រឆាំងនឹងគ្នា។^[៣៤]

ដោយឃើញបែបនេះ ស៊ុលតង់អូតូម៉ង់ព្រះនាមម៉ាមូដទី២ បានបញ្ជូនទ័ពមកតំបន់ទ្រីប៉ូលីតានីដើម្បីស្តារសណ្តាប់ធ្នាប់ឡើងវិញដោយបានដកអំណាចទាំងប៉ុន្មានពីរាជវង្សការ៉ាម៉ាន់លីនិងឯករាជ្យភាពទាំងមូលរបស់ទ្រីប៉ូលីតានី។^[៣៤] ច្បាប់និងបញ្ជារបស់អូតូម៉ង់មិនបានជ្រាបចូលទៅក្នុងសង្គមទ្រីប៉ូលីតានីបានដោយងាយឡើយព្រោះនៅអំឡុងពេលអូតូម៉ង់កំពុងស្តារសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម ការបះបោរមួយចំនួនបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងតំបន់ប្រឆាំងនឹងអូតូម៉ង់ដោយវាភាគច្រើនបានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៥៨។^[៣៤] របបគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់ទីពីររបស់អូតូម៉ង់បានឃើញមានការផ្លាស់ប្តូរផ្នែករដ្ឋបាល និងសណ្តាប់ធ្នាប់នៅក្នុងអភិបាលកិច្ចនៃខេត្តទាំងបីនៃរដ្ឋលីប៊ី។ អូតូម៉ង់បានចូលគ្រប់គ្រងតំបន់ហ្វីហ្សង់សារជាថ្មីនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៨៥០ និង ១៨៧៥ ដើម្បីរកប្រាក់ចំណូលសេដ្ឋកិច្ចបន្ថែមពីការធ្វើពាណិជ្ជកម្មនៅសាហារ៉ា។

អាណានិគមកិច្ចអ៊ីតាលី (១៩១១–១៩៤៣)

បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមតួកគី–អ៊ីតាលីបានបញ្ចប់ (១៩១១–១៩១២) តំបន់ទាំងបីនៃរដ្ឋលីប៊ីត្រូវបានប្រទេសអ៊ីតាលីកាត់យកធ្វើជាទឹកដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន។^[៣៥] ពីឆ្នាំ ១៩១២ ដល់ឆ្នាំ ១៩២៧ ទឹកដីលីប៊ីត្រូវបានគេស្គាល់ថាលីប៊ីអ៊ីតាលី។ ពីឆ្នាំ ១៩២៧ ដល់ឆ្នាំ ១៩៣៤ ទឹកដីអាណានិគមលីប៊ីត្រូវបានបំបែកទៅជាទឹកដីអាណានិគមពីរផ្សេងគ្នាគឺ ស៊ីរ៉ែណែក៍អ៊ីតាលី និងទ្រីប៉ូលីតានីអ៊ីតាលី។ ជនជាតិអ៊ីតាលីប្រមាណ ១៥០,០០០ នាក់បានមកតាំងទីលំនៅថ្មីនៅលើទឹកដីលីប៊ីដោយចំនួននេះគឺស្មើនឹង ២០% នៃចំនួនប្រជាជនលីប៊ីសរុបនាពេលនោះ។^[៣៦]

អូម៉ារ មូកតារបានក្លាយជាមេដឹកនាំចលនាតស៊ូប្រឆាំងនឹងអាណានិគមអ៊ីតាលី និងជាវិរបុរសជាតិដ៏សំខាន់មួយរូបបន្ទាប់ពីលោកត្រូវបានអាជ្ញាធរអាណានិគមចាប់ខ្លួននិងប្រហារជីវិតនៅថ្ងៃទី១៦ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៣១។^[៣៧] បច្ចុប្បន្ន មុខរបស់គាត់ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលលីប៊ីបោះពុម្ពនៅលើក្រដាសប្រាក់ដប់ឌីណាទុកជាអនុស្សាវរីយ៍និងដើម្បីទទួលស្គាល់វិរភាពស្នេហាជាតិរបស់គាត់។ មេដឹកនាំតស៊ូដ៏ប្រជាប្រិយម្នាក់ទៀតគឺ អ៊ីឌ្រីស អាល់ម៉ាឌី អាស់-សេនូហ្ស៊ី (ក្រោយមកបានឡើងគ្រងរាជ្យជាស្តេចដោយមានព្រះនាមថាអ៊ីឌ្រីសទី១), ព្រះអង្គបានបន្តដឹកនាំចលនាតស៊ូរបស់លីប៊ីរហូតដល់ការផ្ទុះឡើងនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២។

គោលនយោបាយ"សន្តិភាវកម្ម"របស់អ៊ីតាលីបានបណ្តាលឱ្យជនជាតិដើមភាគតិចនៃតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ប្រមាណមួយភាគបួនបាត់បង់ជីវិតដែលស្មើនឹងចំនួន ២២៥,០០០ នាក់។^[៣៨] លោកអ៊ីឡង់ ប៉ាប៉េបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថា៖ នៅរវាងឆ្នាំ ១៩២៨ និងឆ្នាំ ១៩៣២ កងយោធាអ៊ីតាលី "បានសម្លាប់ប្រជាជនបេឌូអ៊ីនអស់ជាងពាក់កណ្តាល (ជាការសម្លាប់ដោយផ្ទាល់ ឬតាមរយៈជំងឺ និងការបង្អត់អាហារនៅតាមជំរុំឃុំឃាំងនៅជុំវិញប្រទេសលីប៊ី)"។^[៣៩]

នៅឆ្នាំ ១៩៣៤ អ៊ីតាលីបានរួមបញ្ចូលអនុតំបន់ស៊ីរ៉ែណែក៍ ទ្រីប៉ូលីតានី និងហ្វីហ្សង់ជាទឹកដីអាណានិគមតែមួយដោយឱ្យឈ្មោះថា"លីប៊ី" (ជាឈ្មោះដែលប្រើប្រាស់ដោយជនជាតិក្រិកបុរាណសម្រាប់សម្តៅទៅលើតំបន់អាហ្វ្រិកខាងជើងទាំងមូលលើកលែងតែប្រទេសអេហ្ស៊ីប) ដែលមានរដ្ឋធានីនៅក្រុងទ្រីប៉ូលី។ ពួកអ៊ីតាលីបានផ្តោតលើការកែលម្អហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងកិច្ចការសាធារណៈ។ ជាពិសេស ពួកគេបានពង្រីកបណ្តាញផ្លូវដែក និងផ្លូវថ្នល់នៅទូទាំងប្រទេសលីប៊ីពីឆ្នាំ ១៩៣៤ ដល់ឆ្នាំ ១៩៤០ ដោយបានកសាងផ្លូវ និងផ្លូវដែកថ្មីរាប់រយគីឡូម៉ែត្រ និងលើកទឹកចិត្តប្រជាជនក្នុងស្រុកឱ្យបង្កើតឧស្សាហកម្មថ្មី និងភូមិកសិកម្មថ្មីៗជាច្រើន។

នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៩៤០ ប្រទេសអ៊ីតាលីបានសម្រេចចូលរួមក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ទឹកដីលីប៊ីបានក្លាយជាសមរភូមិប្រយុទ្ធនៃយុទ្ធនាការអាហ្រ្វិកខាងជើង ហើយទីបំផុតបានបញ្ចប់ដោយការបរាជ័យសម្រាប់អ៊ីតាលី និងសម្ព័ន្ធមិត្តអាល្លឺម៉ង់របស់ខ្លួននៅឆ្នាំ ១៩៤៣។

ពីឆ្នាំ ១៩៤៣ ដល់ឆ្នាំ ១៩៥១ ប្រទេសលីប៊ីបានស្ថិតនៅក្រោមការកាន់កាប់របស់សម្ព័ន្ធមិត្ត។ កងយោធាអង់គ្លេសបានគ្រប់គ្រងលើអតីតខេត្តលីប៊ីរបស់អ៊ីតាលីចំនួនពីរគឺ ទ្រីប៉ូលីតានី និងស៊ីរ៉ែណែក៍ ខណៈដែលបារាំងបានគ្រប់គ្រងលើខេត្តហ្វីហ្សង់។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៤ ព្រះអង្គម្ចាស់អ៊ីឌ្រីសបានយាងត្រឡប់មកពីនិរទេសខ្លួននៅទីក្រុងគែរ ប៉ុន្តែនឹងមិនបន្តតាំងលំនៅដ្ឋានអចិន្ត្រៃយ៍នៅស៊ីរ៉ែណែក៍ទេលុះត្រាតែកងកម្លាំងបរទេសទាំងអស់ត្រូវដកថយចេញពីមាតុប្រទេសរបស់ទ្រង់។ ក្រោមលក្ខខណ្ឌនៃសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពជាមួយសម្ព័ន្ធមិត្តក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៧ អ៊ីតាលីត្រូវលះបង់ការទាមទារទាំងប៉ុន្មានដែលខ្លួនមានមកលើលីប៊ីទាំងស្រុង។^[៤០]

ឯករាជ្យភាព របបរាជានិយម និងរបបកាដាហ្វី (១៩៥១–២០១១)

នៅថ្ងៃទី២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥១ ប្រទេសលីប៊ីបានប្រកាសឯករាជ្យជាសហរាជាណាចក្រលីប៊ី^[៤១] ដែលជាប្រទេសប្រកាន់របបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនិងតំណពូជក្រោមការដឹកនាំរបស់ស្តេចអ៊ីឌ្រីសដែលត្រូវជាព្រះមហាក្សត្រតែមួយគត់នៃប្រទេសលីប៊ីសម័យទំនើប។ ការរកឃើញប្រេងកាតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩ និងការទទួលបានប្រាក់ចំណូលជាបន្តបន្ទាប់ពីការលក់ប្រេងបានធ្វើឱ្យប្រទេសលីប៊ីប្រែក្លាយពីប្រទេសក្រីក្របំផុតមួយនៅលើពិភពលោកមកជារដ្ឋដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិស្តុកស្តមបំផុត។ ទោះបីជាប្រេងបានធ្វើឱ្យស្ថានភាពហិរញ្ញវត្ថុជាតិមានភាពប្រសើរឡើងក្តីក៏នៅតែមានមនុស្សមួយចំនួនបានកើតអាក់អន់ចិត្តចំពោះសកម្មភាពគាបប្រមូលថវិកាជាតិរបស់ស្តេចអ៊ីឌ្រីសដើម្បីតែផលប្រយោជន៍រាជវង្សខ្លួន។^[៤២]

នៅថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦៩ មន្ត្រីយោធាមួយក្រុមដែលដឹកនាំដោយលោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានធ្វើរដ្ឋប្រហារប្រឆាំងនឹងស្តេចអ៊ីឌ្រីស។^[៤៤] កាដាហ្វីត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថា "បងប្រុសអ្នកដឹកនាំ និងជាមគ្គុទ្ទេសក៍នៃបដិវត្តន៍" នៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់រដ្ឋាភិបាល និងសារព័ត៌មានផ្លូវការប្រទេសលីប៊ី។^[៤៥] ក្រោយឡើងកាន់អំណាច គាត់បានផ្តើមគោលនយោបាយកាត់បន្ថយឥទ្ធិពលរបស់អ៊ីតាលីហើយនៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧០ ទ្រព្យសម្បត្តិទាំងអស់ដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ជនជាតិអ៊ីតាលីត្រូវបានដកហូត ហើយសហគមន៍ជនជាតិអ៊ីតាលីដែលមានមនុស្សចំនួន ១២,០០០ នាក់ត្រូវបានបណ្តេញចេញពីប្រទេសលីប៊ីរួមជាមួយសហគមន៍តូចៗនៃជនជាតិយូដាលីប៊ីផងដែរ។ ថ្ងៃបណ្តេញក្រុមជនជាតិបរទេសនោះក៏បានក្លាយជាថ្ងៃបុណ្យជាតិរបស់ប្រទេសលីប៊ីដែលគេតែងស្គាល់ថា"ទិវាសងសឹក"។^[៤៦] ទោះជាប្រទេសលីប៊ីបានជួបនូវកំណើនវិបុលភាពមែនក្តីប៉ុន្តែការគាបសង្កត់ផ្នែកនយោបាយផ្ទៃក្នុងក៏បានកើនឡើងស្របគ្នាផងដែរហើយទង្វើប្រឆាំងនឹងនយោបាយរបស់កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសកម្មភាពខុសនឹងច្បាប់នៅក្រោមមាត្រា ៧៥ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ១៩៧៣។ ការឃ្លាំមើលទ្រង់ទ្រាយធំមកលើប្រជាជនលីប៊ីត្រូវបានប្រព្រឹត្តិទៅតាមរយៈគណៈកម្មាធិការបដិវត្តន៍របស់កាដាហ្វី។^[៤៧]^[៤៨]^[៤៩]

កាដាហ្វីមានបំណងប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងច្បាប់សង្គមដ៏តឹងរ៉ឹងដែលត្រូវបានអនុវត្តមកលើស្ត្រីដោយរបបមុន ដូច្នេះលោកក៏បង្កើតអង្គការចលនាបដិវត្តន៍នារីដើម្បីលើកទឹកចិត្តឱ្យមានកំណែទម្រង់សង្គម។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧០ ច្បាប់មួយត្រូវបានណែនាំដោយវាបានគាំទ្រសមភាពនៃភេទ និងទាមទារឱ្យភេទទាំងពីរទទួលបានប្រាក់ឈ្នួលស្មើៗគ្នា។ នៅឆ្នាំ១៩៧១ កាដាហ្វីបានឧបត្ថម្ភដល់ការបង្កើតនូវសហព័ន្ធស្ត្រីរួមលីប៊ី។ នៅឆ្នាំ១៩៧២ ច្បាប់មួយទៀតត្រូវបានអនុម័តដោយចាត់ទុកអាពាហ៍ពិពាហ៍ណាដែលមានកូនក្រមុំអាយុក្រោម ១៦ ឆ្នាំថាជាបទឧក្រិដ្ឋ និងបានធានាថាការយល់ព្រមពីស្ត្រីជាមុនគឺជាលក្ខខណ្ឌដ៏ចាំបាច់សម្រាប់អាពាហ៍ពិពាហ៍នីមួយៗ។^[៥០]

នៅថ្ងៃទី២៥ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៥ ការប៉ុនប៉ងធ្វើរដ្ឋប្រហារមួយត្រូវបានផ្តើមដោយមន្ត្រីយោធាចំនួន ២០ នាក់ដែលភាគច្រើនមកពីទីក្រុងមីស្ត្រាតាប៉ុន្តែវាត្រូវទទួលបរាជ័យ។^[៥១] ជាលទ្ធផល មន្ត្រីទាំង ២០ នាក់នោះត្រូវជាប់ឈ្មោះជាជនក្បត់ជាតិនិងត្រូវបានចាប់ខ្លួនរួចប្រហារជីវិត។^[៥២] នៅថ្ងៃទី២ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧៧ ប្រទេសលីប៊ីបានប្តូរឈ្មោះផ្លូវការមកជា"ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាអារ៉ាប់សង្គមនិយមប្រជាមានិតលីប៊ី" ("ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ា"គឺជាពាក្យអារ៉ាប់ដែលអាចបកប្រែមកថា"រដ្ឋមហាជន")។ កាដាហ្វីបានផ្ទេរអំណាចជាផ្លូវការទៅគណៈកម្មាធិការប្រជាជនរួម ហើយពីពេលនោះមកលោកបានអះអាងថាខ្លួនលោកគ្រាន់តែជាមេដឹកនាំនិមិត្តប៉ុណ្ណោះ។^[៥៣] រចនាសម្ព័នអភិបាលកិច្ចថ្មីរបស់ចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាដែលគាត់បានបង្កើតឡើងត្រូវបានសម្តៅជាផ្លូវការថាជា"ប្រជាធិបតេយ្យផ្ទាល់"។^[៥៤]

នៅអំឡុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៧៧ ប្រទេសលីប៊ីបានចាប់ផ្តើមគាំទ្រដោយផ្តល់គ្រឿងសព្វាវុធឱ្យចលនាឧទ្ទាមមួយក្រុមដែលស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកគូគូនី អូវ័យឌីនៅប្រទេសឆាដ។ ក្រោយបន្តិចមក ជម្លោះលីប៊ី–ឆាដក៏បានផ្ទុះឡើងនៅពេលដែលកងកម្លាំងគាំទ្រចលនាឧទ្ទាមរបស់លីប៊ីនៅភាគខាងជើងប្រទេសឆាដបានផ្តើមធ្វើការឈ្លានពាន។ ក្រោយមកនៅឆ្នាំដដែរនោះ ប្រទេសលីប៊ី និងអេហ្ស៊ីបបានចេញប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាក្នុងសង្គ្រាមព្រំដែនរយៈពេលបួនថ្ងៃដែលត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថាសង្រ្គាមលីប៊ី-អេហ្ស៊ីប។^[៥៥] ប្រទេសទាំងពីរបានយល់ព្រមលើបទឈប់បាញ់ក្រោមការសម្របសម្រួលពីប្រធានាធិបតីអាល់ហ្សេរីលោកហ៊ូអារី ប៊ូមេឌាន។ ទាហានលីប៊ីរាប់រយនាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងការគាំទ្រប្រទេសអ៊ូកង់ដារបស់អ៊ីឌី អាមីននៅក្នុងសង្រ្គាមរបស់ពួកគេប្រឆាំងនឹងតង់សានី។ កាដាហ្វីបានផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដល់ក្រុមនិងអង្គការផ្សេងៗពីចលនាប្រឆាំងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរដល់សហជីពអូស្ត្រាលី។^[៥៦]

ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧៧ តទៅ ប្រាក់ចំណូលសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗនៅក្នុងប្រទេសបានកើនឡើងដល់ជាង ១១,០០០ ដុល្លារអាមេរិកដែលជាកម្រិតខ្ពស់បំផុតទីប្រាំប្រចាំទ្វីបអាហ្រ្វិក^[៥៧] ខណៈដែលសន្ទស្សន៍អភិវឌ្ឍន៍មនុស្សបានកើនឡើងខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្វ្រិកនិងលើសពីប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអូឌីតទៀតផង។^[៥៨] ទាំងអស់នេះត្រូវបានសម្រេចដោយការមិនខ្ចីប្រាក់កម្ចីពីបរទេសណាមួយដោយរក្សាលីប៊ីក្នុងស្ថានភាពគ្មានបំណុល។^[៥៩] កាដាហ្វីបានបញ្ជាឱ្យអាជ្ញាធរជីកដីបង្កើតបណ្តាញបំពង់ទឹកក្នុងគោលបំណងចង់ឃើញមានការប្រើប្រាស់ទឹកសាបដោយប្រជាជនខ្លួនទាំងអស់នៅគ្រប់ជ្រង់ជ្រោយនៃប្រទេស។^[៥៨] លើសពីនេះ ជំនួយហិរញ្ញវត្ថុត្រូវបានផ្តល់ជូនសម្រាប់អាហារូបករណ៍សាកលវិទ្យាល័យ និងកម្មវិធីការងារ។^[៦០]

ប្រាក់ចំណូលភាគច្រើនរបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺបានមកពីរ៉ែប្រេងកាត ដែលបានកើនឡើងជាលំដាប់នៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ហើយវាត្រូវបានចំណាយលើការទិញគ្រឿងអាវុធ និងលើការឧបត្ថម្ភដល់ក្រុមយោធាប្រតិព័ន្ធ និងក្រុមភេរវកររាប់សិបក្រុមនៅជុំវិញពិភពលោក។^[៦១]^[៦២]^[៦៣] នៅឆ្នាំ១៩៨៦ អាមេរិកបានលួចធ្វើការវាយប្រហារតាមអាកាសដែលបម្រុងមកសម្លាប់កាដាហ្វីប៉ុន្តែវាត្រូវទទួលបរាជ័យទាំងស្រុង។ ទីបំផុតលីប៊ីត្រូវបានអង្គការសហប្រជាជាតិដាក់ទណ្ឌកម្មបន្ទាប់ពីកងកម្លាំងខ្លួនបានបាញ់ទម្លាក់យន្តហោះពាណិជ្ជកម្មមួយគ្រឿងដែលបានសម្លាប់មនុស្សចំនួន ២៧០ នាក់។^[៦៤]

សង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីមួយ

សង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីមួយបានផ្ទុះឡើងនៅអំឡុងចលនាវស្សានរដូវអារ៉ាប់ពោលគឺមហាបាតុកម្មប្រឆាំងនឹងរបបផ្តាច់ការនៅតាមប្រទេសអារ៉ាប់ភាគច្រើន ចំណែកឯប្រទេសលីប៊ីវិញបានធ្លាក់ចូលក្នុងវិបត្តិមួយនេះចាប់ផ្តើមពីថ្ងៃទី១៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១។^[៦៥] ខុសពីរបបផ្តាច់ការនៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីបនិងទុយនេស៊ីដែលបានដួលរលំភ្លាមៗ របបរបស់កាដាហ្វីបានព្យាយាមបង្ក្រាបមហាជនបះបោរវិញដែលជាហេតុនាំឱ្យចលនាបះបោរនៅលីប៊ីមានភាពជាប់គាំង។^[៦៦] សេចក្តីប្រកាសប្រឆាំងដំបូងបានលេចចេញឡើងនៅលើបណ្តាញអ៊ីនធឺណិតដោយក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបណ្តោះអាសន្នដែលបានប្រកាសខ្លួនឯងជារដ្ឋាភិបាលជំនួសថ្មីនៃប្រទេស។ ទីប្រឹក្សាជាន់ខ្ពស់របស់កាដាហ្វីម្នាក់បានឆ្លើយតបដោយការបង្ហោះសារនៅលើបណ្តាញធ្វីតធឺថាគាត់បានលាលែងពីតំណែង ចាកចោលស្រុក និងថែមទាំងណែនាំឱ្យកាដាហ្វីធ្វើតាមទៀតផង។^[៦៧] មកដល់ថ្ងៃទី២០ ខែកុម្ភៈ ភាពចលាចលបានរីករាលដាលដល់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។ នៅថ្ងៃទី២៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលត្រូវបានបង្កើតឡើងជាផ្លូវការដើម្បីគ្រប់គ្រងតំបន់ក្រោមការកាន់កាប់របស់ក្រុមឧទ្ទាម។ នៅថ្ងៃទី១០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ អាមេរិកនិងប្រទេសជាច្រើនផ្សេងទៀតបានទទួលស្គាល់ក្រុមប្រឹក្សាថ្មីដែលដឹកនាំដោយលោកម៉ាមូដ ជីប៊្រីលជានាយករដ្ឋមន្ត្រីស្តីទីនិងជាអ្នកតំណាងស្របច្បាប់នៃប្រជាជាតិលីប៊ី ហើយបានដកការទទួលស្គាល់របស់ពួកគេលើរបបកាដាហ្វី។^[៦៨]^[៦៩]

អង្គការស្ថាប័នរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិរួមទាំងអគ្គលេខាធិការ អសប លោកបាន គីមូន^[៧០] និងក្រុមប្រឹក្សាសិទ្ធិមនុស្សអង្គការសហប្រជាជាតិបានប្រកាសថ្កោលទោសសកម្មភាពបង្រ្កាបរបស់រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីថាជាការបំពានច្បាប់អន្តរជាតិដោយស្ថាប័នសិទ្ធិមនុស្សបានបណ្តេញប្រទេសលីប៊ីចេញទាំងស្រុង។^[៧១]^[៧២]

នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១ ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិបានអនុម័តសេចក្តីសម្រេចលេខ ១៩៧៣^[៧៣] ជាមួយនឹងសម្លេង ១០-០ និងអនុប្បវាទចំនួនប្រាំរួមមានរុស្ស៊ី ចិន ឥណ្ឌា ប្រេស៊ីល និងអាល្លឺម៉ង់។ សេចក្តីសម្រេចមួយនេះបានប្ដេជ្ញាបង្កើតតំបន់គ្មានការហោះហើរលើប្រទេសលីប៊ី និង"ប្រើប្រាស់រាល់មធ្យោបាយចាំបាច់"ដើម្បីការពារជនស៊ីវិលនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។^[៧៤] នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមីនា សកម្មភាពដំបូងរបស់សម្ព័ន្ធភាពណាតូគឺបំផ្លាញប្រព័ន្ធការពារដែនអាកាសលីប៊ីដោយយន្តហោះយោធាបារាំងបានហោះចូលដែនអាកាសលីប៊ីក្នុងបេសកកម្មឈ្លបយកការណ៍ វាយប្រហារលើគោលដៅសត្រូវ។^[៧៥]

ប៉ុន្មានសប្តាហ៍ក្រោយមក កងកម្លាំងអាមេរិកបាននាំមុខគេនៅក្នុងប្រតិបត្តិការរបស់អង្គការណាតូប្រឆាំងនឹងប្រទេសលីប៊ី។ បុគ្គលិកយោធាអាមេរិកជាង ៨,០០០ នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនតាមនាវាចម្បាំង និងយន្តហោះមកឈរជើងនៅក្នុងតំបន់ប្រទេសនេះ។^[៧៦] ការគាំទ្ររបស់កងកម្លាំងអាកាសអាមេរិកនិងណាតូគឺជាមូលហេតុចម្បងដែលនាំបដិវត្តន៍លីប៊ីប្រព្រឹត្តិទៅបានដោយជោគជ័យ។^[៧៧]

នៅត្រឹមថ្ងៃទី២២ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១១ យុទ្ធជនឧទ្ទាមបានចូលកាន់កាប់រដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី។^[៧៨] នៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ ការប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាដ៏ធំចុងក្រោយបានបញ្ចប់នៅទីក្រុងសៀត។ សមរភូមិទីក្រុងសៀតគឺជាសមរភូមិចម្បាំងចុងក្រោយនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទី១ ហើយជាលទ្ធផល កាដាហ្វីត្រូវបានគេចាប់ខ្លួននិងសម្លាប់ដោយកងកម្លាំងគាំទ្ររបស់ណាតូនៅថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១។ ទីក្រុងសៀតគឺជាបន្ទាយដ៏រឹងមាំចុងក្រោយរបស់កងកម្លាំងស្មោះស្ម័គ្រកាដាហ្វីនិងក៏ជាទីកន្លែងកំណើតរបស់គាត់ផងដែរ។ ជ័យជម្នះរបស់ក្រុមពួកឧទ្ទាមត្រូវបានប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១១ គឺរយៈពេលបីថ្ងៃក្រោយការដួលរលំនៃទីក្រុងសៀត។

ជនជាតិលីប៊ីប្រមាណ ៣០,០០០ នាក់បានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិលនេះ។^[៧៩] ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបានធ្វើការប៉ាន់ប្រមាណថាអ្នកទទួលរងរបួសមានចំនួនដល់ទៅ ៥០,០០០ នាក់។^[៨០]

សម័យក្រោយរបបកាដាហ្វី និងសង្គ្រាមស៊ីវិលលើកទីពីរ

ក្រោយពីកម្ទេចកងកម្លាំងស្មោះស្ម័គ្រកាដាហ្វីហើយ ប្រទេសលីប៊ីក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមវិបត្តិនយោបាយយ៉ាងដុនដាបដោយមានចលនានិងក្រុមបក្សពួកជាច្រើនលេចមុខឡើងប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលថ្មី។^[៨១] នៅថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១២ ប្រទេសលីប៊ីបានរៀបចំការបោះឆ្នោតសភាជាលើកដំបូងចាប់តាំងពីរបបមុនបានដួលរលំ។ នៅថ្ងៃទី៨ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១២ ក្រុមប្រឹក្សាជាតិអន្តរកាលបានប្រគល់អំណាចជាផ្លូវការឱ្យទៅអាជ្ញាធរមហាសន្និបាតជាតិ (GNC) ទាំងស្រុងហើយក្រោយមកក្រុមជាប់ឆ្នោតថ្មីមួយនេះត្រូវបានគេប្រគល់ភារកិច្ចដូចជា ការបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្ន និងការព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនៃប្រទេសលីប៊ីដោយការធ្វើប្រជាមតិទូទៅ។^[៨២]

ពីថ្ងៃទី២៥ ខែសីហា ឆ្នាំ២០១២ សកម្មភាពបំផ្លិចបំផ្លាញទ្រព្យសម្បត្តិទីសាធារណៈនិងបេតិកភណ្ឌនានានៅលីប៊ីត្រូវបានប្រព្រឹត្តិធ្វើឡើងដោយក្រុមសកម្មប្រយុទ្ធឥស្លាមនិយមដែលមិនទាន់ស្គាល់មុខ។^[៨៣]^[៨៤]

នៅថ្ងៃទី១១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១២ ក្រុមសកម្មប្រយុទ្ធឥស្លាមដែលមិនស្គាល់មុខនោះបានធ្វើការវាយប្រហារមកលើស្ថានកុងស៊ុលអាមេរិកនៅទីក្រុងបិនហ្កាហ្ស៊ីហើយជាលទ្ធផល វាបានសម្លាប់ឯកអគ្គរដ្ឋទូតសហរដ្ឋអាមេរិកប្រចាំប្រទេសលីប៊ីលោកចន គ្រីស្តុប ស្ទីវិនស៍ និងមនុស្សចំនួនបីនាក់ផ្សេងទៀត។ ឧប្បត្តិហេតុនេះបានបង្កឱ្យមានការផ្ទុះកំហឹងទាំងភាគីសហរដ្ឋអាមេរិក និងភាគីលីប៊ី។^[៨៥]

នៅថ្ងៃទី៧ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ នាយករដ្ឋមន្ត្រីជាប់ឆ្នោតលោកមូស្តាហ្វា អា.ហ៊្សេ. អាប៊ូហ្សាហ្ក័រត្រូវបានគេដកចេញពីតំណែងបន្ទាប់ពីសភាបានបដិសេដអនុម័តសំណើបង្កើតគណៈរដ្ឋមន្ត្រីរបស់លោកជាលើកទីពីរ។^[៨៦]^[៨៧]^[៨៨] នៅថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ មហាសន្និបាតជាតិបានជ្រើសរើសអតីតសមាជិកខ្លួននិងមេធាវីសិទ្ធិមនុស្សម្នាក់ឈ្មោះអាលី ហ្ស៊ីយដានជានាយករដ្ឋមន្ត្រី-តែងតាំង។^[៨៩] ហ្ស៊ីយដានបានស្បថចូលកាន់តំណែងបន្ទាប់ពីគណៈរដ្ឋមន្ត្រីរបស់គាត់ត្រូវបានអនុម័តទទួលស្គាល់ដោយ GNC។^[៩០]^[៩១] នៅថ្ងៃទី១១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៤ បន្ទាប់ពីត្រូវបានបណ្តេញចេញដោយ GNC ដោយសារអសមត្ថភាពរបស់ខ្លួនក្នុងការបញ្ឈប់ដំណឹកជញ្ជូនប្រេងទៅឱ្យក្រុមជនខិតខូច^[៩២] នាយករដ្ឋមន្ត្រីហ្ស៊ីយដានក៏បានចុះចេញពីតំណែង ហើយត្រូវបានជំនួសដោយនាយករដ្ឋមន្ត្រីថ្មីឈ្មោះអាប់ឌុលឡា អាល់-តានី។^[៩៣]

នៅអំឡុងខែមិថុនា ឆ្នាំ២០១៤ ការបោះឆ្នោតសភាត្រូវបានប្រព្រឹត្តិធ្វើឡើងដែលមានគោលបំណងរួមចង់បានក្រុមនយោបាយថ្មីឡើងដឹកនាំបន្តពីមហាសន្និបាតជាតិ។ ការបោះឆ្នោតនេះត្រូវបានរំខានដោយអំពើហិង្សា និងចំនួនអ្នកចូលរួមបោះឆ្នោតទាបដោយការិយាល័យបោះឆ្នោតខ្លះៗត្រូវបានបិទទ្វារនៅក្នុងតំបន់មួយចំនួន។^[៩៤] អ្នកអព្យាក្រឹតសាសនា និងក្រុមសេរីនិយមបានទទួលលទ្ធផលបានយ៉ាងល្អនៅក្នុងការបោះឆ្នោតនេះបើប្រៀបធៀនទៅនឹងបក្ស GNC ដែលមានសមាជិកនិយមឥស្លាម។ ឃើញដូច្នេះ GNC ក៏បាននាំគ្នាកោះប្រជុំវែកញែករកវិធីបន្តក្តោបក្តាប់អំណាចបន្តហើយជាលទ្ធផល ពួកគេក៏សម្រេចចិត្តប្រកាសមិនទទួលស្គាល់នូវសមាជិកតំណាងថ្មីនៅក្នុងសភា។^[៩៥] ក្រុមប្រដាប់អាវុធដែលគាំទ្រមហាសន្និបាតជាតិបានចូលកាន់កាប់ទីក្រុងទ្រីប៉ូលីដែលជាហេតុបង្ខំឱ្យសមាជិកសភាដែលទើបតែជាប់ឆ្នោតថ្មីៗទាំងប៉ុន្មានរត់គេចចេញទៅក្រុងតូប៊្រូក។^[៩៦]^[៩៧]

ពីពាក់កណ្តាលឆ្នាំ២០១៤ ទៅ ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានហែកហួរដោយសារជម្លោះយោធាម្តងទៀតរវាងបក្សពួកគូប្រជែងនៅក្នុងសភា។ កងជីវពលកុលសម្ព័ន្ធ និងក្រុមជីហាដនិយមបានទាញយកផលប្រយោជន៍ពីការតស៊ូអំណាចនេះ។ យុទ្ធជនឥស្លាមជ្រុលនិយមមួយក្រុមដែលគេតែងស្គាល់ថារដ្ឋអ៊ីស្លាមអ៊ីរ៉ាក់និងឡេវ៉ាន (ISIL) បានដណ្តើមយកទីក្រុងដែរណានៅអំឡុងឆ្នាំ២០១៤ និងសៀតនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៥ បានដោយជោគជ័យ។ នៅដើមឆ្នាំ២០១៥ ប្រទេសអេហ្ស៊ីបដែលជាប្រទេសជិតខាងបានបើកការវាយប្រហារតាមផ្លូវអាកាសសម្តៅលើក្រុម ISIL ដើម្បីគាំទ្ររដ្ឋាភិបាលក្រុងតូប៊្រូក។^[៩៨]^[៩៩]^[១០០]

នៅអំឡុងខែមករា ឆ្នាំ២០១៥ កិច្ចប្រជុំត្រូវបានធ្វើឡើងក្នុងគោលបំណងស្វែងរកកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពរវាងភាគីគូប្រជែងនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។ កិច្ចពិភាក្សាដែលគេហៅថា"ហ្សឺណែវ-ហ្កាដាម៉េស"គឺត្រូវនាំឱ្យបក្ស GNC និងរដ្ឋាភិបាលក្រុងតូប៊្រូករួបរួមគ្នាក្នុងតុតែមួយដើម្បីស្វែងរកដំណោះស្រាយនៃជម្លោះផ្ទៃក្នុង។ ក៏ប៉ុន្តែ GNC មិនបានចូលរួមនោះទេហើយវាបានផ្តល់ផលប៉ះពាល់ដល់ទាំងភាគីតូប៊្រូកនិងភាគីទ្រីប៉ូលី។ ទន្ទឹមនឹងនេះ អំពើភេរវកម្មនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីក៏បានកើនឡើងជាលំដាប់ផងដែរហើយវាថែមទាំងបានរាលដាលប៉ះពាល់ដល់ប្រទេសជិតខាងទៀតផង។^[១០១]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៥ ដដែរ ក្រុមប្រឹក្សាសិទ្ធិមនុស្សរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិបានស្នើសុំរបាយការណ៍អំពីស្ថានភាពលីប៊ី^[១០២]^[១០៣] ដូច្នេះ ឧត្តមស្នងការសិទ្ធិមនុស្សលោកអាល់ហ៊ូសេនក៏បានបង្កើតស្ថាប័នស៊ើបអង្កេត (OIOL) មួយដើម្បីឃ្លាំមើលនិងរាយការណ៍អំពីសិទ្ធិមនុស្ស និងការកសាងឡើងវិញនូវប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅលីប៊ី។^[១០៤]

ប្រទេសលីប៊ីដែលកំពុងស្ថិតនៅក្នុងភាពចលាចលបានលេចឡើងក្លាយជាចំណុចឆ្លងកាត់ដ៏សំខាន់សម្រាប់អ្នកដែលព្យាយាមភៀសខ្លួនទៅនៅទ្វីបអឺរ៉ុប។ នៅចន្លោះរវាងឆ្នាំ២០១៣ និងឆ្នាំ២០១៨ ជនភៀសខ្លួនជិត ៧០០,០០០ នាក់បានរត់ចូលប្រទេសអ៊ីតាលីតាមផ្លូវទឹកដែលពួកគេភាគច្រើនមកពីប្រទេសលីប៊ី។^[១០៥]^[១០៦]

កាលពីខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ មេដឹកនាំគូប្រឆាំងរបស់ប្រទេសលីប៊ីបានយល់ព្រមរៀបចំទាំងការបោះឆ្នោតសភានិងប្រធានាធិបតីបន្ទាប់ពីបានបញ្ចប់កិច្ចប្រជុំមួយនៅទីក្រុងប៉ារីស។^[១០៧]

នៅខែមេសា ឆ្នាំ២០១៩ លោកកាលីហ្វា ហាហ្វតារបានផ្តើមប្រតិបត្តិការឈ្មោះ"រលកនៃការគោរព"ដោយធ្វើការវាយលុកលើទឹកដីភាគខាងលិចរបស់រដ្ឋាភិបាល GNA។^[១០៨]

កាសែត The Guardian បានស៊ើបអង្កេត និងរកឃើញការបំពានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរលើច្បាប់ហាមឃាត់អាវុធរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិដោយអារ៉ាប់រួមនិងប្រទេសតួកគីកាលពីថ្ងៃទី៧ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០។ យោងទៅតាមរបាយការណ៍ដដែរនេះបានឱ្យដឹងថា ប្រទេសទាំងពីរបានបញ្ជូនយន្តហោះដឹកគ្រឿងយោធាទ្រង់ទ្រាយធំជាច្រើនទៅកាន់ប្រទេសលីប៊ី ដើម្បីគាំទ្រភាគីសង្គ្រាមរបស់ពួកគេរៀងៗខ្លួន។^[១០៩]

នៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២០ បទឈប់បាញ់ជាអចិន្ត្រៃយ៍ត្រូវបានចុះដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាម។^[១១០]

ភូមិសាស្ត្រ

ប្រទេសលីប៊ីលាតសន្ធឹងលើផ្ទៃដី ១,៧៥៩,៥៤០ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ (ស្មើនឹង ៦៧៩,៣៦២ ម៉ាយការ៉េ) ដែលធ្វើឱ្យវាក្លាយជាប្រទេសធំជាងគេទី ១៦ នៅលើពិភពលោកបើគិតតាមកក្រឡាផ្ទៃសរុប។ លីប៊ីមានព្រំដែនជាប់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេនៅភាគខាងជើង ខាងលិចជាប់ប្រទេសទុយនីស៊ីនិងអាល់ហ្សេរី ភាគនិរតីជាប់ប្រទេសនីហ្សេ ខាងត្បូងជាប់ប្រទេសឆាដ ភាគអាគ្នេយ៍ជាប់ប្រទេសស៊ូដង់ និងខាងកើតជាប់នឹងប្រទេសអេហ្ស៊ីប។ លីប៊ីស្ថិតនៅចន្លោះរយៈទទឹងខាងជើងទី ១៩° និងទី ៣៤° និងរយៈបណ្តោយខាងកើតទី ៩° និង ២៦°។

ដោយអូសបន្លាយចម្ងាយ ១,៧៧០ គីឡូម៉ែត្រ (១,១០០ ម៉ាយ) ឆ្នេរសមុទ្ររបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺជាឆ្នេរសមុទ្រជាប់ព្រំដែនសមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេដែលមានប្រវែងវែងជាងគេក្នុងចំណោមប្រទេសអាហ្វ្រិកទាំងឡាយដែលមានព្រំដែនជាប់សមុទ្រនេះ។^[១១១]^[១១២] ផ្នែកនៃតំបន់សមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេនៅជុំវិញប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានគេហៅជាទូទៅថាសមុទ្រលីប៊ី។ អាកាសធាតុភាគច្រើនមានលក្ខណៈស្ងួតខ្លាំង និងដូចវាលខ្សាច់ក្នុងធម្មជាតិ។ ទោះជាយ៉ាងណាក្តី តំបន់ភាគខាងជើងច្រើនទទួលបានអាកាសធាតុមេឌីទែរ៉ានេស្រាលជាងតំបន់ផ្សេងៗនៅក្នុងប្រទេស។^[១១៣]

គ្រោះធម្មជាតិភាគច្រើនតែងកើតឡើងក្នុងទម្រង់ជាស៊ីរ៉ុកូក្តៅ ស្ងួត និងធូលី (ក្នុងប្រទេសលីប៊ីគេច្រើនហៅវាថា'គីប៊្លី')។ ស៊ីរ៉ុកូនេះគឺជាខ្យល់ធូលីល្បឿនលឿនដែលមានសកម្មភាពពីមួយទៅបួនថ្ងៃនៅនិទាឃរដូវ និងរដូវស្លឹកឈើជ្រុះ។ ភូមិសាស្ត្រប្រទេសលីប៊ីក៏អាចជួបនឹងព្យុះធូលី និងព្យុះខ្សាច់ផងដែរ។ តំបន់អូអេស៊ីសមានវត្តមាននៅពាសពេញផ្ទៃប្រទេសលីប៊ីហើយតំបន់អូអេស៊ីសដែលសំខាន់ជាងគេគឺ៖ ហ្កាដាម៉េសនិងគូហ្វ្រា។^[១១៤] ប្រទេសលីប៊ីគឺជាប្រទេសដែលទទួលពន្លឺថ្ងៃច្រើន និងស្ងួតបំផុតនៅលើពិភពលោក នេះក៏ដោយសារតែវាស្ថិតនៅលើបរិស្ថានវាលខ្សាច់។

វាលខ្សាច់ប្រទេសលីប៊ី

វាលខ្សាច់លីប៊ីដែលបានគ្របដណ្តប់លើទឹកដីមួយភាគធំនៃប្រទេសលីប៊ីគឺជាកន្លែងមួយដែលមានអាកាសធាតុស្ងួតហួតហែងបំផុតនៅលើភពផែនដី។^[៤៤] នៅទីកន្លែងនេះ ភ្លៀងគឺមិនងាយធ្លាក់មកស្រោះស្រោចលើដីនោះទេហើយសូម្បីតែនៅតំបន់ខ្ពង់រាប ទឹកភ្លៀងក៏កម្រនឹងកើតមានណាស់ដែរដោយវាធ្លាក់មករៀងរាល់ ៥–១០ ឆ្នាំម្តង។ នៅឯភ្នំអ៊ូវីយណាត បើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០០៦ ដំណឹកទឹកភ្លៀងធ្លាក់ដែលបានកត់ត្រាទុកចុងក្រោយបង្អស់គឺនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៩៨។^[១១៥]

ដូចគ្នានេះដែរ សីតុណ្ហភាពនៅវាលខ្សាច់លីប៊ីអាចកើនឡើងយ៉ាងខ្ពស់។ នៅថ្ងៃទី១៣ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩២២ នៅទីក្រុងអាស៊ីស៊ីយ៉ាដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅភាគនិរតីនៃរដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី បានកត់ត្រាសីតុណ្ហភាពអាកាសប្រមាណ ៥៨ °C (១៣៦.៤ °F) ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាកំណត់ត្រាពិភពលោកមួយនៅពេលនោះ។^[១១៦]^[១១៧]^[១១៨] ក៏ប៉ុន្តែនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០១២ តួលេខកំណត់ត្រាពិភពលោក ៥៨ °C ត្រូវបានលុបចោលដោយអង្គការឧតុនិយមពិភពលោក។^[១១៧]^[១១៨]^[១១៩]

លីប៊ីមានវត្តមានអូអេស៊ីសតូចៗជាច្រើនដែលគ្មានមនុស្សរស់នៅ ជាធម្មតាត្រូវបានភ្ជាប់ទៅនឹងទំនាបដ៏ធំដែលគេអាចរកទឹកឃើញដោយការជីកទៅជម្រៅមួយម៉ែត្រទៅមួយម៉ែត្រកន្លះ។ នៅភាគខាងលិចប្រទេស មានអូអេស៊ីសដែលបែកខ្ចាត់ខ្ចាយពីគ្នាយ៉ាងច្រើននៅក្នុងទំនាបរាក់ៗដូចជាក្រុមគូហ្វ្រាជាដើមដែលត្រូវបែងចែកបន្តទៅជាអូអេស៊ីសតូចៗបន្ថែមទៀត។^[១១៥]

វាលទំនាបនៅភាគខាងជើងនៃអ៊ូរីយណាតមានចំណុចៗដែលមានលក្ខណៈជាសំណឹកភ្នំភ្លើងជាច្រើន។ ជាមួយនឹងការរុករកឃើញប្រេងនៅអំឡុងទសវត្សឆ្នាំ១៩៥០ គេក៏បានរកឃើញនូវអាងទឹកក្រោមដីដ៏ធំមួយផងដែរ។ ទឹកនៅក្នុងប្រព័ន្ធទឹកក្រោមថ្មភក់នូប៊ីមានអាយុកាលតាំងពីសម័យយុគទឹកកកចុងក្រោយមកម្លេះ។^[១២០]

រដ្ឋាភិបាល និងនយោបាយ

កាលពីខែមីនា ឆ្នាំ២០២១ ប្រទេសនេះបានបង្កើតរដ្ឋាភិបាលរួបរួមបណ្តោះអាសន្នមួយដើម្បីដឹកនាំប្រទេសរហូតដល់ការបោះឆ្នោតនៅខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១ នេះ។ សភានីតិបញ្ញត្តិនៃប្រទេសលីប៊ីបច្ចុប្បន្នគឺគេហៅថាសភាតំណាងរាស្ត្រដែលតែងតែជួបប្រជុំនៅទីក្រុងតូប៊្រូក។^[១២១]

អតីតសភារបស់ប្រទេសគឺមហាសន្និបាតជាតិ (ហៅកាត់តាមអក្សរឡាតាំងថា "GNC") ដែលមានអាសនៈសរុបចំនួន ២០០។^[១២២] មហាសន្និបាតជាតិថ្មីនៅឆ្នាំ២០១៤ ដែលធ្លាប់ជាក្រុមបក្សពួកប្រជែងនៅក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទីពីរភាគច្រើនមិនសូវជាត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ជារដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់ប៉ុន្មានទេ។ វាមានមូលដ្ឋាននៅរដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលីហើយតែងតែអះអាងថាខ្លួនជាអង្គភាពស្នងស្របច្បាប់ពីក្រុម GNC ដើម។^[១២៣]^[១២៤]

នៅថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១២ ប្រជាជនលីប៊ីបានចូលរួមបោះឆ្នោតនៅក្នុងការបោះឆ្នោតសភាមួយដែលនេះគឺជាការបោះឆ្នោតសេរីលើកដំបូងក្នុងរយៈពេលជិត ៤០ ឆ្នាំ។^[១២៥] ស្ត្រីប្រហែលសាមសិបនាក់ត្រូវបានគេបោះឆ្នោតជ្រើសរើសឱ្យក្លាយជាសមាជិកសភា។^[១២៥] លទ្ធផលដំបូងនៃការបោះឆ្នោតនេះបានបង្ហាញថាបក្សសម្ព័ន្ធកងកម្លាំងជាតិដែលដឹកនាំដោយអតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីបណ្តោះអាសន្នលោកម៉ាមូដ ជីប៊្រីលជាអ្នកនាំមុខនៅក្នុងសភា។^[១២៦] គណបក្សយុត្តិធម៌ និងការកសាងដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយក្រុមភាតរភាពមូស្លីម បានទទួលលទ្ធផលល្អតិចជាងគណបក្សស្រដៀងគ្នានៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប និងទុយនីស៊ី។^[១២៧] វាបានឈ្នះអាសនៈចំនួន ១៧ ក្នុងចំណោមអាសនៈចំនួន ៨០ ដែលត្រូវបានប្រកួតប្រជែងដោយគណបក្សនានា ប៉ុន្តែចាប់តាំងពីពេលនោះមកមានអ្នកនយោបាយឯករាជ្យប្រហែល ៦០ នាក់បន្ថែមបានចូលរួមកាន់អាសនៈរៀងៗខ្លួនក្នុងសភា។^[១២៧]

គិតត្រឹមខែមករា ឆ្នាំ២០១៣ សាធារណជនកាន់តែច្រើនឡើងៗបានទាមទារឱ្យមហាសន្និបាតជាតិបង្កើតស្ថាប័នព្រាងមួយដើម្បីបង្កើតរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី។ សភាពេលនោះដែលកំពុងទទួលរងសម្ពាធពីសាធារណជនមិនទាន់បានសម្រេចថាតើសមាជិកនៃស្ថាប័នថ្មីរបស់ខ្លួននេះនឹងត្រូវឆ្លងកាត់បោះឆ្នោតជ្រើសរើសសារជាថ្មីឬត្រូវតែងតាំងយកសមាជិកដើមដដែរនោះទេ។^[១២៨]

នៅថ្ងៃទី៣០ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៤ មហាសន្និបាតជាតិបានសម្រេចបោះឆ្នោតបង្កើតសភាតំណាងរាស្ត្រថ្មី។ នីតិប្បញ្ញត្តិថ្មីនោះបានបែងចែកអាសនៈចំនួន ៣០ សម្រាប់ស្ត្រី និងមាន ២០០ អាសនៈសរុប (ដោយបុគ្គលអាចឈរឈ្មោះជាសមាជិកគណបក្សនយោបាយបាន) និងថែមទាំងអនុញ្ញាតឱ្យជនជាតិលីប៊ីដែលមានសញ្ជាតិបរទេសឈរឈ្មោះបានទៀតផង។^[១២៩]

កិច្ចព្រមព្រៀងដើម្បីបង្កើតរដ្ឋាភិបាលរួបរួមជាតិមួយត្រូវបានចុះនៅថ្ងៃទី១៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៤។^[១៣០] ក្រោមលក្ខខណ្ឌនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនោះ ក្រុមប្រឹក្សាគណៈប្រធានដែលមានសមាជិកចំនួនប្រាំបួនរូប និងរដ្ឋាភិបាលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងជាតិដែលមានសមាជិកដប់ប្រាំពីររូបនឹងត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងគោលបំណងរៀបចំការបោះឆ្នោតថ្មីក្នុងរយៈពេលពីរឆ្នាំបន្ទាប់។ សភាតំណាងរាស្ត្រនឹងបន្តមានជាស្ថាប័ននីតិប្បញ្ញត្តិ និងជាស្ថាប័នប្រឹក្សាដែលត្រូវបានគេស្គាល់ថាក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋហើយនឹងត្រូវបានបង្កើតឡើងជាមួយសមាជិកដែលបានតែងតាំងដោយមហាសន្និបាតជាតិ (២០១៤)។^[១៣១]

និម្មិតកម្មនៃរដ្ឋាភិបាលរួបរួមបណ្តោះអាសន្នត្រូវបានប្រកាសនៅថ្ងៃទី៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២១ បន្ទាប់ពីសមាជិករបស់ខ្លួនត្រូវបានជ្រើសរើសដោយវេទិកាសន្ទនានយោបាយលីប៊ី (LPDF)។^[១៣២] សមាជិកចំនួន ៧៤ នាក់នៃ LPDF បានបោះឆ្នោតជ្រើសរើសបុគ្គលចំនួនបួនដែលនឹងបំពេញមុខតំណែងរួមមាននាយករដ្ឋមន្ត្រី និងប្រធានក្រុមប្រឹក្សាប្រធានាធិបតី។^[១៣២] បន្ទាប់ពីគ្មានបេក្ខជនណាអាចឆ្លងដល់កម្រិតជាប់ឆ្នោត ៦០% នោះក្រុមបក្សពួកនាំមុខចំនួនពីរនឹងត្រូវបន្តប្រកួតប្រជែងនៅក្នុងការបោះឆ្នោតបន្ទាប់។^[១៣២] លោកមហាម៉េដ អាល់-មិនហ្វីដែលជាអតីតឯកអគ្គរដ្ឋទូតប្រចាំប្រទេសក្រិកបានក្លាយជាប្រធានក្រុមប្រឹក្សាប្រធានាធិបតី។^[១៣៣] ទន្ទឹមគ្នានេះដែរ LPDF ក៏បានបញ្ជាក់ថាលោកអាប់ឌុល ហាមីដ ឌីបីបេដែលជាអាជីវករមួយរូបនឹងក្លាយជានាយករដ្ឋមន្ត្រីនៃរដ្ឋាភិបាលអន្តរកាលថ្មី។^[១៣៣] បេក្ខជនទាំងអស់ដែលបានឈរឈ្មោះក្នុងការបោះឆ្នោតនេះរួមទាំងសមាជិកនៃក្រុមដែលបានឈ្នះឆ្នោតផងបានរួមគ្នាសន្យាថានឹងតែងតាំងស្ត្រីក្នុងមុខតំណែងរដ្ឋាភិបាលជាន់ខ្ពស់រហូតបាន ៣០%។^[១៣៣] អ្នកនយោបាយណាដែលមិនបានជាប់ឆ្នោតដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្ន អាចចូលរួមឈរឈ្មោះជាបេក្ខជនក្នុងការបោះឆ្នោតជាតិដែលគ្រោងនឹងធ្វើនៅថ្ងៃទី២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១ បាន។^[១៣៣] នាយករដ្ឋមន្ត្រីថ្មីមានពេល ២១ ថ្ងៃដើម្បីបង្កើតគណៈរដ្ឋមន្ត្រីដែលនឹងត្រួវទទួលសេចក្តីយល់ព្រមពីស្ថាប័នគ្រប់គ្រងផ្សេងៗនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។^[១៣៣] បន្ទាប់ពីគណៈរដ្ឋមន្ត្រីថ្មីត្រូវបានទទួលស្គាល់រួចរាល់អស់ រដ្ឋាភិបាលរួបរួមថ្មីនឹងជំនួស "អាជ្ញាធរស្របគ្នា" ទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីនិងរួមទាំងរដ្ឋាភិបាលនៃកិច្ចព្រមព្រៀងជាតិនៃទីក្រុងទ្រីប៉ូលីហើយបូករួមទាំងរដ្ឋបាលដែលដឹកនាំដោយឧត្តមសេនីយ៍ហាហ្វតារផងដែរ។^[១៣៣]

ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិ

គោលនយោបាយការបរទេសរបស់លីប៊ីមានការប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំងចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៥១ មក។ ក្នុងនាមជារាជាណាចក្រមួយ លីប៊ីបានរក្សាគោលជំហរគាំទ្រលោកខាងលិចយ៉ាងជាក់លាក់ ហើយត្រូវគេបានទទួលស្គាល់ថាជារដ្ឋក្នុងប្លុកប្រពៃណីនិយមអភិរក្សនៅក្នុងសម្ព័ន្ធរដ្ឋអារ៉ាប់ (បច្ចុប្បន្នហៅសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់) បន្ទាប់ពីវាបានក្លាយជាសមាជិកនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៣។^[១៣៤] នៅពេលនោះ រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីមានចំណងមិត្តភាពយ៉ាងល្អិតល្អន់ជាមួយប្រទេសលោកខាងលិចមានដូចជា៖ ចក្រភពអង់គ្លេស សហរដ្ឋអាមេរិក បារាំង អ៊ីតាលី ក្រិក ហើយបានបង្កើតទំនាក់ទំនងការទូតពេញលេញជាមួយសហភាពសូវៀតថែមទៀតផងនៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៥៥។^[១៣៥]

រាជរដ្ឋាភិបាលលីប៊ីបានគាំទ្រវិបត្តិនយោបាយនៅតំបន់អារ៉ាប់រួមមានចលនាឯករាជ្យរបស់ម៉ារ៉ុកនិងអាល់ហ្សេរីជាដើមប៉ុន្តែលីប៊ីបានបញ្ចេញសកម្មភាពតិចតួចបំផុតទាក់ទងទៅនឹងជម្លោះអារ៉ាប់–អ៊ីស្រាអែល និងភាពវិកវរនៃនយោបាយអន្តរអារ៉ាប់ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៥០ និងដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០។ រាជាណាចក្រមួយនេះត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ថាមានទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយលោកខាងលិច ខណៈពេលដែលវាបានអនុវត្តគោលការណ៍អភិរក្សនិយមនៅក្នុងមាតុភូមិខ្លួន។^[១៣៦]

ក្រោយរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៦៩ លោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វីបានបិទមូលដ្ឋានអាមេរិកនិងអង់គ្លេសទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេស និងបានធ្វើជាតូបនីយកម្មប្រេងបរទេស និងផលប្រយោជន៍ពាណិជ្ជកម្មខ្លះៗនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។

កាដាហ្វីត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាអ្នកគាំទ្រមេដឹកនាំបរទេសមួយចំនួនដែលត្រូវបានបស្ចិមប្រទេសនិងអ្នកនយោបាយសេរីនិយមចាត់ទុកថាជាពួកអ្នកគួរឱ្យខ្ពើមរអារដោយក្នុងនោះរួមមាន៖ ប្រធានាធិបតីអ៊ូកង់ដាលោកអ៊ីឌី អាមីន^[១៣៧] ព្រះចៅអធិរាជអាហ្វ្រិកកណ្តាលនាមហ្សង់-បេដែល បូកាសា^[១៣៨]^[១៣៩] មេទាហានអេត្យូពីលោកអៃឡេ ម៉ារីអាម មិនហ្គីស្ទូ^[១៣៩] ប្រធានាធិបតីលីបេរីយ៉ាលោកសាល តេល័រ^[១៤០] និងប្រធានាធិបតីយូហ្គោស្លាវីលោកស្លូបូដាន មីឡូសេវិច^[១៤១]។ល។

ក្រោមការដឹកនាំរបស់កាដាហ្វី ទំនាក់ទំនងរវាងលីប៊ីជាមួយបស្ចឹមលោកគឺពោរពេញទៅដោយភាពតានតឹងដោយតែងតែមានឧប្បត្តិហេតុផ្ទុះឡើងជាបន្តបន្ទាប់ជាប់ៗគ្នា^[១៤២]^[១៤៣]^[១៤៤]ដូចជា អំពើភេវរកម្មនៅក្លឹបរាត្រីមួយក្នុងក្រុងទីក្រុងប៊ែរឡាំងខាងលិចដែលអាមេរិកតែងតែចោតថារដ្ឋាភិបាលលីប៊ីជាអ្នកផ្តួចផ្តើម និងព្រឹត្តិការណ៍បំផ្ទុះគ្រាប់បែកនៅលើយន្តហោះ"ប៉ង់អាមហ្វ្លាយលេខ ១០៣ ដែលជាហេតុនាំឱ្យអង្គការសហប្រជាជាតិសម្រេចចិត្តដាក់ទណ្ឌកម្មលើប្រទេសលីប៊ីក្នុងទសវត្សរ៍ទី៩០។ ប៉ុន្តែត្រឹមចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ ទំនាក់ទំនងរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកនិងមហាអំណាចលោកខាងលិចជាមួយលីប៊ីបានឈានចូលសភាពធម្មតាវិញ។^[៤៤]

ជាលទ្ធផលនៃសេចក្តីសម្រេចរបស់កាដាហ្វីក្នុងការបោះបង់ចោលការស្វែងរកអាវុធប្រល័យលោកក្រោយសង្គ្រាមអ៊ីរ៉ាក់ មេដឹកនាំផ្តាច់ការអ៊ីរ៉ាក់លោកសាដាម ហ៊ូសេនត្រូវបានគេផ្ដួលរំលំពីអំណាចនិងត្រូវបានគេកាត់ទោសតាមនីតិវិធី។ ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានគេសាទរហើយសង្គ្រាមរបស់លោកខាងលិចប្រឆាំងនឹងភេរវកម្មក៏បានចាប់ផ្តើមពីពេលនោះមក។^[១៤៥]^[១៤៦]^[១៤៧] នៅខែតុលា ឆ្នាំ២០១០ លោកកាដាហ្វីបានសម្តែងនូវការអភ័យទោសចំពោះមេដឹកនាំនៃប្រជាជាតិអាហ្វ្រិកក្នុងនាមជាប្រទេសអារ៉ាប់សម្រាប់ករណីពាក់ព័ន្ធនឹងជំនួញជួញដូរទាសករឆ្លងវាលសាហារ៉ា។^[១៤៨]

ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានរាប់បញ្ចូលក្នុងគោលនយោបាយរដ្ឋជិតខាងអឺរ៉ុប (ENP) របស់សហភាពអឺរ៉ុបដែលមានគោលបំណងនាំសហភាពអឺរ៉ុប និងប្រទេសជិតខាងរបស់ខ្លួនប្រកាន់នូវទំនាក់ទំនងកាន់តែជិតស្និទ្ធជាមួយគ្នា។ អាជ្ញាធរលីប៊ីធ្លាប់បានច្រានចោលផែនការរបស់សហភាពអឺរ៉ុបក្នុងការបញ្ឈប់ដំណើរចំណាកស្រុកពីទឹកដីលីប៊ី។^[១៤៩]^[១៥០] នៅឆ្នាំ២០១៧ លីប៊ីបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមួយរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការហាមឃាត់អាវុធនុយក្លេអ៊ែរ។^[១៥១]

យោធា

បំណែងចែករដ្ឋបាល

សិទ្ធិមនុស្ស

សូមមើលផងដែរ: សិទ្ធិមនុស្សនៅលីប៊ី

យោងតាមរបាយការណ៍ប្រចាំឆ្នាំ២០១៦ របស់អង្គការឃ្លាំមើលសិទ្ធិមនុស្សបានឱ្យដឹងថា អ្នកកាសែតនិងសារព័ត៌មានទូទៅគឺនៅតែត្រូវបានក្រុមប្រដាប់អាវុធនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីគំរាមកំហែង។ អង្គការនេះបានបន្ថែមទៀតថា ប្រទេសលីប៊ីបានជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទាបបំផុតនៅក្នុងសន្ទស្សន៍សេរីភាពសារព័ត៌មានឆ្នាំ២០១៥ ដោយស្ថិតនៅលំដាប់ទី ១៥៤ ក្នុងចំណោម ១៨០ ប្រទេស។^[១៥២] ការស្រឡាញ់ភេទដូចគ្នាគឺជារឿងខុសនឹងច្បាប់ក្នុងប្រទេសលីប៊ី។^[១៥៣] សម្រាប់សន្ទស្សន៍សេរីភាពសារព័ត៌មានឆ្នាំ២០១៩ ពិន្ទុរបស់ប្រទេសនេះបានធ្លាក់ចុះដល់ទី ១៦២ ក្នុងចំណោម ១៨០ ប្រទេស។

សេដ្ឋកិច្ច

សេដ្ឋកិច្ចរបស់លីប៊ីច្រើនពឹងផ្អែកជាចម្បងលើវិស័យប្រេងកាតដែលមានបរិមាណស្មើនឹងពាក់កណ្តាលនៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប និង ៩៧% នៃផលិតផលនាំចេញរបស់ប្រទេសនេះ។^[១៥៤] លីប៊ីមានទុនបម្រុងប្រេងដ៏ធំបំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្រ្វិក និងជាអ្នករួមចំណែកដ៏សំខាន់ដល់ការផ្គត់ផ្គង់ពិភពលោកនូវ"ប្រេងឆៅផ្អែម"។^[១៥៥] ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ២០១០ នៅពេលដែលប្រេងលើពិភពលោកមានតម្លៃជាមធ្យម ៨០ ដុល្លារក្នុងមួយបារ៉ែល ផលិតកម្មប្រេងរបស់លីប៊ីគឺមានបរិមាណស្មើ ៥៤% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។^[១៥៦] ក្រៅពីរ៉ែប្រេងកាត ប្រទេសលីប៊ីក៏មានការនាំចេញនូវធនធានធម្មជាតិផ្សេងៗទៀតផងដែរមានដូចជា ឧស្ម័នធម្មជាតិ និងម្នាងសិលាជាដើម។^[១៥៧] មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិបានប៉ាន់ប្រមាណថាកំណើន GDP ពិតប្រាកដរបស់ប្រទេសលីប៊ីមាន ១១២% នៅក្នុងឆ្នាំ២០១២ និង ១៦.៧% នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ បន្ទាប់ពីមានការធ្លាក់ចុះប្រមាណ ៦០% ក្នុងឆ្នាំ២០១១។^[១៥៤]

ធនាគារពិភពលោកកំណត់ប្រទេសលីប៊ីជា 'ប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចដែលមានប្រាក់ចំណូលមធ្យមកម្រិតខ្ពស់' រួមជាមួយនឹងប្រទេសអាហ្វ្រិកចំនួនប្រាំពីរផ្សេងទៀត។^[១៥៨] ប្រាក់ចំណូលយ៉ាងច្រើនពីវិស័យថាមពល គួបផ្សំនឹងចំនួនប្រជាជនតិចតួចបានផ្តល់ឱ្យលីប៊ីនូវផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗដ៏មានកម្រិតខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងទ្វីបអាហ្វ្រិក។^[១៥៧] ទាំងនេះបានអនុញ្ញាតឱ្យរដ្ឋលីប៊ីអាចផ្តល់នូវកម្រិតសន្តិសុខសង្គមយ៉ាងទូលំទូលាយ ជាពិសេសក្នុងវិស័យលំនៅដ្ឋាន និងការអប់រំ។^[១៥៩]

សព្វថ្ងៃលីប៊ីកំពុងតែប្រឈមមុខនឹងវិបត្តិរចនាសម្ព័ន្ធជាច្រើន រួមទាំងកង្វះស្ថាប័ន អភិបាលកិច្ចទន់ខ្សោយ និងភាពអត់ការងារដ៏រ៉ាំរ៉ៃ។^[១៦០] សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសនេះបានបង្ហាញពីកង្វះនៃពិពិធកម្មសេដ្ឋកិច្ច និងការពឹងផ្អែកដ៏ធំលើពលកម្មអន្តោប្រវេសន៍។^[១៦១] ជាទម្លាប់លីប៊ីតែងពឹងផ្អែកលើការជួលវិស័យសាធារណៈកម្រិតខ្ពស់ណាមួយដែលមិននៅស្ថិតស្ថេរបានយូរដើម្បីបង្កើតការងារជូនប្រជាជន។^[១៦២] នៅពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ រដ្ឋាភិបាលបានផ្តល់ការងារឱ្យបុគ្គលិកជាតិសរុប ៧០%។^[១៦១]

ភាពអត់ការងារបានកើនឡើងពី ៨% នៅក្នុងឆ្នាំ ២០០៨ រហូតដល់ ២១% ក្នុងឆ្នាំ២០០៩ នេះបើយោងតាមតួលេខនៃជំរឿន។^[១៦៣] បើយោងទៅតាមរបាយការណ៍របស់សម្ព័ន្ធអារ៉ាប់ដោយផ្អែកលើទិន្នន័យពីឆ្នាំ២០១០ បានឱ្យដឹងថា ស្ត្រីប្រមាណ ១៨% កំពុងគ្មានមុខរបរប្រកបសមរម្យខណៈដែលតួលេខសម្រាប់បុរសគឺស្មើនឹង ២១% ដែលជាហេតុនាំឱ្យលីប៊ីក្លាយជាប្រទេសអារ៉ាប់តែមួយគត់ដែលមានបុរសអត់ការងារធ្វើច្រើនជាងស្ត្រី។^[១៦៤] ប្រទេសលីប៊ីមានកម្រិតវិសមភាពសង្គមខ្ពស់ អត្រាយុវជនគ្មានការងារធ្វើដ៏ខ្ពស់ និងវិសមភាពសេដ្ឋកិច្ចក្នុងតំបន់។^[១៦២] ការផ្គត់ផ្គង់ទឹកក៏ជាបញ្ហាមួយផងដែរដោយប្រជាជនប្រមាណ ២៨% ខ្លះមិនមានទឹកស្អាតប្រើប្រាស់នៅអំឡុងឆ្នាំ២០០០។^[១៦៥]

លីប៊ីត្រូវការនាំចូលគ្រាប់ធញ្ញជាតិប្រមាណ ៩០% បន្ថែមដើម្បីបំពេញតម្រូវការប្រើប្រាស់ជាទូទៅ ហើយការនាំចូលស្រូវសាលីក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ២០១២/១៣ ត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណថាមានប្រហែលមួយលានតោន។^[១៦៦] ផលិតកម្មស្រូវសាលីនៃឆ្នាំ២០១២ ត្រូវបានប៉ាន់ប្រមាណថាមានប្រហែល ២០០,០០០ តោន។^[១៦៦] រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីសង្ឃឹមថាផលិតកម្មស្បៀងអាហារ ពិសេសគឺគ្រាប់ធញ្ញជាតិនឹងកើនឡើងដល់ ៨០ ម៉ឺនតោននៅក្នុងឆ្នាំ២០២០។^[១៦៦] ប៉ុន្តែសក្តានុភាពផលិតកម្មកសិកម្មនៅប្រទេសលីប៊ីគឺនូវមានកម្រិតនៅឡើយព្រោះដោយសារតែលក្ខខណ្ឌធម្មជាតិ និងបរិស្ថានក្តៅហួតហែង។^[១៦៦] មុនឆ្នាំ១៩៥៨ វិស័យកសិកម្មគឺជាប្រភពចំណូលដ៏សំខាន់របស់ប្រទេសនេះដោយវាបង្កើតបានប្រហែល ៣០% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។ ជាមួយនឹងការរកឃើញរ៉ែប្រេងកាតនៅឆ្នាំ១៩៥៨ ទំហំវិស័យកសិកម្មបានធ្លាក់ចុះយ៉ាងឆាប់រហ័សដោយនៅឆ្នាំ២០០៥ វារួមចំណែកក្នុងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបតិចជាង ៥% ប៉ុណ្ណោះ។^[១៦៧]

ប្រទេសនេះបានចូលជាសមាជិកនៃអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត (OPEC) នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦២។^[១៥៧] សព្វថ្ងៃ លីប៊ីមិនមែនជាសមាជិកនៃអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក (WTO) នោះទេ ប៉ុន្តែកិច្ចចរចាសម្រាប់ការចូលជាសមាជិកបានចាប់ផ្តើមតាំងឆ្នាំ២០០៤ មកម្លេះ។^[១៦៨]

នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ លីប៊ីគឺជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមានជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។ ផសស សម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗគឺមានកម្រិតខ្ពស់ជាងប្រទេសអភិវឌ្ឍមួយចំនួនទៅទៀត។^[១៦៩]

នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ មន្ត្រីសម័យចាម៉ាហ៊ីរីយ៉ាបានរួមគ្នាធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចដើម្បីដឹកនាំប្រទេសលីប៊ីចូលទៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចសកលឡើងវិញ។^[១៧១] ទណ្ឌកម្មរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិត្រូវបានដកចេញវិញនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០៣ ហើយភ្លាមៗប្រទេសលីប៊ីបានប្រកាសនៅអំឡុងខែធ្នូ ឆ្នាំ២០០៣ ថាខ្លួននឹងបោះបង់ចោលកម្មវិធីស្ថាបនាអាវុធប្រល័យលោក។^[១៧២] ជំហានបន្ទាប់ៗរបស់រដ្ឋាភិបាលលីប៊ីរួមមាន ការស្នើសុំចូលជាសមាជិកអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក កាត់បន្ថយថវិកាឧបត្ថម្ភធន និងការប្រកាសផែនការធ្វើឯកជនភាវូបនីយកម្ម។^[១៧៣]

អាជ្ញាធរបានធ្វើឯកជនភាវូបនីយកម្មលើក្រុមហ៊ុនរបស់រដ្ឋជាង ១០០ នៅបណ្តាច់ឆ្នាំ២០០៣ រួមមានក្រុមហ៊ុនឧស្សាហកម្ម ចម្រាញ់ប្រេង ទេសចរណ៍ និងអចលនទ្រព្យដោយក្នុងនោះមានក្រុមហ៊ុនចំនួន ២៩ បានក្លាយជាកម្មសិទ្ធិរបស់បរទេស ១០០% សុទ្ធសាធ។^[១៧៤] ក្រុមហ៊ុនប្រេងអន្តរជាតិជាច្រើនបានត្រឡប់មកវិនិយោគក្នុងប្រទេសវិញដូចជាក្រុមហ៊ុនប្រេងយក្សស្យែល និងអ៊ិចសូមម៉ូប៊ីលជាដើម។^[១៧៥] បន្ទាប់ពីទណ្ឌកម្មត្រូវបានដកចេញ ចរាចរណ៍ផ្លូវអាកាសបានកើនឡើងបន្តិចម្តងៗ ហើយត្រឹមឆ្នាំ២០០៥ អ្នកធ្វើដំណើរតាមយន្តហោះមានចំនួន ១.៥ លាននាក់ក្នុងមួយឆ្នាំ។^[១៧៦] លីប៊ីធ្លាប់ជាប្រទេសដ៏លំបាកសម្រាប់ភ្ញៀវទេសចរលោកខាងលិចធ្វើដំណើរមកទស្សនា នេះក៏ព្រោះតែវាមានតម្រូវការទិដ្ឋាការដ៏តឹងរ៉ឹង។^[១៧៧]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០០៧ កូនប្រុសច្បងទីពីររបស់កាដាហ្វីឈ្មោះសាអ៊ីហ្វ អាល់-ឥស្លាម កាដាហ្វីបានចូលរួមចំណែកក្នុងគម្រោងអភិវឌ្ឍន៍បៃតងមួយដែលមានឈ្មោះថា "Green Mountain Sustainable Development Area" ក្នុងគោលបំណងឆក់ទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍បន្ថែមមកកាន់តំបន់ស៊ីរ៉ែន និងដើម្បីអភិរក្សប្រាសាទក្រិចបុរាណនៅក្នុងតំបន់។^[១៧៨]

នៅខែសីហា ឆ្នាំ២០១១ គេបានប៉ាន់ប្រមាណថាលីប៊ីនឹងត្រូវចំណាយពេលយ៉ាងហោចណាស់ដប់ឆ្នាំដើម្បីកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរបស់ខ្លួនឡើងវិញ។ យោងតាម NTC បានឱ្យដឹងថា សូម្បីតែមុនពេលសង្រ្គាមឆ្នាំ២០១១ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធរបស់ប្រទេសលីប៊ីស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពអាក្រក់ស្រាប់ទៅហើយដោយសារតែការ "ធ្វេសប្រហែសទាំងស្រុង"របស់រដ្ឋបាលលោកកាដាហ្វី។^[១៧៩] នៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសបានងើបឡើងបន្តិចម្តងៗពីវិបត្តិសង្គ្រាមឆ្នាំ២០១១ ដោយផលិតកម្មប្រេងបានត្រឡប់ទៅគាកស្ថានភាពដើមវិញ។^[១៥៤] មុនសង្គ្រាមផ្ទុះឡើង លីប៊ីអាចផលិតប្រេងបានច្រើនជាង ១.៦ លានបារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃ។ នៅខែតុលា ឆ្នាំ២០១២ ផលិតកម្មប្រេងជាមធ្យមគឺលើសពី ១.៤ លានបារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃ។^[១៥៤] ការបន្តផលិតកម្មប្រេងឡើងវិញអាចធ្វើទៅបានព្រោះដោយសារតែការត្រឡប់មកវិញភ្លាមៗរបស់ក្រុមហ៊ុនលោកខាងលិចមួយចំនួនដូចជា តូតាល់ អ៊ីនី រិបសុល និងអុកស៊ីដុងតាល់។ល។^[១៥៤] នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៦ ក្រុមហ៊ុនរ៉ែប្រេងកាតបានប្រកាសថា ពួកគេមានគោលដៅផលិតប្រេង ៩០០,០០០ បារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃនៅឆ្នាំបន្ទាប់។ ផលិតផលប្រេងបានធ្លាក់ចុះពី ១.៦ លានបារ៉ែលក្នុងមួយថ្ងៃមកនៅត្រឹម ៩០០,០០០ បារ៉ែលក្នុងរយៈពេលបួនឆ្នាំនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលលើកទីពីរ។^[១៨០]

មហាទន្លេសិប្បនិម្មិតគឺជាគម្រោងប្រព័ន្ធធារាសាស្រ្តដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក។^[១៨១] គម្រោងនេះគឺប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធបំពង់បង្ហូរប្រេងដែលបូមទឹកហ្វូស៊ីលពីប្រព័ន្ធទឹកក្រោមថ្មភក់នូប៊ីនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសលីប៊ីទៅកាន់ទីក្រុងនានានៅឆ្នេរសមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេពោលគឺភាគខាងជើងនៃប្រទេសលីប៊ីរួមទាំងទីក្រុងទ្រីប៉ូលី និងបិនហ្កាហ្ស៊ី។ ប្រភពនោះបានផ្តល់ទឹកប្រមាណ ៧០% នៃទឹកសាបទាំងអស់ដែលបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងប្រទេស។^[១៨២] នៅអំឡុងសង្គ្រាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទីពីរដែលបានអូសបន្លាយពីឆ្នាំ២០១៤ រហូតដល់ឆ្នាំ២០២០ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទឹកសាបបានទទួលរងការខូចខាត និងការបែកបាក់ជាម្តងម្កាល។^[១៨៣]

នៅឆ្នាំ២០១៧ ប្រជាជនលីប៊ី ៦០% ត្រូវទទួលរងកង្វះអាហារូបត្ថម្ភ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក មនុស្សប្រមាណ ១.៣ លាននាក់បានកំពុងរង់ចាំជំនួយមនុស្សធម៌បន្ទាន់។^[១៨៤]

ប្រជាសាស្ត្រ

លីប៊ីគឺជាប្រទេសដ៏ធំមួយដែលមានចំនួនប្រជាជនតិចតួច ហើយប្រជាជនភាគច្រើនបានប្រមូលផ្តុំរស់នៅយ៉ាងកុះករនៅតាមតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រ។^[១៨៥] ដង់ស៊ីតេប្រជាជនមានប្រហែល ៥០ នាក់ក្នុងមួយគីឡូម៉ែត្រការ៉េនៅក្នុងតំបន់ភាគខាងជើងទ្រីប៉ូលីតានី និងស៊ីរ៉ែណែក៍ ក៏ប៉ុន្តែនៅតាមតំបន់ផ្សេងៗវិញ ដង់ស៊ីតេបានធ្លាក់ចុះមកតិចជាងមួយនាក់ក្នុងមួយគីឡូម៉ែត្រការ៉េតែប៉ុណ្ណោះ។ កៅសិបភាគរយនៃប្រជាជនសរុបកំពុងរស់នៅលើទឹកដីតិចជាង ១០% ពោលគឺនៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រ។ ប្រជាជនប្រហែល ៨៨% បានរស់នៅក្នុងទីប្រជុំជនដែលភាគច្រើនបានប្រមូលផ្តុំនៅតាមទីក្រុងធំៗចំនួនបីគឺ ទ្រីប៉ូលី បិនហ្កាហ្ស៊ី និងមីស្រាតា។ ប្រទេសលីប៊ីមានប្រជាជនសរុបប្រមាណ ៦.៧ លាននាក់ដោយក្នុងនោះមាន ២៧.៧% ជាមនុស្សអាយុក្រោម ១៥ ឆ្នាំ។^[១៧១] នៅឆ្នាំ១៩៨៤ ចំនួនប្រជាជនសរុបមាន ៣.៦ លាននាក់ដែលជាកំណើនតួលេខដ៏ខ្ពស់សម្បើមប្រើប្រៀបធៀបទៅនឹង ១.៥៤ លាននាក់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤។^[១៨៦]

បច្ចុប្បន្ន ប្រជាជនលីប៊ីភាគច្រើនបានកំណត់ខ្លួនឯងជាជនជាតិអារ៉ាប់ដែលនិយាយភាសាអារ៉ាប់ និងគោរពវប្បធម៌អារ៉ាប់។ ជនជាតិប៊ែប៊ែរលីប៊ីដែលជាប្រជាជននិយាយភាសាប៊ែប៊ែរ និងគោរពវប្បធម៌ប៊ែប៊ែរ គឺជាអ្នកតំណាងឱ្យក្រុមជនជាតិភាគតិចធំបំផុតទីពីរ ហើយពួកគេច្រើនរស់នៅលើភ្នំណាហ៊្វូសានិងស៊ូវ៉ារ៉ា។ លើសពីនេះទៀតនោះ តំបន់ភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសលីប៊ីដូចជាសាប្ហា គូហ្វ្រា ហ្កាត់ ហ្កាដាមេស និងមួរស៊ូគ មានជនជាតិចំនួនពីរទៀតរស់នៅគឺពួកទូអារ៉េក និងទូប៊ូ។ លីប៊ីមានក្រុមកុលសម្ព័ន្ធរស់នៅប្រហែល ១៤០ ក្រុម។^[១៨៧]

ជីវិតគ្រួសារគឺមានសារៈសំខាន់ណាស់សម្រាប់គ្រួសារលីប៊ីនីមួយៗដោយពួកគេភាគច្រើនរស់នៅក្នុងប្លុកផ្ទះល្វែង ឬលំនៅដ្ឋានឯករាជ្យផ្សេងទៀតប្រកបមានរូបរាងនិងរបៀបខុសៗគ្នាអាស្រ័យទៅលើប្រាក់ចំណូល និងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ពួកគេនីមួយៗ។ ថ្វីបើជនជាតិអារ៉ាប់លីប៊ីមានទម្លាប់រស់នៅបែបពនេចរក្នុងតង់ក្តីប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃនេះពួកគេបាននិយមឡើងមកតាំងទីលំនៅនៅតាមទីក្រុង និងទីប្រជុំជននានា។^[១៨៨] ដោយសារតែជីវិតថ្មីបែបនេះហើយទើបទំនៀមទម្លាប់ជីវិតចាស់របស់ពួកគេកំពុងតែរសាត់បាត់ទៅជាបណ្តើរៗ។ ជនជាតិលីប៊ីមួយចំនួនតូចនៅតែរស់នៅក្នុងតំបន់វាលខ្សាច់ដូចដែលជីដូនជីតារបស់ពួកគេបានធ្វើរាប់សតវត្សមកហើយ។ ប្រជាជនភាគច្រើនមានមុខរបរក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម និងសេវាកម្ម ហើយភាគរយតិចតួចគឺនៅក្នុងវិស័យកសិកម្ម។

បើយោងទៅតាមឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកជនភៀសខ្លួន (UNHCR) នៅអំឡុងខែមករា ឆ្នាំ២០១៣ បានឱ្យដឹងថា៖ រដ្ឋលីប៊ីមានជនភៀសខ្លួនដែលមានឈ្មោះក្នុងបញ្ជីប្រហែល ៨,០០០ នាក់ ជនភៀសខ្លួនដែលមិនមានឈ្មោះក្នុងបញ្ជីចំនួន ៥,៥០០ នាក់ និងអ្នកស្វែងរកសិទ្ធិជ្រកកោនចំនួន ៧,០០០ នាក់ដោយក្រុមទាំងអស់នេះមានប្រភពផ្សេងៗពីគ្នា។ លើសពីនេះ ជនជាតិលីប៊ីខ្លួនផ្ទាល់ចំនួន ៤៧,០០០ នាក់ត្រូវបានផ្លាស់ទីលំនៅក្នុងស្រុក ហើយ ៤៦,៥៧០ នាក់គឺនូវមានវត្តមានក្នុងស្រុកនៅឡើយ។^[១៨៩]

សុខភាព

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១០ ថវិកាចំណាយលើវិស័យសុខាភិបាលក្នុងប្រទេសនេះគឺស្មើនឹង ៣.៨៨% នៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប។ នៅឆ្នាំ២០០៩ លីប៊ីមានចំនួនគ្រូពេទ្យប្រមាណ ១៨.៧១ នាក់ និងគិលានុបដ្ឋាយិកា ៦៦.៩៥ នាក់ក្នុងចំណោមប្រជាជន ១០,០០០ នាក់។^[១៩០] អត្រាសង្ឃឹមរស់ជាមធ្យមរបស់ប្រជាជនលីប៊ីគឺ ៧៤.៩៥ ឆ្នាំបើគិតត្រឹមឆ្នាំ២០១១ ដោយក្នុងនោះបុរសអាចរស់បាន ៧២.៤៤ ឆ្នាំ និង ៧៧.៥៩ ឆ្នាំសម្រាប់ស្ត្រី។^[១៩១]

ការអប់រំ

ប្រទេសលីប៊ីមានចំនួនសិស្សានុសិស្សប្រមាណ ១.៧ លាននាក់ដោយក្នុងនោះសិស្សជាង ២៧០,០០០ នាក់សិក្សានៅកម្រិតឧត្តមសិក្សា។^[១៩២] ការអប់រំកម្រិតមូលដ្ឋាននៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីគឺមិនគិតថ្លៃសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់^[១៩៣] ហើយវាគឺតម្រូវបែបនេះរហូតដល់កម្រិតមធ្យមសិក្សា។ អត្រាអក្ខរកម្មសម្រាប់មនុស្សពេញវ័យកាលពីឆ្នាំ២០១០ គឺ ៨៩.២%។^[១៩៤]

បន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យភាពនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥១ លីប៊ីបានស្ថាបនាសាកលវិទ្យាល័យដំបូងបង្អស់របស់ខ្លួនគឺ សាកលវិទ្យាល័យលីប៊ី ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅក្រុងបិនហ្កាស៊ី។^[១៩៥] នៅក្នុងឆ្នាំសិក្សា១៩៧៥-៧៦ ចំនួននិស្សិតនៅឯសាកលវិទ្យាល័យត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថាមានចំនួន ១៣,៤១៨ នាក់។ គិតត្រឹមឆ្នាំ២០០៤ ចំនួននេះបានកើនឡើងដល់ជាង ២០០,០០០ នាក់ ជាមួយនឹងអ្នកចុះឈ្មោះបន្ថែម ៧០,០០០ នាក់ទៀតចូលក្នុងវិស័យបច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវៈខ្ពស់ៗ។^[១៩២] ការកើនឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័សនៃចំនួននិស្សិតក្នុងវិស័យឧត្តមសិក្សានេះត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងដោយកំណើននៃគ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សា។

ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០០៧ សាកលវិទ្យាល័យឯកជនថ្មីមួយចំនួនដូចជា សាកលវិទ្យាល័យវេជ្ជសាស្ត្រអន្តរជាតិលីប៊ីជាដើមត្រូវបានបង្កើតឡើង។ នៅមុនឆ្នាំ២០១១ ទោះបីជាស្ថាប័នឯកជនមួយចំនួនតូចត្រូវបានគេផ្តល់ការទទួលស្គាល់មែនក្តី ប៉ុន្តែការអប់រំឧត្តមសិក្សាភាគច្រើនរបស់ប្រទេសលីប៊ីត្រូវបានផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដោយថវិកាសាធារណៈសុទ្ធសាធ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៨ ចំណែកថវិកាក្នុងវិស័យអប់រំបានតំណាងឱ្យ ៣៨.២% នៃថវិកាជាតិសរុបរបស់ប្រទេសនេះ។^[១៩២]

ក្រុមជនជាតិ

ប្រជាជនដើមនៃប្រទេសលីប៊ីភាគច្រើនមានកំណើតមកពីក្រុមជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ប៉ុន្តែដោយមានការឈ្លានពាន និងការធ្វើចំណាកស្រុកពីបរទេសជាបន្តបន្ទាប់ (ពិសេសដោយជនជាតិអារ៉ាប់ និងតួកគី) បានជះឥទ្ធិពលចម្រុះជាច្រើនចូលទៅក្នុងភាសា វប្បធម៌ និងអត្តសញ្ញាណយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ និងយូរអង្វែងលើប្រជាសាស្រ្តរបស់ប្រទេសលីប៊ី។

សព្វថ្ងៃនេះ ប្រជាជនលីប៊ីភាគច្រើនជាឥស្លាមសាសនិកអារ៉ាប់ចម្រុះ (មូស្លីម) ដោយមានមនុស្សជាច្រើនបានអះអាងថាខ្លួនមានដើមកំណើតមកពីកុលសម្ព័ន្ធអារ៉ាប់បេឌូអ៊ីនមានដូចជា ពួកបានូសាលីម និងបានូហ៊ីឡោះ ក្រៅពីជនជាតិតួកគី និងជនជាតិប៊ែប៊ែរ។ ជនជាតិភាគតិចតួកគីត្រូវបានគេស្គាល់ថា "គូលូឃ្លីស" ហើយពួកគេច្រើនរស់នៅប្រមូលផ្តុំនៅក្នុងនិងជុំវិញភូមិ និងទីក្រុងតូចៗ។^[១៩៦] លើសពីនេះ លីប៊ីមានក្រុមជនជាតិភាគតិចមួយចំនួនទៀតដូចជា ជនជាតិប៊ែប៊ែរធួអារ៉េក និងពួកធូប៊ូជាដើម។^[១៩៧]

ចំនួនជនជាតិអ៊ីតាលីដែលមកតាំងទីលំនៅនៅលីប៊ីបានឈានដល់ចំណុចកំពូលជាងកន្លះលាននាក់ ប៉ុន្តែពួកគេភាគច្រើនបានចាកចេញទៅស្រុកកំណើតរបស់ខ្លួនវិញបន្ទាប់ពីលីប៊ីបានប្រកាសឯករាជ្យចេញពីប្រទេសអ៊ីតាលីនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧។ ជនជាតិអ៊ីតាលីកាន់តែច្រើនបន្ថែមទៀតបានធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧០ បន្ទាប់ពីអំណាចប្រទេសត្រូវធ្លាក់ក្នុងដៃលោកមូអាំម៉ា កាដាហ្វី។ នៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ ជនជាតិអ៊ីតាលីតែប្រមាណពីរបីរយនាក់ប៉ុណ្ណោះដែលបានត្រឡប់មករស់នៅក្នុងប្រទេសនេះវិញ។^[១៩៨]

ពលកម្មអន្តោប្រវេសន៍

គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៣ អង្គការសហប្រជាជាតិបានប៉ាន់ប្រមាណថាប្រហែល ១២% នៃចំនួនប្រជាជនលីប៊ីសរុប (លើសពី ៧៤០,០០០ នាក់) គឺជាទេសន្តរប្រវេសជនបរទេស។^[១២] នៅមុនបដិវត្តន៍ឆ្នាំ២០១១ តួលេខផ្លូវការ និងក្រៅផ្លូវការអំពីកម្លាំងពលកម្មចំណាកស្រុកមានចាប់ពី ២៥% ទៅ ៤០% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប (ពោលគឺរវាង ១.៥ និង ២.៤ លាននាក់)។ បើមើលទៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ លីប៊ីគឺជារដ្ឋម្ចាស់ផ្ទះទទួលយកជនចំណាកស្រុកអេហ្ស៊ីបដែលមានជំនាញទាប និងខ្ពស់រាប់លាននាក់។^[១៩៩]

វាគឺពិបាកខ្លាំងក្នុងការប៉ាន់ប្រមាណចំនួនសរុបនៃជនអន្តោប្រវេសន៍នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីដោយជារឿយៗ តួលេខជំរឿនមានភាពខុសពីគ្នា ទាំងការរាប់ជាផ្លូវការ និងការប៉ាន់ប្រមាណមិនផ្លូវការ។ នៅក្នុងជំរឿនឆ្នាំ២០០៦ ជនបរទេសប្រហែល ៣៥៩,៥៤០ នាក់បានរស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី បើធៀបនឹងប្រជាជនសរុបជាង ៥.៥ លាននាក់ (៦.៣៥% នៃចំនួនប្រជាជនសរុប)។ ជនបរទេសស្ទើរតែពាក់កណ្តាលជាជនជាតិអេហ្ស៊ីប បន្ទាប់មកគឺជនអន្តោប្រវេសន៍ស៊ូដង់ និងប៉ាឡេស្ទីន។^[២០០] នៅអំឡុងបដិវត្តន៍ឆ្នាំ២០១១ ជនអន្តោប្រវេសន៍ចំនួន ៧៦៨,៣៦២ នាក់បានភៀសខ្លួនចេញពីប្រទេសលីប៊ី ដូចដែលបានគណនាដោយអង្គការអន្តរជាតិទេសន្តរប្រវេសន៍ (IOM) ដោយវាស្មើនឹង ១៣% នៃចំនួនប្រជាជននៅពេលនោះ។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណា នៅមានជនបរទេសជាច្រើននាក់ផ្សេងទៀតបានបន្តរស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។^[២០០]^[២០១]

ប្រសិនបើយើងសង្កតមើលកំណត់ត្រាកុងស៊ុលមុនបដិវត្តន៍ដើម្បីយកមកប៉ាន់ប្រមាណចំនួនប្រជាជនអន្តោប្រវេសន៍ នោះយើងនឹងឃើញថា ជនចំណាកស្រុកអេហ្ស៊ីបចំនួនពីរលាននាក់ (កត់ត្រាដោយស្ថានទូតអេហ្ស៊ីបនៅទីក្រុងទ្រីប៉ូលីក្នុងឆ្នាំ២០០៩) បន្ទាប់មកគឺជនជាតិទុយនីស៊ីចំនួន ៨៧,២០០ នាក់ និងជនជាតិម៉ារ៉ុកចំនួន ៦៨,២០០ ដែលកំណត់ដោយស្ថានទូតរៀងៗខ្លួន។ ប្រទេសតួកគីបានកត់ត្រាចំនួនកម្មករដែលត្រូវជម្លៀសប្រមាណ ២៥,០០០ ក្នុងអំឡុងព្រឹត្តិការណ៍បះបោរឆ្នាំ២០១១។^[២០២] ចំនួនជនចំណាកស្រុកមកពីអាស៊ីមុនបដិវត្តន៍មានត្រឹមតែជាង ១០០,០០០ នាក់ប៉ុណ្ណោះ (៦០,០០០ នាក់មានដើមកំណើតពីប្រទេសបង់ក្លាដែស, ២០,០០០ នាក់ពីហ្វីលីពីន, ១៨,០០០ នាក់ពីឥណ្ឌា, ១០,០០០ នាក់ពីប៉ាគីស្ថាន ក៏ដូចជាជនជាតិចិន កូរ៉េ វៀតណាម ថៃ និងកម្មករផ្សេងទៀត)។^[២០៣]^[២០៤] ទិន្នន័យនេះនឹងធ្វើឱ្យចំនួនជនអន្តោប្រវេសន៍លីប៊ីឈានដល់ស្ទើរតែ ៤០% នៅមុនបដិវត្តន៍ ហើយជាតួលេខមួយដែលកាន់តែស៊ីសង្វាក់គ្នាជាមួយនឹងលទ្ធផលប៉ាន់ប្រមាណរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងឆ្នាំ២០០៤ ដែលកំណត់ចំនួនជនចំណាកស្រុកទៀងទាត់និងមិនទៀងទាត់ពី ១.៣៥ ទៅ ១.៨ លាននាក់ (២៥-៣៣% នៃចំនួនប្រជាជនសរុបនាពេលនោះ)។

ប្រជាជនលីប៊ីដែលមានដើមកំណើតជាជនជាតិអារ៉ាប់-ប៊ែប៊ែរ ក៏ដូចជាជនអន្តោរប្រវេសន៍អារ៉ាប់នៃជាតិសាសន៍ផ្សេងៗប្រមូលផ្តុំគ្នាបានប្រហែល ៩៧% នៃចំនួនប្រជាជនសរុបគិតនៅត្រឹមឆ្នាំ២០១៤។

ភាសា

បើយោងតាមទីភ្ញាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់បានឱ្យដឹងថា ភាសាផ្លូវការរបស់ប្រទេសលីប៊ីគឺភាសាអារ៉ាប់។^[២០៥] ប្រភេទភាសាអារ៉ាប់លីប៊ីត្រូវបានគេនិយាយរួមជាមួយភាសាអារ៉ាប់សម័យ។ ភាសាប៊ែប៊ែរជាច្រើនប្រភេទក៏ត្រូវបានគេយកមកប្រើប្រាស់ផងដែរ រួមមាន៖ ភាសាតាម៉ាស្សេក ហ្កាដាមីស ណាហ្វូស៊ី ស៊ូគណា និងអាជីឡោះ។ល។^[២០៥] ក្រុមប្រឹក្សាកំពូលតាម៉ាស្សេកលីប៊ីបានប្រកាសយកភាសាតាម៉ាស្សេក (ឬប៊ែប៊ែរ) ជាភាសាផ្លូវការនៅក្នុងទីក្រុង និងស្រុកដែលមានប្រជាជនប៊ែប៊ែររស់នៅ។^[២០៦] លើសពីនេះទៀតនោះ ភាសាអង់គ្លេសត្រូវបានគេដឹងយល់យ៉ាងទូលំទូលាយនៅតាមទីក្រុងធំៗ^[២០៧] ខណៈដែលភាសាអតីតអាណានិគមគឺភាសាអ៊ីតាលីក៏ត្រូវបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្ម និងដោយប្រជាជនអ៊ីតាលីដែលនៅសល់។^[២០៥]

សាសនា

ប្រហែល ៩៧% នៃប្រជាជនទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេសលីប៊ីគឺជាឥស្លាមសាសនិកដោយភាគច្រើនកាន់និកាយស៊ុននី។^[១៧១]^[២០៨] អ្នកកាន់និកាយអ៊ីបាដមួយចំនួនតូចក៏មានវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសនេះផងដែរ។^[២០៩]^[២១០]

មុនទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៣០ ចលនាស៊ូហ្វីស៊ុននីសេនូស្ស៊ីគឺជាចលនាឥស្លាមដ៏ធំមួយនៅក្នុងទឹកដីលីប៊ី។^[២១១] ចលនាឥស្លាមមួយនេះត្រូវបានបំបែកដោយពួកអ៊ីតាលីដែលចូលមកឈ្លានពាន។ លោកកាដាហ្វីបានអះអាងថា គាត់គឺជាអ្នកកាន់សាសនាឥស្លាមម្នាក់ ហើយរដ្ឋាភិបាលរបស់លោកបានដើរតួនាទីក្នុងការគាំទ្រស្ថាប័នសាសនាឥស្លាមនានា និងជួយផ្សព្វផ្សាយសាសនាឥស្លាមទៅពិភពលោកបន្ថែម។^[២១២]

តាំងពីរបបកាដាហ្វីដួលរលំមក ឥស្លាមអភិរក្សជ្រុលនិយមបានលេចខ្លួនឡើងនៅលើទឹកដីនៃប្រទេសលីប៊ី។ ទីក្រុងដែរណានៅភាគខាងកើតប្រទេសលីប៊ីដែលធ្លាប់ជាកន្លែងបណ្តុះគោលគំនិតរបស់ពួកជីហាដ បានធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ក្រុមសកម្មប្រយុទ្ធដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ាក់ និងឡេវ៉ាននៅក្នុងឆ្នាំ២០១៤។^[២១៣] ធាតុនៃជីហាដនិយមបានរីករាលដាលដល់ទីក្រុងសៀត បិនហ្កាស៊ី និងរួមទាំងតំបន់ផ្សេងៗទៀត ដែលជាលទ្ធផលនៃសង្គ្រាមស៊ីវិលលីប៊ីលើកទីពីរ។^[២១៤]^[២១៥]

លីប៊ីមានសហគមន៍គ្រិស្តតូចៗនៅជុំវិញផ្ទៃប្រទេស។ គ្រិស្តសាសនាអូស្សូដក់កូបតិកគឺជាព្រះសហគមន៍គ្រិស្តសាសនានៃប្រទេសអេហ្ស៊ីប ហើយជានិកាយគ្រិស្តសាសនាធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។ អ្នកកាន់និកាយកូបទិកសញ្ជាតិអេហ្ស៊ីបប្រហែល ៦០,០០០ នាក់កំពុងមានវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសលីប៊ី។^[២១៦] សព្វថ្ងៃ ប្រទេសលីប៊ីមានព្រះវិហារគ្រិស្តកូបទិកតែបីប៉ុណ្ណោះដោយមានមួយនៅរដ្ឋធានីទ្រីប៉ូលី មួយនៅបិនហ្កាស៊ី និងមួយនៅមីស៊ូរ៉ាតា។

វប្បធម៌

មើលផងដែរ

ឯកសារយោង

↑ "(អង់គ្លេស) The World Factbook Africa: Libya". The World Factbook. CIA. 18 May 2015. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)
↑ ^២,០ ^២,១ J. Tyler Dickovick (9 August 2012). Africa 2012. Stryker Post. p. 47. ល.ស.ប.អ. 978-1-61048-882-2. https://books.google.com/books?id=NdyYjQxd7uEC&pg=PA47.
↑ ^៣,០ ^៣,១ "Interim Libya government assumes power after smooth handover". Ynet. 16 March 2021. Archived from the original on 26 ឧសភា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ អង្គការសហប្រជាជាតិ. "(អង់គ្លេស) World Population Prospects 2019". Archived from the original on 18 ធ្នូ 2020. Retrieved 27 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^៥,០ ^៥,១ ^៥,២ ^៥,៣ "IMF Database". IMF. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.
↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene. United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ល.ស.ប.អ. 978-92-1-126442-5. http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf។ បានយកមក 27 តុលា 2021.
↑ "Member States". United Nations. Archived from the original on 29 មិថុនា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ "(អង់គ្លេស) Publications Office – Interinstitutional style guide – Annex A5 – List of countries, territories and currencies". Europa (web portal). Archived from the original on 5 សីហា 2013. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ "(អង់គ្លេស) The World Factbook". Cia.gov. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ "(អង់គ្លេស) The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ "Demographic Yearbook (3) Pop., Rate of Pop. Increase, Surface Area & Density" (PDF). United Nations Statistics Division. Archived from the original (PDF) on 14 វិច្ឆិកា 2012. Retrieved 27 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^១២,០ ^១២,១ "Libya Demographics Profile 2014". Indexmundi.com. 30 June 2015. Archived from the original on 4 មីនា 2016. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ J. Desanges, "The proto-Berbers", pp. 236–245, especially p. 237, in General History of Africa, vol. II: Ancient Civilizations of Africa (UNESCO 1990).
↑ "1969: Bloodless coup in Libya". 1 September 1969. http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/september/1/newsid_3911000/3911587.stm.
↑ "Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads". Reuters. 25 August 2014. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-idUSKBN0GP0NZ20140826.
↑ Chris Stephen. "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2014/sep/09/libyan-parliament-refuge-greek-car-ferry.
↑ "Peace talks between Libyan factions to take place in Geneva". Sun Herald. December 2017. http://www.sunherald.com/2015/08/07/6355978/peace-talks-between-libyan-factions.html. ^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}
↑ "Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in". Reuters. 6 August 2015. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-benghazi-insight-idUSKCN0QB0FK20150806.
↑ "Libyan Civil War: Two warring factions sign 'permanent' ceasefire". The Daily Star. 24 October 2020. Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ Halsall, Paul (August 1998). "The Histories', Book IV.42–43". Fordham University. Archived from the original on 9 មេសា 2013. Retrieved 28 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Cyrenaica and the Greeks". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 22 កញ្ញា 2012. Retrieved 27 តុលា 2021.
↑ "(អង់គ្លេស) History of Libya". The History Files. 20 October 2011. Archived from the original on 28 មករា 2013. Retrieved 28 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^២៣,០ ^២៣,១ ^២៣,២ ^២៣,៣ Bertarelli, p. 202.
↑ ^២៤,០ ^២៤,១ Bertarelli, p. 417.
↑ Rostovtzeff, Michael (1957). Social and Economic History of the Roman Empire (2 រ.រ.). Oxford: Clarendon. p. 364.
↑ Cassius Dio, lxviii. 32
↑ Rodd, Francis (1925). "Kahena, Queen of the Berbers: A Sketch of the Arab Invasion of Ifrikiya in the First Century of the Hijra". Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London. Vol. 3, No. 4. pp. 731–2.
↑ Bertarelli, p. 278.
↑ Hourani, Albert (2002). A History of the Arab Peoples. Faber & Faber. p. 198. ល.ស.ប.អ. 978-0-571-21591-1.
↑ ^៣០,០ ^៣០,១ ^៣០,២ ^៣០,៣ Bertarelli, p. 203.
↑ Hoppen, Alison (1979). The fortification of Malta by the Order of St. John, 1530–1798. Scottish Academic Press. p. 25.
↑ Robert C. Davis (5 December 2003). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ល.ស.ប.អ. 978-0-333-71966-4. https://archive.org/details/trent_0116405722392។ បានយកមក 31 តុលា 2021.
↑ ^៣៣,០ ^៣៣,១ ^៣៣,២ Bertarelli, p. 204.
↑ ^៣៤,០ ^៣៤,១ ^៣៤,២ Bertarelli, p. 205.
↑ "(អង់គ្លេស) Timeline: Libya". BBC News. 29 January 2013. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/1398437.stm.
↑ "(អង់គ្លេស) Libya". Archived from the original on 30 មេសា 2013. Retrieved 31 តុលា 2021. {{cite web}}: Unknown parameter |encyclopedia= ignored (help)
↑ Libya profile – Timeline Archived 16 August 2012^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., BBC News Africa, 1 November 2011
↑ Mann, Michael (2006). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. p. 309. ល.ស.ប.អ. 978-0521538541. https://books.google.com/books?id=cGHGPgj1_tIC&pg=PA309។ បានយកមក 2 វិច្ឆិកា 2021.
↑ Ilan Pappé, The Modern Middle East. Routledge, 2005, ISBN 0-415-21409-2, p. 26.
↑ Tecola W. Hagos (20 November 2004). "Treaty Of Peace With Italy (1947), Evaluation And Conclusion". Ethiopia Tecola Hagos. Archived from the original on 7 ធ្នូ 2012. Retrieved 2 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "(អង់គ្លេស) Libya country profile". BBC News. 2021-03-15. https://www.bbc.com/news/world-africa-13754897.
↑ Schiller, Jon (29 November 2009). (អង់គ្លេស) Internet View of the Arabic World. CreateSpace. pp. 161. ល.ស.ប.អ. 9781439263266. https://books.google.com/books?id=HQ-VAkIdiX0C&pg=PA161.
↑ Blundy & Lycett 1987, p. 18.
↑ ^៤៤,០ ^៤៤,១ ^៤៤,២ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. Archived from the original on 23 កញ្ញា 2011. Retrieved 2021-11-07. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Libya – History". US Department of State's Background Notes. 15 January 2013. Archived from the original on 4 មិថុនា 2019. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
↑ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books. p. 72
↑ Eljahmi, Mohamed (2006). "Libya and the U.S.: Gaddafi Unrepentant". Middle East Quarterly.
↑ "Libya: History". /globaledge.msu.edu (via Michigan State University). Archived from the original on 14 ខែសីហា 2011. Retrieved 7 ខែវិច្ឆិកា 2021.
↑ "Comparative Criminology – Libya". Crime and Society. Archived from the original on 7 សីហា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books
↑ Banégas, Richard (1 January 2012). (បារាំង) La Libye révolutionnaire. KARTHALA Editions. pp. 69. ល.ស.ប.អ. 9782811106720. https://books.google.com/books?id=n1wzPrqBI8kC&pg=PA69.
↑ Krieger, Joel (2 August 2001) (ជាen). The Oxford Companion to Politics of the World. Oxford University Press, USA. pp. 506. ល.ស.ប.អ. 9780195117394. https://books.google.com/books?id=2wd30pXJxpYC&pg=PA506.
↑ Wynne-Jones, Jonathan (19 March 2011). "Libyan minister claims Gaddafi is powerless and the ceasefire is 'solid'". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/libya/8393285/Libyan-minister-claims-Gaddafi-is-powerless-and-the-ceasefire-is-solid.html.
↑ Robbins, James (7 March 2007). "Eyewitness: Dialogue in the desert". BBC News. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6425873.stm.
↑ "Egypt Libya War 1977". Onwar.com. Archived from the original on 24 មីនា 2012. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.
↑ "A Rogue Returns". AIJAC. February 2003. Archived from the original on 1 មីនា 2003. Retrieved 2021-11-07. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "African Countries by GDP Per Capita > GDP Per Capita (most recent) by Country". nationmaster.com. Archived from the original on 16 កក្កដា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^៥៨,០ ^៥៨,១ Azad, Sher (22 October 2011). "Gaddafi and the media". Daily News (Colombo). http://www.dailynews.lk/2011/10/22/fea02.asp.
↑ "Zimbabwe: Reason Wafavarova – Reverence for Hatred of Democracy". The Herald (Harare). 21 July 2011. http://allafrica.com/stories/201107210928.html.
↑ Shimatsu, Yoichi (21 October 2011). "Villain or Hero? Desert Lion Perishes, Leaving West Explosive Legacy". New America Media. Archived from the original on 22 តុលា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Endgame in Tripoli". The Economist (London). 24 February 2011. http://www.economist.com/node/18239888.
↑ Geoffrey Leslie Simons. Libya: the struggle for survival. p. 281.
↑ St. John, Ronald Bruce (1 December 1992). "Libyan terrorism: the case against Gaddafi". Contemporary Review.
↑ "Pan Am Flight 103 Bombing – 1988 Lockerbie Bombing Led to Libyan Convictions". Terrorism.about.com. Archived from the original on 2 មេសា 2012. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "(អង់គ្លេស) Live Blog – Libya". Al Jazeera. 17 February 2011. Archived from the original on 23 កុម្ភៈ 2011. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.
↑ Pollack, Kenneth M., រៀ. (1 January 2011). The Arab awakening: America and the transformation of the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution. ល.ស.ប.អ. 9780815722267. http://oskicat.berkeley.edu/record=b18588098~S1។ បានយកមក 20 November 2016. Archived 15 April 2021^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
↑ Hussain1 Howard2, Muzammil M.1Philip N.2 (2013). Democracy's Fourth Wave?: Digital Media and the Arab Spring. New York: Oxford University Press. pp. 23. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-993697-7.
↑ "The Council"International Recognition". National Transitional Council (Libya). 1 ខែមីនា 2011. Archived from the original on 26 ខែកញ្ញា 2011. Retrieved 11 ខែវិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "(អង់គ្លេស) Libya: France recognises rebels as government". BBC News. 10 March 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12699183.
↑ "Ban Ki-moon blasts Gaddafi; calls situation dangerous". Hindustan Times (New Delhi). 24 February 2011. http://www.hindustantimes.com/Ban-Ki-moon-blasts-Gaddafi-calls-situation-dangerous/Article1-666108.aspx.
↑ "Some backbone at the U.N.". Los Angeles Times. 26 February 2011. https://www.latimes.com/news/opinion/editorials/la-ed-libya-20110226,0,6927383.story.
↑ "Libya Expelled from UN Human Rights Council". Sofia News Agency. 2 March 2011. http://www.novinite.com/view_news.php?id=125800.
↑ Jeffrey Scott Shapiro; Kelly Riddell (28 January 2015). "Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war". The Washington Times. http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/.
↑ United Nations (17 March 2011)។ "Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya"។ Press release។ https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808។ បានយកមក 11 វិច្ឆកា 2021។
↑ Marcus, Jonathan (19 March 2011). "French military jets open fire in Libya". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971.
↑ "NATO operations in Libya". The Guardian, London, 22 May 2011. 22 May 2011. Archived from the original on 24 មិថុនា 2014. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.
↑ "The hidden story of airpower in Libya (and what it means for Syria)". Foreign Policy. 11 February 2013. Archived from the original on 4 មីនា 2016. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.
↑ Richburg, Keith B. (22 August 2011). "Gaddafi's rule crumbling as rebels enter heart of Tripoli". The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/middle-east/libyan-rebels-converging-on-tripoli/2011/08/21/gIQAbF3RUJ_story.html.
↑ Laub, Karin (8 September 2011). "Libyan estimate: At least 30,000 died in the war". The Guardian. Associated Press (London). https://www.theguardian.com/world/feedarticle/9835879.
↑ Milne, Seumas (26 October 2011). "If the Libyan war was about saving lives, it was a catastrophic failure | Seumas Milne". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/oct/26/libya-war-saving-lives-catastrophic-failure.
↑ "(អង់គ្លេស) Armed militias still on the streets in Libya". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-24985595.
↑ Esam Mohamed (8 August 2012). "(អង់គ្លេស) Libya's transitional rulers hand over power". Boston Globe. Associated Press. https://www.boston.com/news/world/middle-east/2012/08/08/libya-transitional-rulers-hand-over-power/uMPkXd9vTSSHg589mU9ykJ/story.html.
↑ "(អង់គ្លេស) Libya's Italian-era gazelle statue disappears in Tripoli". 4 November 2014. https://www.bbc.com/news/world-africa-29898279.
↑ Stephen, Chris (4 March 2012). "(អង់គ្លេស) British war graves in Libya desecrated by Islamist militants". The Guardian. Archived from the original on 13 មីនា 2014. Retrieved 7 ធ្នូ 2021.
↑ "(អង់គ្លេស) 4 hours of fire and chaos: How the Benghazi attack unfolded". CNN. 12 September 2012. http://www.cnn.com/2012/09/12/world/africa/libya-consulate-attack-scene/.
↑ Grant, George (7 October 2012). "Congress dismisses Abushagur". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/10/07/congress-dismisses-abushagur.
↑ Zaptia, Sami (7 October 2012). "Abushagur announces a smaller emergency cabinet". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/10/07/abushagur-announces-a-smaller-emergency-cabinet.
↑ "(អង់គ្លេស) Libyan Prime Minister Mustafa Abu Shagur to stand down". BBC News. 7 October 2012. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19864136.
↑ Grant, George (14 October 2012). "Ali Zidan elected prime minister". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/10/14/ali-zidan-elected-prime-minister/.
↑ "Libya congress approves new PM's proposed government". Reuters. 31 October 2012. https://www.reuters.com/article/us-libya-government-idUSBRE89U18O20121031.
↑ Zapita, Sami (14 November 2012). "Zeidan government sworn in". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/11/14/zeidan-government-sworn-in/.
↑ Kirkpatrick, David D (17 March 2014). "U.S. Navy SEALs Take Control of Diverted Oil Tanker". The New York Times. https://www.nytimes.com/2014/03/18/world/middleeast/libya-oil-tanker.html.
↑ "Libya ex-PM Zeidan 'leaves country despite travel ban'". =BBC. 12 March 2014. https://www.bbc.com/news/world-africa-26541979.
↑ Jawad, Rana (26 June 2014). "(អង់គ្លេស) Libyan elections: Low turnout marks bid to end political crisis". BBC. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-28005801.
↑ "(អង់គ្លេស) Former Libyan parliament reconvenes, elects Islamist premier". Al Akhbar English. 25 August 2014. http://english.al-akhbar.com/content/former-libyan-parliament-reconvenes-elects-islamist-premier.
↑ "(អង់គ្លេស) Libya's Islamist militias claim control of capital". The Washington Post. Associated Press. 24 August 2014. https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/egypt-denies-intervening-in-libya/2014/08/24/88b364ee-2b7d-11e4-be9e-60cc44c01e7f_story.html.
↑ Chris Stephen (9 September 2014). "(អង់គ្លេស) Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2014/sep/09/libyan-parliament-refuge-greek-car-ferry.
↑ Kirkpatrick, David (20 February 2015). "(អង់គ្លេស) Ties to Islamic State Cited by Group in Libya Attacks". The New York Times. https://www.nytimes.com/2015/02/21/world/middleeast/militants-claiming-isis-ties-say-they-carried-out-libya-bombings.html.
↑ Dean, Laura (20 February 2015). "(អង់គ្លេស) How strong is the Islamic State in Libya?". USA Today. https://www.usatoday.com/story/news/world/2015/02/20/islamic-state-libya/23728623/.
↑ Loveluck, Louisa (20 February 2015). "(អង់គ្លេស) Isil loyalists claim responsibility for car bombs in Libya, killing at least 40 people". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/islamic-state/11426019/Isil-loyalists-claim-responsibility-for-car-bombs-in-Libya-killing-at-least-40-people.html.
↑ Fanack (22 April 2015). "Terrorism Increases in Libya as Politicians Talk". Fanack.com. Archived from the original on 18 ឧសភា 2015. Retrieved 10 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "United Nations Official Document". United Nations. Archived from the original on 4 មិថុនា 2016. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.
↑ "Human Rights Council adopts eight resolutions and closes twenty-eighth session". Ohchr.org. Archived from the original on 24 មេសា 2016. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.
↑ "OHCHR Investigation on Libya". Ohchr.org. 1 January 2014. Archived from the original on 1 មេសា 2016. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.
↑ "African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals". Reuters. 18 July 2017. https://www.reuters.com/article/us-italy-migrants-africa/african-migrants-fear-for-future-as-italy-struggles-with-surge-in-arrivals-idUSKBN1A30QD.
↑ "What will Italy's new government mean for migrants?". The Local. 21 May 2018. Archived from the original on 1 មេសា 2019. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.
↑ "Libya's rival leaders agree to hold elections in December". Al Jazeera. Archived from the original on 18 កញ្ញា 2020. Retrieved 8 ធ្នូ 2021.
↑ "Clashes erupt south of Libyan capital". 20 April 2019. https://www.bbc.com/news/world-africa-48000672.
↑ "Turkey and UAE openly flouting UN arms embargo to fuel war in Libya". The Guardian. 7 October 2020. Archived from the original on 27 មិថុនា 2021. Retrieved 8 ធ្នូ 2021.
↑ Nebehay, Stephanie; McDowall, Angus (23 October 2020). "Warring Libya rivals sign truce but tough political talks ahead". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-ceasefire/warring-libya-rivals-sign-truce-but-tough-political-talks-ahead-idUSKBN2781BD?il=0.
↑ "Libya Background". Education Libya. 30 March 2004. Archived from the original on 26 មេសា 2004. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Field Listings – Coastlines". The World Factbook. Archived from the original on 16 កក្កដា 2017. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Weather and Climate in Libya". Southtravels.com. Archived from the original on 5 មិថុនា 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Old Town of Ghadames (1986) Libyan Arab Jamahirya". World Cultural Heritage. 20 July 2006. Archived from the original on 10 សីហា 2016. Retrieved 11 ធ្នូ 2021.
↑ ^{១១៥,០} ^{១១៥,១} András Zboray. "Flora and Fauna of the Libyan Desert". Fliegel Jezerniczky Expeditions. Archived from the original on 8 ធ្នូ 2012. Retrieved 11 ធ្នូ 2021.
↑ "How Hot is Hot?". Extreme Science. Archived from the original on 2 កុម្ភៈ 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^{១១៧,០} ^{១១៧,១} "World: Highest Temperature". World Weather / Climate Extremes Archive. Arizona State University. 2012. Archived from the original on 4 មករា 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^{១១៨,០} ^{១១៨,១} El Fadli, KI (September 2012). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58 °C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)". Bulletin of the American Meteorological Society 94 (2). DOI:10.1175/BAMS-D-12-00093.1.
↑ Westcott, Tom (15 September 2012). "Libya loses 'world's hottest place' record". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/09/15/libya-loses-worlds-hottest-place-record/.
↑ "Fossil Water in Libya". NASA. Archived from the original on 18 កុម្ភៈ 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021.
↑ "(អង់គ្លេស) Libya's eastern region hands power to UN-backed interim government". France 24. 2021-03-24. Retrieved 12 ធ្នូ 2021.
↑ "Legislative Branch". The World Factbook. Archived from the original on 11 តុលា 2017. Retrieved 2021-12-12. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Libya's ex-parliament reconvenes, appoints Omar al-Hasi as PM". Reuters. 25 August 2014. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-parliaments-idUSKBN0GP18S20140825.
↑ "Egypt reiterates support for 'Libya's legitimate institutions' amid deepening crisis". Daily News Egypt. 28 December 2014. http://www.dailynewsegypt.com/2014/12/28/egypt-reiterates-support-libyas-legitimate-institutions-amid-deepening-crisis/.
↑ ^{១២៥,០} ^{១២៥,១} "(អង់គ្លេស) Encouraging Libyan women to play a greater role in politics". វិទ្យុបារាំងអន្តរជាតិ. 4 February 2013. Archived from the original on 1 ឧសភា 2013.
↑ Stephen, Chris (10 July 2012). "Muslim Brotherhood fell 'below expectations' in Libyan elections". The Guardian (London). https://www.theguardian.com/world/2012/jul/10/muslim-brotherhood-expectations-libyan-election.
↑ ^{១២៧,០} ^{១២៧,១} "The knack of organisation". The Economist (London). 12 January 2013. https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21569418-muslim-brotherhood-looks-likely-make-further-gains-knack.
↑ United Nations (29 January 2013)។ "In Libya, New Government Has Expressed Determination to Tackle Major Internal Problems, Including Precarious Security Situation, Security Council Told"។ Press release។ https://www.un.org/News/Press/docs/2013/sc10902.doc.htm។ បានយកមក 12 ធ្នូ 2021។
↑ "Congress votes to replace itself with new House of Representatives". Libya Herald. 30 March 2014. http://www.libyaherald.com/2014/03/30/congress-votes-to-replace-itself-with-new-house-of-representatives/.
↑ Kingsley, Patrick. "Libyan politicians sign UN peace deal to unify rival governments". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2015/dec/17/libyan-politicians-sign-un-peace-deal-unify-rival-governments.
↑ "Libyan deal on course, but who is on board?". Al Arabiya. 25 December 2015. Archived from the original on 28 មករា 2016. Retrieved 13 ធ្នូ 2021.
↑ ^{១៣២,០} ^{១៣២,១} ^{១៣២,២} "UN-led Libya forum selects new interim government". www.aljazeera.com (in អង់គ្លេស). Archived from the original on 20 កុម្ភៈ 2021. Retrieved 13 ធ្នូ 2021.
↑ ^{១៣៣,០} ^{១៣៣,១} ^{១៣៣,២} ^{១៣៣,៣} ^{១៣៣,៤} ^{១៣៣,៥} "(អង់គ្លេស) Libya crisis: Vote to unite splintered nation". BBC News. 2021-02-05. https://www.bbc.com/news/world-africa-55955228.
↑ "Independent Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 22 កញ្ញា 2012. Retrieved 15 ធ្នូ 2021.
↑ Zoubir, Yahia (2009). "Libya and Europe: Economic Realism at the Rescue of the Qaddafi Authoritarian Regime". Journal of Contemporary European Studies 17 (3): 401–415. DOI:10.1080/14782800903339354.
↑ Abadi, Jacob. "Pragmatism and Rhetoric in Libya's Policy Toward Israel". The Journal of Conflict Studies: Volume XX Number 1 Fall 2000, University of New Brunswick. Retrieved 15 ធ្នូ 2021.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
↑ Idi Amin; Benoni Turyahikayo-Rugyema (1998). Idi Amin speaks: an annotated selection of his speeches. ល.ស.ប.អ. 978-0-942615-38-8.
↑ Joseph T. Stanik (2003). El Dorado Canyon: Reagan's undeclared war with Qaddafi. ល.ស.ប.អ. 978-1-55750-983-3. https://archive.org/details/eldoradocanyonre00stan.
↑ ^{១៣៩,០} ^{១៣៩,១} Lee Davis, Brian (1990). Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya. p. 16. ល.ស.ប.អ. 9780275933029. https://archive.org/details/qaddafiterrorism00davi.
↑ "How the mighty are falling". The Economist (London). 5 July 2007. http://www.economist.com/world/international/displaystory.cfm?story_id=9441341.
↑ "Gaddafi Given Yugoslavia's Top Medal By Milosevic". Reuters. 26 October 1999. http://www.alb-net.com/kcc/102699.htm.
↑ Rayner, Gordon (28 August 2010). "Yvonne Fletcher killer may be brought to justice". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/law-and-order/7967820/Yvonne-Fletcher-killer-may-be-brought-to-justice.html.
↑ Lee Davis, Brian. Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya.. p. 183.
↑ ប្រធានាធិបតីរ៉ូណាល់ រីហ្កេន (10 March 1982). "Proclamation 4907 – Imports of Petroleum". US Office of the Federal Register. Archived from the original on មីនា. Retrieved 16 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Blair hails new Libyan relations". BBC News. 25 March 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/3566545.stm.
↑ Marcus, Jonathan (15 May 2006). "Washington's Libyan fairy tale". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4774305.stm.
↑ Leverett, Flynt (23 January 2004). "Why Libya Gave Up on the Bomb". The New York Times. https://www.nytimes.com/2004/01/23/opinion/why-libya-gave-up-on-the-bomb.html.
↑ "Gaddafi warns Sudan secession would be dangerous for Africa". France 24. 10 Oct 2010. Archived from the original on 28 មិថុនា 2021. Retrieved 16 ធ្នូ 2021.
↑ "Libya rejects EU plans for migrant centers on its territory". Reuters. 20 July 2018. https://www.reuters.com/article/us-europe-migrants-libya/libya-rejects-eu-plans-for-migrant-centers-on-its-territory-idUSKBN1KA0X3.
↑ "Libyan authorities oppose EU migrant plans". EUobserver. 8 February 2017. https://euobserver.com/migration/136837.
↑ "(អង់គ្លេស) Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. Archived from the original on 6 សីហា 2019. Retrieved 16 ធ្នូ 2021.
↑ "Libya". Human Rights Watch. 11 January 2016. Archived from the original on 16 ធ្នូ 2016.
↑ "Here are the 10 countries where homosexuality may be punished by death". The Washington Post. 16 June 2016. Archived from the original on 11 វិច្ឆិកា 2016.
↑ ^{១៥៤,០} ^{១៥៤,១} ^{១៥៤,២} ^{១៥៤,៣} ^{១៥៤,៤} "Oil production boosts Libya economy, instability hampers reconstruction". The Daily Star. 20 October 2012. http://www.dailystar.com.lb/Business/Middle-East/2012/Oct-20/192086-oil-production-boosts-libya-economy-instability-hampers-reconstruction.ashx.
↑ "Libya – Analysis". U.S. Energy Information Administration. Archived from the original on 9 ធ្នូ 2012.
↑ World Bank, Oil Rents as % of GDP Archived 30 January 2018 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
↑ ^{១៥៧,០} ^{១៥៧,១} ^{១៥៧,២} "Libya facts and figures". OPEC. Archived from the original on 19 ឧសភា 2014.
↑ "(អង់គ្លេស) Upper Middle Income Economies". ធនាគារពិភពលោក. Archived from the original on 24 ឧសភា 2008. Retrieved 18 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "(អង់គ្លេស) Libyan Arab Jamahiriya Report". ឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកផ្នែកសិទ្ធិមនុស្ស. Archived from the original on 14 កញ្ញា 2013. Retrieved 18 ធ្នូ 2021.
↑ "Libya on Recovery Path but Faces Long Rebuilding Effort". IMF. Archived from the original on 5 កុម្ភៈ 2013.
↑ ^{១៦១,០} ^{១៦១,១} "(អង់គ្លេស) Libya". អង្គការពលកម្មអន្តរជាតិ. Archived from the original on 24 ធ្នូ 2012.
↑ ^{១៦២,០} ^{១៦២,១} "(អង់គ្លេស) Libya". ទស្សនវិស័យសេដ្ឋកិច្ចអាហ្វ្រិក (AEO). Archived from the original on 26 មីនា 2013. Retrieved 2021-12-18. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Libya's Jobless Rate at 20.7 Percent". Reuters Africa. 2 March 2009. https://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE52106820090302.
↑ "More men unemployed than women in Libya: report". Al Arabiya. 18 March 2012. Archived from the original on 2 ឧសភា 2012. Retrieved 18 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Safe Drinking Water" (PDF). WHO/UNIADF Joint Monitoring Programme. Archived from the original (PDF) on 14 វិច្ឆិកា 2012. Retrieved 18 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^{១៦៦,០} ^{១៦៦,១} ^{១៦៦,២} ^{១៦៦,៣} "Country Brief on Libya". FAO Global Information and Early Warning System on Food and Agriculture. Archived from the original on 11 វិច្ឆិកា 2012.
↑ "Olive Oil – Libya's Other Oil Economy". VOA News. Archived from the original on 6 សីហា 2012. Retrieved 19 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Libya – Trade". European Commission. Archived from the original on 13 កុម្ភៈ 2013.
↑ Philips' Modern School Atlas, 1987, 1983 GNP per capita figures are quoted in a list.
↑ "In a pure coincidence, Gaddafi impeded U.S. oil interests before the war" Archived 27 July 2011 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., Glenn Greenwald. Salon. 11 មិថុនា 2011. ដក់ស្រង់នៅថ្ងៃ 19 ធ្នូ 2021។
↑ ^{១៧១,០} ^{១៧១,១} ^{១៧១,២} "Libya". The World Factbook. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 19 ធ្នូ 2021.
↑ John Pike. "Libya Special Weapons News". Global Security Report. Archived from the original on 2 មេសា 2013. Retrieved 19 ធ្នូ 2021.
↑ "WTO go-ahead for Libya talks". BBC. 27 July 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3929727.stm.
↑ Cohn, Carolyn (24 July 2009). "Libya expects nearly $2 bln in new FDI". Reuters Africa. https://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE56N02L20090724.
↑ "Shell returns to Libya with gas exploration pact". Oil & Gas News. 9–15 May 2005. Archived from the original on 13 ឧសភា 2005. Retrieved 19 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Jawad, Rana (31 May 2006). "Libyan aviation ready for take-off". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/5030998.stm.
↑ Bangs, Richard; Ammar Mabrouk Eltaye. "Libya sees thriving tourism industry ahead". NBC News. http://www.nbcnews.com/id/5210117.
↑ Rosenthal, Elisabeth (16 October 2007). "A Green Resort Is Planned to Preserve Ruins and Coastal Waters". The New York Times. https://www.nytimes.com/2007/10/16/science/16liby.html.
↑ "Libyan sovereign wealth fund 'missing $2.9bn'". BBC News Business. 26 August 2011. https://www.bbc.co.uk/news/business-14684547.
↑ "As The Power Struggle Endures, Libya Eyes 900,000 Bpd Oil Output". http://www.thenational.ae/world/middle-east/libya-militias-battle-for-control-of-oil-ports.
↑ Guinness World Records 2008 Book. ISBN 978-1-904994-18-3
↑ Moutaz Ali. "The Eighth Wonder of the World?". Quantara.de.
↑ In battle for Libya's oil, water becomes a casualty. Reuters. 2 July 2019.
↑ "(បារាំង) Libye : Les terribles séquelles de l'intervention de l'OTAN". 11 November 2019. Archived from the original on 21 មេសា 2021. Retrieved 19 ធ្នូ 2021.
↑ Zakaria, Fareed (25 February 2011). "Gadhafi's brutal regime can't survive". CNN. http://edition.cnn.com/2011/OPINION/02/25/zakaria.libya.gadhafi/index.html.
↑ "Libya". Countrystudies.us. Archived from the original on 26 សីហា 2013. Retrieved 20 កុម្ភៈ 2021.
↑ "Uprising in Libya: 'Survival Hinges on Tribal Solidarity'". Der Spiegel. 23 February 2011. http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,747234,00.html.
↑ Al-Hawaat, Ali. "The Family and the work of women, A study in the Libyan Society". National Center for Research and Scientific Studies of Libya. Archived from the original on 3 មេសា 2003. Retrieved 20 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "UNHCR Global Appeal 2013 Update". ឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកជនភៀសខ្លួន (UNHCR). Archived from the original on 7 វិច្ឆិកា 2014. Retrieved 20 ធ្នូ 2021.
↑ "Health". SESRIC. Archived from the original on 23 តុលា 2014. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Demography". SESRIC. Archived from the original on 23 តុលា 2014. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ ^{១៩២,០} ^{១៩២,១} ^{១៩២,២} Clark, Nick (July 2004). "Education in Libya". World Education News and Reviews, Volume 17, Issue 4. Archived from the original on 8 កុម្ភៈ 2013. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Education of Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 21 កញ្ញា 2012. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022.
↑ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics. Archived from the original on 29 តុលា 2013. Retrieved 2022-02-04. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ El-Hawat, Ali (8 January 2013). "Country Higher Education Profiles – Libya". International Network for Higher Education in Africa. Archived from the original on 5 មិថុនា 2010. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "(អង់គ្លេស) Libya". Encyclopedia Britannica (Encyclopædia Britannica Online). 2012. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/339574/Libya/46542/Climate#toc46545.
↑ Dupree, Louis (1958). "The Non-Arab Ethnic Groups of Libya". Middle East Journal 12 (1): 33–44.
↑ "(អង់គ្លេស) Libya – Italian colonization". Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/339574/Libya/46562/Italian-colonization.
↑ Tsourapas, Gerasimos (17 March 2015). "(អង់គ្លេស) The Politics of Egyptian Migration to Libya". Middle East Research and Information Project. Archived from the original on 11 វិច្ឆិកា 2016. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022.
↑ ^{២០០,០} ^{២០០,១} "Migration Facts Libya" (PDF). Migrationpolicycentre.eu. Archived from the original (PDF) on 4 មីនា 2016. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Brachet, Julien (2016). "(អង់គ្លេស) Policing the Desert: The IOM in Libya Beyond War and Peace". Antipode 48: 272–292. DOI:10.1111/anti.12176.^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}
↑ Abdusamee, Mohammed; Hacaoglu, Selcan (17 June 2020). "(អង់គ្លេស) Top Turkish Ministers Meet UN Backed Libyan Government". Bloomberg. Archived from the original on 11 សីហា 2020. Retrieved 2022-02-05. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Libya, Tunisia: Migrants – Migration News | Migration Dialogue". Migration.ucdavis.edu. Archived from the original on 5 មីនា 2016. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022.
↑ "Libya Herald, Updated: 2,000 Filipino workers in Libya, 126 infected and 6 died of Coronavirus". libyaherald.com. Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022.
↑ ^{២០៥,០} ^{២០៥,១} ^{២០៥,២} "Libya". CIA. Archived from the original on 9 មករស 2021. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
↑ "Tamazight declared official language in Amazigh-peopled districts". Life. 22 February 2017. Archived from the original on 17 មីនា 2017. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.
↑ "The Importance Of English As A Foreign Language In Libya". Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.
↑ Chivvis, Christopher S.; Martini, Jeffrey (18 March 2014). Libya After Qaddafi: Lessons and Implications for the Future. Rand Corporation. p. 49. ល.ស.ប.អ. 978-0-8330-8489-7. https://books.google.com/books?id=PUAkAwAAQBAJ&pg=PA49។ បានយកមក 6 កុម្ភៈ 2022.
↑ "Minority Muslim Groups". Islamopedia Online. Archived from the original on 15 មេសា 2016. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "Pakistani Ahmedis Held". Libya Herald (Tripoli). 16 January 2013. http://www.libyaherald.com/2013/01/16/pakistani-ahmedis-held/.
↑ "The Sanusis". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 21 កញ្ញា 2012. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.
↑ "Islam in Revolutionary Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 21 កញ្ញា 2012. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.
↑ "Derna: An Islamic State emirate on Egypt's borders". Egypt Independent. 15 October 2014. http://www.egyptindependent.com/news/derna-islamic-state-emirate-egypt-s-borders.
↑ Faucon, Benoît; Bradley, Matt (17 February 2015). "Islamic State Gained Strength in Libya by Co-Opting Local Jihadists". The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/articles/islamic-state-gained-strength-in-libya-by-co-opting-local-jihadists-1424217492.
↑ Moore, Jack (29 January 2015). "Al-Qaeda 'Islamic Police' on Patrol in Libyan City Contested With ISIS". Newsweek. http://www.newsweek.com/al-qaeda-islamic-police-patrol-libyan-city-contested-isis-302961.
↑ "Christian Communities". Islamopedia Online. Archived from the original on 26 មីនា 2016. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

គន្ថនិទ្ទេស

This article incorporates public domain material from websites or documents of the CIA World Factbook.
This article incorporates public domain material from websites or documents of the ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក (Background Notes).

តំណភ្ជាប់ក្រៅ

ស្វែងយល់បន្ថែមអំពីលីប៊ីលើ គម្រោងបងប្អូនរបស់វិគីភីឌា:
	និយមន័យនិងបំណកប្រែពីវិគីនានុក្រម
	រូបភាពនិងមីឌាពី Wikimedia Commons
	ប្រភពរៀនសូត្រពីវិគីសាកលវិទ្យាល័យ
	រឿងរ៉ាវព័ត៌មានពីវិគីព័ត៌មាន
	សម្រង់ពាក្យសម្ដីពីវិគីសម្រង់ពាក្យ
	អត្ថបទប្រភពដើមពីវិគីប្រភព
	សៀវភៅពុម្ពពីវិគីសៀវភៅ

Libya Archived 9 January 2021 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. The World Factbook. ទីភ្ញាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់.
Libya profile Archived 23 October 2011 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. ពីសារព័ត៌មានប៊ីប៊ីស៊ី។
សៀវភៅផែនទីវិគីមីឌាលីប៊ី

[1] "(អង់គ្លេស) The World Factbook Africa: Libya". The World Factbook. CIA. 18 May 2015. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)

[Dickovick2012-2] ២,០ ^២,១ J. Tyler Dickovick (9 August 2012). Africa 2012. Stryker Post. p. 47. ល.ស.ប.អ. 978-1-61048-882-2. https://books.google.com/books?id=NdyYjQxd7uEC&pg=PA47.

[y16mar-3] ៣,០ ^៣,១ "Interim Libya government assumes power after smooth handover". Ynet. 16 March 2021. Archived from the original on 26 ឧសភា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.

[unpop-4] អង្គការសហប្រជាជាតិ. "(អង់គ្លេស) World Population Prospects 2019". Archived from the original on 18 ធ្នូ 2020. Retrieved 27 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[imf2-5] ៥,០ ^៥,១ ^៥,២ ^៥,៣ "IMF Database". IMF. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.

[UNHDR-6] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene. United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ល.ស.ប.អ. 978-92-1-126442-5. http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf។ បានយកមក 27 តុលា 2021.

[7] "Member States". United Nations. Archived from the original on 29 មិថុនា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.

[8] "(អង់គ្លេស) Publications Office – Interinstitutional style guide – Annex A5 – List of countries, territories and currencies". Europa (web portal). Archived from the original on 5 សីហា 2013. Retrieved 27 តុលា 2021.

[9] "(អង់គ្លេស) The World Factbook". Cia.gov. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.

[10] "(អង់គ្លេស) The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.

[11] "Demographic Yearbook (3) Pop., Rate of Pop. Increase, Surface Area & Density" (PDF). United Nations Statistics Division. Archived from the original (PDF) on 14 វិច្ឆិកា 2012. Retrieved 27 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[auto-12] ១២,០ ^១២,១ "Libya Demographics Profile 2014". Indexmundi.com. 30 June 2015. Archived from the original on 4 មីនា 2016. Retrieved 27 តុលា 2021.

[13] J. Desanges, "The proto-Berbers", pp. 236–245, especially p. 237, in General History of Africa, vol. II: Ancient Civilizations of Africa (UNESCO 1990).

[14] "1969: Bloodless coup in Libya". 1 September 1969. http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/september/1/newsid_3911000/3911587.stm.

[rival-15] "Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads". Reuters. 25 August 2014. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-idUSKBN0GP0NZ20140826.

[16] Chris Stephen. "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2014/sep/09/libyan-parliament-refuge-greek-car-ferry.

[17] "Peace talks between Libyan factions to take place in Geneva". Sun Herald. December 2017. http://www.sunherald.com/2015/08/07/6355978/peace-talks-between-libyan-factions.html. ^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}

[18] "Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in". Reuters. 6 August 2015. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-benghazi-insight-idUSKCN0QB0FK20150806.

[19] "Libyan Civil War: Two warring factions sign 'permanent' ceasefire". The Daily Star. 24 October 2020. Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 27 តុលា 2021.

[20] Halsall, Paul (August 1998). "The Histories', Book IV.42–43". Fordham University. Archived from the original on 9 មេសា 2013. Retrieved 28 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[21] "Cyrenaica and the Greeks". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 22 កញ្ញា 2012. Retrieved 27 តុលា 2021.

[22] "(អង់គ្លេស) History of Libya". The History Files. 20 October 2011. Archived from the original on 28 មករា 2013. Retrieved 28 តុលា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[be202-23] ២៣,០ ^២៣,១ ^២៣,២ ^២៣,៣ Bertarelli, p. 202.

[be417-24] ២៤,០ ^២៤,១ Bertarelli, p. 417.

[ro364-25] Rostovtzeff, Michael (1957). Social and Economic History of the Roman Empire (2 រ.រ.). Oxford: Clarendon. p. 364.

[26] Cassius Dio, lxviii. 32

[27] Rodd, Francis (1925). "Kahena, Queen of the Berbers: A Sketch of the Arab Invasion of Ifrikiya in the First Century of the Hijra". Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London. Vol. 3, No. 4. pp. 731–2.

[be278-28] Bertarelli, p. 278.

[29] Hourani, Albert (2002). A History of the Arab Peoples. Faber & Faber. p. 198. ល.ស.ប.អ. 978-0-571-21591-1.

[be203-30] ៣០,០ ^៣០,១ ^៣០,២ ^៣០,៣ Bertarelli, p. 203.

[31] Hoppen, Alison (1979). The fortification of Malta by the Order of St. John, 1530–1798. Scottish Academic Press. p. 25.

[32] Robert C. Davis (5 December 2003). Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ល.ស.ប.អ. 978-0-333-71966-4. https://archive.org/details/trent_0116405722392។ បានយកមក 31 តុលា 2021.

[be204-33] ៣៣,០ ^៣៣,១ ^៣៣,២ Bertarelli, p. 204.

[be205-34] ៣៤,០ ^៣៤,១ ^៣៤,២ Bertarelli, p. 205.

[35] "(អង់គ្លេស) Timeline: Libya". BBC News. 29 January 2013. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/1398437.stm.

[36] "(អង់គ្លេស) Libya". Archived from the original on 30 មេសា 2013. Retrieved 31 តុលា 2021. {{cite web}}: Unknown parameter |encyclopedia= ignored (help)

[37] Libya profile – Timeline Archived 16 August 2012^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., BBC News Africa, 1 November 2011

[38] Mann, Michael (2006). The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. p. 309. ល.ស.ប.អ. 978-0521538541. https://books.google.com/books?id=cGHGPgj1_tIC&pg=PA309។ បានយកមក 2 វិច្ឆិកា 2021.

[39] Ilan Pappé, The Modern Middle East. Routledge, 2005, ISBN 0-415-21409-2, p. 26.

[40] Tecola W. Hagos (20 November 2004). "Treaty Of Peace With Italy (1947), Evaluation And Conclusion". Ethiopia Tecola Hagos. Archived from the original on 7 ធ្នូ 2012. Retrieved 2 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[41] "(អង់គ្លេស) Libya country profile". BBC News. 2021-03-15. https://www.bbc.com/news/world-africa-13754897.

[42] Schiller, Jon (29 November 2009). (អង់គ្លេស) Internet View of the Arabic World. CreateSpace. pp. 161. ល.ស.ប.អ. 9781439263266. https://books.google.com/books?id=HQ-VAkIdiX0C&pg=PA161.

[FOOTNOTEBlundyLycett198718-43] Blundy & Lycett 1987, p. 18.

[SalakLibya-44] ៤៤,០ ^៤៤,១ ^៤៤,២ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. Archived from the original on 23 កញ្ញា 2011. Retrieved 2021-11-07. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[45] "Libya – History". US Department of State's Background Notes. 15 January 2013. Archived from the original on 4 មិថុនា 2019. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.

[46] Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books. p. 72

[Gaddafiunrepentant-47] Eljahmi, Mohamed (2006). "Libya and the U.S.: Gaddafi Unrepentant". Middle East Quarterly.

[GlobalEdge-48] "Libya: History". /globaledge.msu.edu (via Michigan State University). Archived from the original on 14 ខែសីហា 2011. Retrieved 7 ខែវិច្ឆិកា 2021.

[49] "Comparative Criminology – Libya". Crime and Society. Archived from the original on 7 សីហា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[50] Bearman, Jonathan (1986). Qadhafi's Libya. London: Zed Books

[51] Banégas, Richard (1 January 2012). (បារាំង) La Libye révolutionnaire. KARTHALA Editions. pp. 69. ល.ស.ប.អ. 9782811106720. https://books.google.com/books?id=n1wzPrqBI8kC&pg=PA69.

[52] Krieger, Joel (2 August 2001) (ជាen). The Oxford Companion to Politics of the World. Oxford University Press, USA. pp. 506. ល.ស.ប.អ. 9780195117394. https://books.google.com/books?id=2wd30pXJxpYC&pg=PA506.

[53] Wynne-Jones, Jonathan (19 March 2011). "Libyan minister claims Gaddafi is powerless and the ceasefire is 'solid'". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/libya/8393285/Libyan-minister-claims-Gaddafi-is-powerless-and-the-ceasefire-is-solid.html.

[54] Robbins, James (7 March 2007). "Eyewitness: Dialogue in the desert". BBC News. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6425873.stm.

[55] "Egypt Libya War 1977". Onwar.com. Archived from the original on 24 មីនា 2012. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021.

[56] "A Rogue Returns". AIJAC. February 2003. Archived from the original on 1 មីនា 2003. Retrieved 2021-11-07. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[57] "African Countries by GDP Per Capita > GDP Per Capita (most recent) by Country". nationmaster.com. Archived from the original on 16 កក្កដា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[dailynews-58] ៥៨,០ ^៥៨,១ Azad, Sher (22 October 2011). "Gaddafi and the media". Daily News (Colombo). http://www.dailynews.lk/2011/10/22/fea02.asp.

[59] "Zimbabwe: Reason Wafavarova – Reverence for Hatred of Democracy". The Herald (Harare). 21 July 2011. http://allafrica.com/stories/201107210928.html.

[60] Shimatsu, Yoichi (21 October 2011). "Villain or Hero? Desert Lion Perishes, Leaving West Explosive Legacy". New America Media. Archived from the original on 22 តុលា 2011. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[61] "Endgame in Tripoli". The Economist (London). 24 February 2011. http://www.economist.com/node/18239888.

[62] Geoffrey Leslie Simons. Libya: the struggle for survival. p. 281.

[63] St. John, Ronald Bruce (1 December 1992). "Libyan terrorism: the case against Gaddafi". Contemporary Review.

[64] "Pan Am Flight 103 Bombing – 1988 Lockerbie Bombing Led to Libyan Convictions". Terrorism.about.com. Archived from the original on 2 មេសា 2012. Retrieved 7 វិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[65] "(អង់គ្លេស) Live Blog – Libya". Al Jazeera. 17 February 2011. Archived from the original on 23 កុម្ភៈ 2011. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.

[:15-66] Pollack, Kenneth M., រៀ. (1 January 2011). The Arab awakening: America and the transformation of the Middle East. Washington, DC: Brookings Institution. ល.ស.ប.អ. 9780815722267. http://oskicat.berkeley.edu/record=b18588098~S1។ បានយកមក 20 November 2016. Archived 15 April 2021^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.

[:14-67] Hussain1 Howard2, Muzammil M.1Philip N.2 (2013). Democracy's Fourth Wave?: Digital Media and the Arab Spring. New York: Oxford University Press. pp. 23. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-993697-7.

[68] "The Council"International Recognition". National Transitional Council (Libya). 1 ខែមីនា 2011. Archived from the original on 26 ខែកញ្ញា 2011. Retrieved 11 ខែវិច្ឆិកា 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[69] "(អង់គ្លេស) Libya: France recognises rebels as government". BBC News. 10 March 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12699183.

[70] "Ban Ki-moon blasts Gaddafi; calls situation dangerous". Hindustan Times (New Delhi). 24 February 2011. http://www.hindustantimes.com/Ban-Ki-moon-blasts-Gaddafi-calls-situation-dangerous/Article1-666108.aspx.

[71] "Some backbone at the U.N.". Los Angeles Times. 26 February 2011. https://www.latimes.com/news/opinion/editorials/la-ed-libya-20110226,0,6927383.story.

[72] "Libya Expelled from UN Human Rights Council". Sofia News Agency. 2 March 2011. http://www.novinite.com/view_news.php?id=125800.

[73] Jeffrey Scott Shapiro; Kelly Riddell (28 January 2015). "Exclusive: Secret tapes undermine Hillary Clinton on Libyan war". The Washington Times. http://www.washingtontimes.com/news/2015/jan/28/hillary-clinton-undercut-on-libya-war-by-pentagon-/print/.

[74] United Nations (17 March 2011)។ "Security Council authorizes 'all necessary measures' to protect civilians in Libya"។ Press release។ https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37808។ បានយកមក 11 វិច្ឆកា 2021។

[libyrate1-75] Marcus, Jonathan (19 March 2011). "French military jets open fire in Libya". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12795971.

[76] "NATO operations in Libya". The Guardian, London, 22 May 2011. 22 May 2011. Archived from the original on 24 មិថុនា 2014. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.

[77] "The hidden story of airpower in Libya (and what it means for Syria)". Foreign Policy. 11 February 2013. Archived from the original on 4 មីនា 2016. Retrieved 11 វិច្ឆិកា 2021.

[Richburg-78] Richburg, Keith B. (22 August 2011). "Gaddafi's rule crumbling as rebels enter heart of Tripoli". The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/middle-east/libyan-rebels-converging-on-tripoli/2011/08/21/gIQAbF3RUJ_story.html.

[79] Laub, Karin (8 September 2011). "Libyan estimate: At least 30,000 died in the war". The Guardian. Associated Press (London). https://www.theguardian.com/world/feedarticle/9835879.

[80] Milne, Seumas (26 October 2011). "If the Libyan war was about saving lives, it was a catastrophic failure | Seumas Milne". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/oct/26/libya-war-saving-lives-catastrophic-failure.

[81] "(អង់គ្លេស) Armed militias still on the streets in Libya". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-24985595.

[Esam-8-Aug-82] Esam Mohamed (8 August 2012). "(អង់គ្លេស) Libya's transitional rulers hand over power". Boston Globe. Associated Press. https://www.boston.com/news/world/middle-east/2012/08/08/libya-transitional-rulers-hand-over-power/uMPkXd9vTSSHg589mU9ykJ/story.html.

[83] "(អង់គ្លេស) Libya's Italian-era gazelle statue disappears in Tripoli". 4 November 2014. https://www.bbc.com/news/world-africa-29898279.

[84] Stephen, Chris (4 March 2012). "(អង់គ្លេស) British war graves in Libya desecrated by Islamist militants". The Guardian. Archived from the original on 13 មីនា 2014. Retrieved 7 ធ្នូ 2021.

[85] "(អង់គ្លេស) 4 hours of fire and chaos: How the Benghazi attack unfolded". CNN. 12 September 2012. http://www.cnn.com/2012/09/12/world/africa/libya-consulate-attack-scene/.

[86] Grant, George (7 October 2012). "Congress dismisses Abushagur". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/10/07/congress-dismisses-abushagur.

[87] Zaptia, Sami (7 October 2012). "Abushagur announces a smaller emergency cabinet". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/10/07/abushagur-announces-a-smaller-emergency-cabinet.

[88] "(អង់គ្លេស) Libyan Prime Minister Mustafa Abu Shagur to stand down". BBC News. 7 October 2012. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19864136.

[89] Grant, George (14 October 2012). "Ali Zidan elected prime minister". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/10/14/ali-zidan-elected-prime-minister/.

[90] "Libya congress approves new PM's proposed government". Reuters. 31 October 2012. https://www.reuters.com/article/us-libya-government-idUSBRE89U18O20121031.

[91] Zapita, Sami (14 November 2012). "Zeidan government sworn in". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/11/14/zeidan-government-sworn-in/.

[nyt-92] Kirkpatrick, David D (17 March 2014). "U.S. Navy SEALs Take Control of Diverted Oil Tanker". The New York Times. https://www.nytimes.com/2014/03/18/world/middleeast/libya-oil-tanker.html.

[93] "Libya ex-PM Zeidan 'leaves country despite travel ban'". =BBC. 12 March 2014. https://www.bbc.com/news/world-africa-26541979.

[Jawad-94] Jawad, Rana (26 June 2014). "(អង់គ្លេស) Libyan elections: Low turnout marks bid to end political crisis". BBC. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-28005801.

[95] "(អង់គ្លេស) Former Libyan parliament reconvenes, elects Islamist premier". Al Akhbar English. 25 August 2014. http://english.al-akhbar.com/content/former-libyan-parliament-reconvenes-elects-islamist-premier.

[WPost_Aug._24-96] "(អង់គ្លេស) Libya's Islamist militias claim control of capital". The Washington Post. Associated Press. 24 August 2014. https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/egypt-denies-intervening-in-libya/2014/08/24/88b364ee-2b7d-11e4-be9e-60cc44c01e7f_story.html.

[guardian-20140909-97] Chris Stephen (9 September 2014). "(អង់គ្លេស) Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2014/sep/09/libyan-parliament-refuge-greek-car-ferry.

[98] Kirkpatrick, David (20 February 2015). "(អង់គ្លេស) Ties to Islamic State Cited by Group in Libya Attacks". The New York Times. https://www.nytimes.com/2015/02/21/world/middleeast/militants-claiming-isis-ties-say-they-carried-out-libya-bombings.html.

[99] Dean, Laura (20 February 2015). "(អង់គ្លេស) How strong is the Islamic State in Libya?". USA Today. https://www.usatoday.com/story/news/world/2015/02/20/islamic-state-libya/23728623/.

[100] Loveluck, Louisa (20 February 2015). "(អង់គ្លេស) Isil loyalists claim responsibility for car bombs in Libya, killing at least 40 people". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/islamic-state/11426019/Isil-loyalists-claim-responsibility-for-car-bombs-in-Libya-killing-at-least-40-people.html.

[101] Fanack (22 April 2015). "Terrorism Increases in Libya as Politicians Talk". Fanack.com. Archived from the original on 18 ឧសភា 2015. Retrieved 10 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[102] "United Nations Official Document". United Nations. Archived from the original on 4 មិថុនា 2016. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.

[103] "Human Rights Council adopts eight resolutions and closes twenty-eighth session". Ohchr.org. Archived from the original on 24 មេសា 2016. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.

[104] "OHCHR Investigation on Libya". Ohchr.org. 1 January 2014. Archived from the original on 1 មេសា 2016. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.

[105] "African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals". Reuters. 18 July 2017. https://www.reuters.com/article/us-italy-migrants-africa/african-migrants-fear-for-future-as-italy-struggles-with-surge-in-arrivals-idUSKBN1A30QD.

[106] "What will Italy's new government mean for migrants?". The Local. 21 May 2018. Archived from the original on 1 មេសា 2019. Retrieved 10 ធ្នូ 2021.

[107] "Libya's rival leaders agree to hold elections in December". Al Jazeera. Archived from the original on 18 កញ្ញា 2020. Retrieved 8 ធ្នូ 2021.

[108] "Clashes erupt south of Libyan capital". 20 April 2019. https://www.bbc.com/news/world-africa-48000672.

[109] "Turkey and UAE openly flouting UN arms embargo to fuel war in Libya". The Guardian. 7 October 2020. Archived from the original on 27 មិថុនា 2021. Retrieved 8 ធ្នូ 2021.

[110] Nebehay, Stephanie; McDowall, Angus (23 October 2020). "Warring Libya rivals sign truce but tough political talks ahead". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-ceasefire/warring-libya-rivals-sign-truce-but-tough-political-talks-ahead-idUSKBN2781BD?il=0.

[111] "Libya Background". Education Libya. 30 March 2004. Archived from the original on 26 មេសា 2004. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[112] "Field Listings – Coastlines". The World Factbook. Archived from the original on 16 កក្កដា 2017. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[113] "Weather and Climate in Libya". Southtravels.com. Archived from the original on 5 មិថុនា 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[WorldCulturalHeritage-114] "Old Town of Ghadames (1986) Libyan Arab Jamahirya". World Cultural Heritage. 20 July 2006. Archived from the original on 10 សីហា 2016. Retrieved 11 ធ្នូ 2021.

[Libdesert-115] {១១៥,០} ^{១១៥,១} András Zboray. "Flora and Fauna of the Libyan Desert". Fliegel Jezerniczky Expeditions. Archived from the original on 8 ធ្នូ 2012. Retrieved 11 ធ្នូ 2021.

[116] "How Hot is Hot?". Extreme Science. Archived from the original on 2 កុម្ភៈ 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[Death_Valley-117] {១១៧,០} ^{១១៧,១} "World: Highest Temperature". World Weather / Climate Extremes Archive. Arizona State University. 2012. Archived from the original on 4 មករា 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[El_Azizia-118] {១១៨,០} ^{១១៨,១} El Fadli, KI (September 2012). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58 °C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)". Bulletin of the American Meteorological Society 94 (2). DOI:10.1175/BAMS-D-12-00093.1.

[119] Westcott, Tom (15 September 2012). "Libya loses 'world's hottest place' record". Libya Herald. http://www.libyaherald.com/2012/09/15/libya-loses-worlds-hottest-place-record/.

[120] "Fossil Water in Libya". NASA. Archived from the original on 18 កុម្ភៈ 2013. Retrieved 11 ធ្នូ 2021.

[121] "(អង់គ្លេស) Libya's eastern region hands power to UN-backed interim government". France 24. 2021-03-24. Retrieved 12 ធ្នូ 2021.

[cialegbr-122] "Legislative Branch". The World Factbook. Archived from the original on 11 តុលា 2017. Retrieved 2021-12-12. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[123] "Libya's ex-parliament reconvenes, appoints Omar al-Hasi as PM". Reuters. 25 August 2014. https://www.reuters.com/article/us-libya-security-parliaments-idUSKBN0GP18S20140825.

[124] "Egypt reiterates support for 'Libya's legitimate institutions' amid deepening crisis". Daily News Egypt. 28 December 2014. http://www.dailynewsegypt.com/2014/12/28/egypt-reiterates-support-libyas-legitimate-institutions-amid-deepening-crisis/.

[rfi-elections-125] {១២៥,០} ^{១២៥,១} "(អង់គ្លេស) Encouraging Libyan women to play a greater role in politics". វិទ្យុបារាំងអន្តរជាតិ. 4 February 2013. Archived from the original on 1 ឧសភា 2013.

[126] Stephen, Chris (10 July 2012). "Muslim Brotherhood fell 'below expectations' in Libyan elections". The Guardian (London). https://www.theguardian.com/world/2012/jul/10/muslim-brotherhood-expectations-libyan-election.

[econ-knack-127] {១២៧,០} ^{១២៧,១} "The knack of organisation". The Economist (London). 12 January 2013. https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21569418-muslim-brotherhood-looks-likely-make-further-gains-knack.

[128] United Nations (29 January 2013)។ "In Libya, New Government Has Expressed Determination to Tackle Major Internal Problems, Including Precarious Security Situation, Security Council Told"។ Press release។ https://www.un.org/News/Press/docs/2013/sc10902.doc.htm។ បានយកមក 12 ធ្នូ 2021។

[lh30march-129] "Congress votes to replace itself with new House of Representatives". Libya Herald. 30 March 2014. http://www.libyaherald.com/2014/03/30/congress-votes-to-replace-itself-with-new-house-of-representatives/.

[theguardian.com-130] Kingsley, Patrick. "Libyan politicians sign UN peace deal to unify rival governments". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2015/dec/17/libyan-politicians-sign-un-peace-deal-unify-rival-governments.

[131] "Libyan deal on course, but who is on board?". Al Arabiya. 25 December 2015. Archived from the original on 28 មករា 2016. Retrieved 13 ធ្នូ 2021.

[:0-132] {១៣២,០} ^{១៣២,១} ^{១៣២,២} "UN-led Libya forum selects new interim government". www.aljazeera.com (in អង់គ្លេស). Archived from the original on 20 កុម្ភៈ 2021. Retrieved 13 ធ្នូ 2021.

[:1-133] {១៣៣,០} ^{១៣៣,១} ^{១៣៣,២} ^{១៣៣,៣} ^{១៣៣,៤} ^{១៣៣,៥} "(អង់គ្លេស) Libya crisis: Vote to unite splintered nation". BBC News. 2021-02-05. https://www.bbc.com/news/world-africa-55955228.

[134] "Independent Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 22 កញ្ញា 2012. Retrieved 15 ធ្នូ 2021.

[135] Zoubir, Yahia (2009). "Libya and Europe: Economic Realism at the Rescue of the Qaddafi Authoritarian Regime". Journal of Contemporary European Studies 17 (3): 401–415. DOI:10.1080/14782800903339354.

[136] Abadi, Jacob. "Pragmatism and Rhetoric in Libya's Policy Toward Israel". The Journal of Conflict Studies: Volume XX Number 1 Fall 2000, University of New Brunswick. Retrieved 15 ធ្នូ 2021.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)

[137] Idi Amin; Benoni Turyahikayo-Rugyema (1998). Idi Amin speaks: an annotated selection of his speeches. ល.ស.ប.អ. 978-0-942615-38-8.

[stanik23-138] Joseph T. Stanik (2003). El Dorado Canyon: Reagan's undeclared war with Qaddafi. ល.ស.ប.អ. 978-1-55750-983-3. https://archive.org/details/eldoradocanyonre00stan.

[leedavis16-139] {១៣៩,០} ^{១៣៩,១} Lee Davis, Brian (1990). Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya. p. 16. ល.ស.ប.អ. 9780275933029. https://archive.org/details/qaddafiterrorism00davi.

[economistfall-140] "How the mighty are falling". The Economist (London). 5 July 2007. http://www.economist.com/world/international/displaystory.cfm?story_id=9441341.

[141] "Gaddafi Given Yugoslavia's Top Medal By Milosevic". Reuters. 26 October 1999. http://www.alb-net.com/kcc/102699.htm.

[142] Rayner, Gordon (28 August 2010). "Yvonne Fletcher killer may be brought to justice". The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/law-and-order/7967820/Yvonne-Fletcher-killer-may-be-brought-to-justice.html.

[autogenerated183-143] Lee Davis, Brian. Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya.. p. 183.

[144] ប្រធានាធិបតីរ៉ូណាល់ រីហ្កេន (10 March 1982). "Proclamation 4907 – Imports of Petroleum". US Office of the Federal Register. Archived from the original on មីនា. Retrieved 16 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[145] "Blair hails new Libyan relations". BBC News. 25 March 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/3566545.stm.

[146] Marcus, Jonathan (15 May 2006). "Washington's Libyan fairy tale". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4774305.stm.

[147] Leverett, Flynt (23 January 2004). "Why Libya Gave Up on the Bomb". The New York Times. https://www.nytimes.com/2004/01/23/opinion/why-libya-gave-up-on-the-bomb.html.

[France_24_2010-148] "Gaddafi warns Sudan secession would be dangerous for Africa". France 24. 10 Oct 2010. Archived from the original on 28 មិថុនា 2021. Retrieved 16 ធ្នូ 2021.

[149] "Libya rejects EU plans for migrant centers on its territory". Reuters. 20 July 2018. https://www.reuters.com/article/us-europe-migrants-libya/libya-rejects-eu-plans-for-migrant-centers-on-its-territory-idUSKBN1KA0X3.

[150] "Libyan authorities oppose EU migrant plans". EUobserver. 8 February 2017. https://euobserver.com/migration/136837.

[151] "(អង់គ្លេស) Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. Archived from the original on 6 សីហា 2019. Retrieved 16 ធ្នូ 2021.

[152] "Libya". Human Rights Watch. 11 January 2016. Archived from the original on 16 ធ្នូ 2016.

[153] "Here are the 10 countries where homosexuality may be punished by death". The Washington Post. 16 June 2016. Archived from the original on 11 វិច្ឆិកា 2016.

[star-oil-154] {១៥៤,០} ^{១៥៤,១} ^{១៥៤,២} ^{១៥៤,៣} ^{១៥៤,៤} "Oil production boosts Libya economy, instability hampers reconstruction". The Daily Star. 20 October 2012. http://www.dailystar.com.lb/Business/Middle-East/2012/Oct-20/192086-oil-production-boosts-libya-economy-instability-hampers-reconstruction.ashx.

[eia-libya-155] "Libya – Analysis". U.S. Energy Information Administration. Archived from the original on 9 ធ្នូ 2012.

[156] World Bank, Oil Rents as % of GDP Archived 30 January 2018 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.

[opec-libya-157] {១៥៧,០} ^{១៥៧,១} ^{១៥៧,២} "Libya facts and figures". OPEC. Archived from the original on 19 ឧសភា 2014.

[158] "(អង់គ្លេស) Upper Middle Income Economies". ធនាគារពិភពលោក. Archived from the original on 24 ឧសភា 2008. Retrieved 18 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[159] "(អង់គ្លេស) Libyan Arab Jamahiriya Report". ឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកផ្នែកសិទ្ធិមនុស្ស. Archived from the original on 14 កញ្ញា 2013. Retrieved 18 ធ្នូ 2021.

[imf-survey-160] "Libya on Recovery Path but Faces Long Rebuilding Effort". IMF. Archived from the original on 5 កុម្ភៈ 2013.

[ilo-libya-161] {១៦១,០} ^{១៦១,១} "(អង់គ្លេស) Libya". អង្គការពលកម្មអន្តរជាតិ. Archived from the original on 24 ធ្នូ 2012.

[african-outlook-162] {១៦២,០} ^{១៦២,១} "(អង់គ្លេស) Libya". ទស្សនវិស័យសេដ្ឋកិច្ចអាហ្វ្រិក (AEO). Archived from the original on 26 មីនា 2013. Retrieved 2021-12-18. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[163] "Libya's Jobless Rate at 20.7 Percent". Reuters Africa. 2 March 2009. https://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE52106820090302.

[164] "More men unemployed than women in Libya: report". Al Arabiya. 18 March 2012. Archived from the original on 2 ឧសភា 2012. Retrieved 18 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[165] "Safe Drinking Water" (PDF). WHO/UNIADF Joint Monitoring Programme. Archived from the original (PDF) on 14 វិច្ឆិកា 2012. Retrieved 18 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[fao_giews-166] {១៦៦,០} ^{១៦៦,១} ^{១៦៦,២} ^{១៦៦,៣} "Country Brief on Libya". FAO Global Information and Early Warning System on Food and Agriculture. Archived from the original on 11 វិច្ឆិកា 2012.

[voa-olive-167] "Olive Oil – Libya's Other Oil Economy". VOA News. Archived from the original on 6 សីហា 2012. Retrieved 19 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[168] "Libya – Trade". European Commission. Archived from the original on 13 កុម្ភៈ 2013.

[169] Philips' Modern School Atlas, 1987, 1983 GNP per capita figures are quoted in a list.

[170] "In a pure coincidence, Gaddafi impeded U.S. oil interests before the war" Archived 27 July 2011 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., Glenn Greenwald. Salon. 11 មិថុនា 2011. ដក់ស្រង់នៅថ្ងៃ 19 ធ្នូ 2021។

[spooks-171] {១៧១,០} ^{១៧១,១} ^{១៧១,២} "Libya". The World Factbook. Archived from the original on 9 មករា 2021. Retrieved 19 ធ្នូ 2021.

[172] John Pike. "Libya Special Weapons News". Global Security Report. Archived from the original on 2 មេសា 2013. Retrieved 19 ធ្នូ 2021.

[173] "WTO go-ahead for Libya talks". BBC. 27 July 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3929727.stm.

[174] Cohn, Carolyn (24 July 2009). "Libya expects nearly $2 bln in new FDI". Reuters Africa. https://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE56N02L20090724.

[175] "Shell returns to Libya with gas exploration pact". Oil & Gas News. 9–15 May 2005. Archived from the original on 13 ឧសភា 2005. Retrieved 19 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[176] Jawad, Rana (31 May 2006). "Libyan aviation ready for take-off". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/5030998.stm.

[177] Bangs, Richard; Ammar Mabrouk Eltaye. "Libya sees thriving tourism industry ahead". NBC News. http://www.nbcnews.com/id/5210117.

[178] Rosenthal, Elisabeth (16 October 2007). "A Green Resort Is Planned to Preserve Ruins and Coastal Waters". The New York Times. https://www.nytimes.com/2007/10/16/science/16liby.html.

[179] "Libyan sovereign wealth fund 'missing $2.9bn'". BBC News Business. 26 August 2011. https://www.bbc.co.uk/news/business-14684547.

[180] "As The Power Struggle Endures, Libya Eyes 900,000 Bpd Oil Output". http://www.thenational.ae/world/middle-east/libya-militias-battle-for-control-of-oil-ports.

[181] Guinness World Records 2008 Book. ISBN 978-1-904994-18-3

[182] Moutaz Ali. "The Eighth Wonder of the World?". Quantara.de.

[183] In battle for Libya's oil, water becomes a casualty. Reuters. 2 July 2019.

[184] "(បារាំង) Libye : Les terribles séquelles de l'intervention de l'OTAN". 11 November 2019. Archived from the original on 21 មេសា 2021. Retrieved 19 ធ្នូ 2021.

[185] Zakaria, Fareed (25 February 2011). "Gadhafi's brutal regime can't survive". CNN. http://edition.cnn.com/2011/OPINION/02/25/zakaria.libya.gadhafi/index.html.

[186] "Libya". Countrystudies.us. Archived from the original on 26 សីហា 2013. Retrieved 20 កុម្ភៈ 2021.

[187] "Uprising in Libya: 'Survival Hinges on Tribal Solidarity'". Der Spiegel. 23 February 2011. http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,747234,00.html.

[188] Al-Hawaat, Ali. "The Family and the work of women, A study in the Libyan Society". National Center for Research and Scientific Studies of Libya. Archived from the original on 3 មេសា 2003. Retrieved 20 ធ្នូ 2021. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[189] "UNHCR Global Appeal 2013 Update". ឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកជនភៀសខ្លួន (UNHCR). Archived from the original on 7 វិច្ឆិកា 2014. Retrieved 20 ធ្នូ 2021.

[190] "Health". SESRIC. Archived from the original on 23 តុលា 2014. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[191] "Demography". SESRIC. Archived from the original on 23 តុលា 2014. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[Libedu-192] {១៩២,០} ^{១៩២,១} ^{១៩២,២} Clark, Nick (July 2004). "Education in Libya". World Education News and Reviews, Volume 17, Issue 4. Archived from the original on 8 កុម្ភៈ 2013. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[193] "Education of Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 21 កញ្ញា 2012. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022.

[unescolit-194] "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics. Archived from the original on 29 តុលា 2013. Retrieved 2022-02-04. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[Libedu2-195] El-Hawat, Ali (8 January 2013). "Country Higher Education Profiles – Libya". International Network for Higher Education in Africa. Archived from the original on 5 មិថុនា 2010. Retrieved 4 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[196] "(អង់គ្លេស) Libya". Encyclopedia Britannica (Encyclopædia Britannica Online). 2012. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/339574/Libya/46542/Climate#toc46545.

[Dupree_1958_loc=33-44-197] Dupree, Louis (1958). "The Non-Arab Ethnic Groups of Libya". Middle East Journal 12 (1): 33–44.

[198] "(អង់គ្លេស) Libya – Italian colonization". Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/339574/Libya/46562/Italian-colonization.

[199] Tsourapas, Gerasimos (17 March 2015). "(អង់គ្លេស) The Politics of Egyptian Migration to Libya". Middle East Research and Information Project. Archived from the original on 11 វិច្ឆិកា 2016. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022.

[EU_migrant_policy_Centre-200] {២០០,០} ^{២០០,១} "Migration Facts Libya" (PDF). Migrationpolicycentre.eu. Archived from the original (PDF) on 4 មីនា 2016. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[201] Brachet, Julien (2016). "(អង់គ្លេស) Policing the Desert: The IOM in Libya Beyond War and Peace". Antipode 48: 272–292. DOI:10.1111/anti.12176.^{[តំណភ្ជាប់ខូច]}

[202] Abdusamee, Mohammed; Hacaoglu, Selcan (17 June 2020). "(អង់គ្លេស) Top Turkish Ministers Meet UN Backed Libyan Government". Bloomberg. Archived from the original on 11 សីហា 2020. Retrieved 2022-02-05. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[203] "Libya, Tunisia: Migrants – Migration News | Migration Dialogue". Migration.ucdavis.edu. Archived from the original on 5 មីនា 2016. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022.

[204] "Libya Herald, Updated: 2,000 Filipino workers in Libya, 126 infected and 6 died of Coronavirus". libyaherald.com. Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 5 កុម្ភៈ 2022.

[Cfbly-205] {២០៥,០} ^{២០៥,១} ^{២០៥,២} "Libya". CIA. Archived from the original on 9 មករស 2021. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[206] "Tamazight declared official language in Amazigh-peopled districts". Life. 22 February 2017. Archived from the original on 17 មីនា 2017. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.

[207] "The Importance Of English As A Foreign Language In Libya". Archived from the original on 15 មេសា 2021. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.

[Chivvis-2014-208] Chivvis, Christopher S.; Martini, Jeffrey (18 March 2014). Libya After Qaddafi: Lessons and Implications for the Future. Rand Corporation. p. 49. ល.ស.ប.អ. 978-0-8330-8489-7. https://books.google.com/books?id=PUAkAwAAQBAJ&pg=PA49។ បានយកមក 6 កុម្ភៈ 2022.

[209] "Minority Muslim Groups". Islamopedia Online. Archived from the original on 15 មេសា 2016. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[210] "Pakistani Ahmedis Held". Libya Herald (Tripoli). 16 January 2013. http://www.libyaherald.com/2013/01/16/pakistani-ahmedis-held/.

[senussi-211] "The Sanusis". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 21 កញ្ញា 2012. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.

[212] "Islam in Revolutionary Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. Archived from the original on 21 កញ្ញា 2012. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022.

[213] "Derna: An Islamic State emirate on Egypt's borders". Egypt Independent. 15 October 2014. http://www.egyptindependent.com/news/derna-islamic-state-emirate-egypt-s-borders.

[214] Faucon, Benoît; Bradley, Matt (17 February 2015). "Islamic State Gained Strength in Libya by Co-Opting Local Jihadists". The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/articles/islamic-state-gained-strength-in-libya-by-co-opting-local-jihadists-1424217492.

[215] Moore, Jack (29 January 2015). "Al-Qaeda 'Islamic Police' on Patrol in Libyan City Contested With ISIS". Newsweek. http://www.newsweek.com/al-qaeda-islamic-police-patrol-libyan-city-contested-isis-302961.

[216] "Christian Communities". Islamopedia Online. Archived from the original on 26 មីនា 2016. Retrieved 6 កុម្ភៈ 2022. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[១]

[b]

[២]

[៣]

[៤]

[៥]

[៦]

[៧]

[៨]

[៩]

[១០]

[១១]

[១២]

[១៣]

[១៤]

[១៥]

[១៦]

[១៧]

[១៨]

[១៩]

[២០]

[២១]

[២២]

[២៣]

[២៤]

[២៥]

[២៦]

[២៧]

[២៨]

[២៩]

[៣០]

[៣១]

[៣២]

[៣៣]

[៣៤]

[៣៥]

[៣៦]

[៣៧]

[៣៨]

[៣៩]

[៤០]

[៤១]

[៤២]

[៤៣]

[៤៤]

[៤៥]

[៤៦]

[៤៧]

[៤៨]

[៤៩]

[៥០]

[៥១]

[៥២]

[៥៣]

[៥៤]

[៥៥]

[៥៦]

[៥៧]

[៥៨]

[៥៩]

[៦០]

[៦១]

[៦២]

[៦៣]

[៦៤]

[៦៥]

[៦៦]

[៦៧]

[៦៨]

[៦៩]

[៧០]

[៧១]

[៧២]

[៧៣]

[៧៤]

[៧៥]

[៧៦]

[៧៧]

[៧៨]

[៧៩]

[៨០]

[៨១]

[៨២]

[៨៣]

[៨៤]

[៨៥]

[៨៦]

[៨៧]

[៨៨]

[៨៩]

[៩០]

[៩១]

[៩២]

[៩៣]

[៩៤]

[៩៥]

[៩៦]

[៩៧]

[៩៨]

[៩៩]