អ៊ីរ៉ង់

សាធារណរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ង់

جمهوری اسلامی ایران
ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
បាវចនា: استقلال., آزادی., جمهوری اسلامی ឯករាជ្យ សេរីភាព សាធារណរដ្ឋឥស្លាម
ភ្លេងជាតិ:  ភ្លេងជាតិនៃសាធារណរដ្ឋអ៊ីស្លាមអ៊ីរ៉ង់
រដ្ឋធានី និង ទីក្រុងធំបំផុត	តេហេរ៉ង់ 35°41′N 51°25′E
ភាសាផ្លូវការ	ពែក្ស ឬ ភឺសៀ
ភាសាទទួលស្គាល់តាមតំបន់	បញ្ជីភាសា ៥៣% ព្សែក ១៨% អាស៊ែបៃសង់ និងក្រុមភាសាតួកស៊ីកដទៃផ្សេងទៀត ១០% ឃឺឌីស ៧% ហ្គីឡាគី និងម៉ាហ្សាន់ដារ៉ានី ៦% ឡូរី ២ %បាឡូឈី ២% អារ៉ាប់ ២% ភាសាផ្សេងៗទៀត
ក្រុមជនជាតិ	បញ្ជីក្រុមជនជាតិ ៦១% ពែក្ស ១៦% អាស៊ែបៃសង់ ១០% ឃឺត ៦% ឡរ ២% តួកមែន ២% បាឡូឈី ២% អារ៉ាប់ ១% ជនជាតិដទៃទៀត
រដ្ឋឯកភូត, សាធារណរដ្ឋឥស្លាមប្រកាន់ប្រព័ន្ធប្រធានាធិបតីនិយម
▪ មេដឹកនាំកំពូល	អាលី កាមេនី
▪ ប្រធានាធិបតី	អ៊ីប្រាហ៊ីម រ៉ៃស៊ី
▪ អនុប្រធានាធិបតេយ្យដំបូង	មហាម៉ាដ ម៉ុក្កប៊ែរ
▪ ប្រធានសភា	មហាម៉ាដ បាហ្កែរ ហ្កាលីបាហ្វ
▪ ប្រមុខប្រធានយុត្តិធម៌	ហ្កូឡាមហូស៊ាន ម៉ូសេនី អ៊ីចេអ៊ី
នីតិប្បញ្ញត្តិ	សភាព្រឹក្សាយោបល់ឥស្លាម
និម្មិតកម្ម
▪ ចក្រភពមេដេស	៦៧៨ មុន គ.ស.
▪ ចក្រភពសេហ្វេវីដ	១៥០១
▪ រាជវង្សអាហ្វសារីដ	១៧៣៦
▪ រាជវង្សហ្សាន	១៧៥១
▪ អ៊ីរ៉ង់កាចារ	១៧៩៦
▪ អ៊ីរ៉ង់ប៉ាឡាវី	១៥ ធ្នូ ១៩២៥
▪ បដិវត្តន៍ឥស្លាម	១១ កុម្ភៈ ១៩៧៩
▪ ប្រកាស់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ	៣ ធ្នូ ១៩៧៩
ក្រឡាផ្ទៃ
▪ ផ្ទៃសរុប	១,៦៤៨,១៩៥ គ.ម2   (ទី១៨)
▪ ផ្ទៃទឹក (%)	១.៦៣ (ឆ្នាំ២០១៥)
ប្រជាជន
▪ ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០១៩)	៨៣,១៣៨,៧៤១ (ទី១៧)
▪ សន្ទភាព	៤៨ នាក់/គ.ម2   (ទី១៦២)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)
▪ សរុប	$១.០០៧ ពាន់លាន (ទ្រីលាន) (ទី១៨)
▪ ក្នុងម្នាក់	$១១,៩៦៣ (ទី៦៦)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០)
▪ សរុប	$៦១១ ពាន់លាន (ទី២១)
▪ ក្នុងម្នាក់	$៧,២៥៧ (ទី៧៨)
ជីនី (២០១៨)	42.0 មធ្យម
HDI (2010)	0.783 ខ្ពស់ · ទី៧០
រូបិយវត្ថុ	រៀលអ៊ីរ៉ង់ (﷼) (IRR)
ល្វែងម៉ោង	UTC០៣:៣០ (IRST)
▪ រដូវក្តៅ (DST)	UTC០៤:៣០ (ម៉ោងទិនប្រភាអ៊ីរ៉ង់ (IRDT))
ទិសចរាចរណ៍	ស្តាំ
ក្រមហៅទូរស័ព្ទ	៩៨
ក្រម ISO 3166	IR
ដែនកម្រិតកំពូល	.ir, ایران.

អ៊ីរ៉ង់ (ភាសាពែរ្ស៖ ايران) អាចហៅម្យ៉ាងទៀតបានថា ពែក្ស, មានឈ្មោះជាផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ង់ គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅតំបន់អាស៊ីខាងលិច។ ប្រទេសនេះមានព្រំប្រទល់ជាប់នឹងប្រទេសអាមេនីនិងអាស៊ែបៃសង់នៅទិសពាយព្យ ខាងជើងជាប់សមុទ្រកាសព្យែន ភាគឥសាន្តជាប់នឹងប្រទេសតួកមេនីស្ថាន ខាងកើតជាប់អាហ្វកានីស្ថាន ភាគអាគ្នេយ៍ជាប់នឹងប៉ាគីស្ថាន ខាងត្បូងជាប់ឈូងសមុទ្រពែក្សនិងឈូងសមុទ្រអូម៉ង់ រីឯភាគខាងលិចវិញគឺជាប់នឹងប្រទេសតួកគីនិងអ៊ីរ៉ាក់។ ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បានគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដីសរុប ១,៦៤៨,១៩៥ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ និងមានប្រជាជនចំនួន ៨៥ លាននាក់។ វាជាប្រទេសធំបំផុតទីពីរនៅអនុតំបន់បជ្ឈឹមបូព៌ា (ក្រោមអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) និងជាប្រទេសធំបំផុតទីប្រាំមួយប្រចាំទ្វីបអាស៊ី ហើយទីក្រុងតេហេរ៉ង់គឺជារដ្ឋធានីនិងជាទីក្រុងធំបំផុតរបស់ប្រទេសមួយនេះ។

អ៊ីរ៉ង់គឺជាទីកន្លែងកំណើតនៃអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់មួយនៅលើពិភពលោកដោយចាប់ផ្តើមជាមួយនគរអ៊ីឡាមតូចៗនៅក្នុងសហស្សវត្ស៍ទីបួនមុន គ.ស។ នគរទាំងនោះត្រូវបានបង្រួបបង្រួមជារដ្ឋតែមួយឈ្មោះថាមេដេសនៅក្នុងសតវត្សទី ៧ មុន គ.ស ហើយនៅក្នុងសតវត្សទី ៦ មុន គ.ស ចក្រភពអាឆេមីនីដ្ស៍ក៏និម្មិតឡើងនិងត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមហាអំណាចពិភពលោកដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ ចក្រភពមួយនេះក៏ដួលរលំទៅវិញនៅក្នុងសតវត្សទីបួនមុន គ.ស និងបានបែកបាក់ជារដ្ឋអេលីនីស្ទីកតូចៗ។ ការបះបោរជាតិនិយមបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងសតវត្សទីបីមុន គ.ស ហើយចក្រភពប៉ារធ្យាក៏បានលិចឡើងរួចបានស្នងបន្តដោយចក្រភពសាស្សានីដ្ស៍នៅក្នុងសតវត្សទីបីនៃ គ.ស។ ពួកអារ៉ាប់មូស្លីមបានចូលត្រួតត្រាលើចក្រភពមួយនេះនៅក្នុងសតវត្សទី ៧ ដែលនាំឱ្យមានឥស្លាមនីយកម្មនៅក្នុងតំបន់។ ក្រោយៗមក អ៊ីរ៉ង់បានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលចម្បងនៃវប្បធម៌និងការរៀនសូត្រអំពីសាសនាឥស្លាមហើយសិល្បៈ អក្សរសាស្ត្រ ទស្សនវិជ្ជា និងស្ថាបត្យកម្មរបស់វាបានសាយភាយទៅពាសពេញពិភពមូស្លីម។ ក្នុងរយៈពេលពីរសតវត្សបន្ទាប់ រាជវង្សឥស្លាមជាបន្តបន្ទាប់គ្នាបានលេចរូបរាងឡើងនិងបានដួលរលំទៅវិញមុនពេលត្រូវពួកសែលជុកទួកនិងម៉ុងកូលចូលមកត្រួតត្រា។ នៅសតវត្សរ៍ទី ១៥ ជនជាតិដើមសេហ្វេវីដបានស្តារឡើងនូវរដ្ឋបង្រួបបង្រួមនិងអត្តសញ្ញាណជាតិអ៊ីរ៉ង់វិញហើយបានបរិវត្តប្រទេសទៅកាន់សាសនាឥស្លាមនិកាយស៊ីអ៊ីត។ ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បានក្លាយជាមហាអំណាចពិភពលោកម្តងទៀតនៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់ណាដែរ ស្សារក្នុងអំឡុងសតវត្សទី ១៨ ក៏ប៉ុន្តែនៅក្នុងសតវត្សទី ១៩ ឥទ្ធិពលអ៊ីរ៉ង់បានធ្លាក់ចុះវិញបន្ទាប់ពីបាត់បង់ទឹកដីមួយចំនួនរបស់ខ្លួនទៅរុស្ស៊ី។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី ២០ អ៊ីរ៉ង់បានឆ្លងកាត់បដិវត្តន៍រដ្ឋធម្មនុញ្ញពែក្ស។ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីធ្វើជាតូបនីយកម្មវិស័យប្រេងឥន្ធនៈហ្វូស៊ីលពីក្រុមហ៊ុនលោកខាងលិចបាននាំឱ្យមានរដ្ឋប្រហារអង់គ្លេស-អាមេរិកនៅឆ្នាំ១៩៥៣ ហើយអំណាចត្រូវធ្លាក់ក្រោមរាជានិយមទាំងស្រុង ចំណែកឯឥទ្ធិពលនយោបាយលោកខាងលិចក៏បន្តកើនឡើងលើសដើម។ បន្ទាប់ពីបដិវត្តន៍អ៊ីរ៉ង់ឆ្នាំ១៩៧៩ របបសាធារណរដ្ឋឥស្លាមថ្មីក៏បានប្រកាសឡើងដោយរូហូឡា កូមេនីដែលត្រូវជាមេដឹកនាំកំពូលដំបូងបង្អស់របស់អ៊ីរ៉ង់។

រដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់គឺប្រកាន់លទ្ធិទេវាធិបតេយ្យឥស្លាមដែលមានលក្ខណៈជាប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យប្រធានាធិបតីនិយមដោយសិទ្ធិអំណាចខ្ពស់បំផុតត្រូវស្ថិតនៅក្រោម"មេដឹកនាំកំពូល"ទាំងស្រុងដែលសព្វថ្ងៃកំពុងកាន់ដោយអាលី កាមេនី។ រដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជារដ្ឋាភិបាលផ្តាច់ការនិងថែមទាំងបានទាក់ទាញសេចក្តីរិះគន់ជាច្រើនលើករណីរំលោភបំពានសិទ្ធិមនុស្សនិងសេរីភាពជនស៊ីវិលដូចជាការបង្ក្រាបបាតុកម្មមហាជនដោយប្រើប្រាស់អំពើហឹង្សា ការបោះឆ្នោតជាតិប្រព្រឹត្តិទៅដោយអយុត្តិធម៌ និងសិទ្ធិស្ត្រីនិងកុមារមានការកំណត់។ល។

អ៊ីរ៉ង់គឺជាមហាអំណាចតំបន់និងមជ្ឈឹមដែលមានទីតាំងភូមិសាស្ត្រនយោបាយនៅទ្វីបអាស៊ី។ វាគឺជាប្រទេសស្ថាបនិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ អង្គការសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច អង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម និងអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត។ អ៊ីរ៉ង់រួមមានទីបម្រុងប្រេងហ្វូស៊ីលជាច្រើនដូចជា ទីផ្គត់ផ្គង់ឧស្ម័នធម្មជាតិធំជាងគេទីពីរលើពិភពលោកនិងទីបម្រុងប្រេងកាតធំជាងគេទីបួន។ កេរដំណែលវប្បធម៌ដ៏សំបូរបែបរបស់ប្រទេសនេះត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងដោយសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោកចំនួន ២២ របស់ខ្លួននៅក្នុងអង្គការយូណេស្កូ។ ចាប់តាំងពីកកើតមក អ៊ីរ៉ង់គឺជារដ្ឋពហុជាតិហើយសព្វថ្ងៃគឺនូវតែជាសង្គមពហុនិយមដែលមានក្រុមជនជាតិភាគតិច ភាសា និងសាសនាចម្រុះជាច្រើន។ ទោះបីជាជំរឿនរដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់អះអាងថាអ៊ីរ៉ង់ជាមូស្លីម ៩៩.៥% ក៏ដោយមានតែ ៧៣% ប៉ុណ្ណោះដែលចាត់ទុកសាសនាជាផ្នែកសំខាន់នៃជីវិតរបស់ពួកគេ។ ទោះជារដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់បានអះអាងថាប្រជាជនខ្លួន ៩៩.៥% ជាអ្នកកាន់សាសនាឥស្លាមក្តីប៉ុន្តែបើយោងតាមការស្រាវជ្រាវរបស់ភ្ជូ (Pew) បានឱ្យដឹងថា ប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់តែ ៧៣% ប៉ុណ្ណោះដែលចាត់ទុកសាសនាជាចំណែកដ៏សំខាន់នៅក្នុងជីវិតរបស់ពួកគេ។ ផ្អែកតាមការស្រាវជ្រាវឯករាជ្យរបស់ ហ្គាម៉ាអាន (GAMAAN) បានឱ្យដឹងថា ប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់ប្រមាណ ៣២.៥% ប៉ុណ្ណោះដែលបានអះអាងខ្លួនថាជាអ្នកកាន់និកាយស៊ីអ៊ីត។ ការផ្លាស់ប្តូរប្រជាសាស្រ្តសាសនានៅក្នុងប្រទេសត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាលទ្ធផលនៃការរីកចម្រើនខាងលោកិយនិងជាតិនិយមពែរ្ស។ កំណើនជាតិនិយមនិងការលែងជឿលើជំនឿសាសនាបានបណ្តាលឱ្យប្រជាសាស្ត្រសាសនាអ៊ីរ៉ង់ទទួលរងការផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងច្រើន។

ប្រវត្តិសាស្រ្ត

អត្ថបទដើមចំបង: ប្រវត្តិសាស្ត្រអ៊ីរ៉ង់

អ៊ីរ៉ង់ត្រូវបានគេហៅភឺសៀ(រយះពេលយូមកហើយដោយមនុស្សដែលមិនមែនជាជនជាតិអ៊ីរ៉ង់)។ប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់រឺប្រជាជនភឺសៀបានហៅប្រទេសរបស់ពួកគេជាអ៊ីរ៉ង។ប៉ុន្តែឈ្មោះផ្លូវការគឺភឺសៀសំរាប់ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិនិងការកត់ត្រាផ្សេងៗ។នៅឆ្នាំ១៩៣៥Reza Shāh Pahlavi,

ភូមិសាស្ត្រ

អត្ថបទដើមចំបង: ភូមិសាស្ត្រអ៊ីរ៉ង់

រដ្ឋបាលនៃប្រទេស

ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ស្ថិតនៅតំបន់អាស៊ីកណ្ដាល ដែលមាន ផ្ទៃដី ១,៦៩៨,១៤៥ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ(១៧ លើពិភពលោក) ប្រជាជន ៨២,៥៣១,៧០០(១៨ លើពិភពលោក)ស្ថិតិឆ្នាំ២០១៨ ដង់ស៊ីតេប្រជាជន ៤៨នាក់/គីឡូម៉ែត្រ^២។

ខេត្តបច្ចុប្បន្ន

ខេត្តនៃប្រទេសអ៊ីរ៉ង់

ខេត្តនៃប្រទេសអ៊ីរ៉ង់

ឈ្មោខេត្តជាអក្សរខ្មែរ	ឈ្មោះខេត្តជាអក្សរអង់គ្លេស	ក្រុងរួមខេត្ត	ផ្ទៃដី	ចំនួនប្រជាជន	ដង់ស៊ីតេប្រជាជន/គីឡូម៉ែត្រ២	ក្រុង	ផែនទី	ចំណាំ
	Alborz	Karaj	5,833 km2 (2,252 sq mi)	2,712,400
	Ardabil	Ardabil	17,800 km2 (6,900 sq mi)	1,270,420
	Azerbaijan, East	Tabriz	45,650 km2 (17,630 sq mi)	3,909,652
	Azerbaijan, West	Urmia	37,437 km2 (14,455 sq mi)	3,265,219
	Bushehr	Bushehr	22,743 km2 (8,781 sq mi)	1,163,400
	Chahar Mahaal and Bakhtiari	Shahrekord	16,332 km2 (6,306 sq mi)	947,763	54.8
	Fars	Shiraz	122,608 km2 (47,339 sq mi)	4,851,274	37.5
	Gilan	Rasht	14,042 km2 (5,422 sq mi)	2,530,696	176.7
	Golestan	Gorgan	20,195 km2 (7,797 sq mi)	1,868,819	88.0	11
	Hamadan	Hamadan	style="text-align:right"| 19,368 km2 (7,478 sq mi)	1,738,234	90.8	8
	Hormozgān	Bandar Abbas	70,669 km2 (27,285 sq mi)	1,776,415	22.3	11
	Ilam	Ilam	20,133 km2 (7,773 sq mi)	580,158	27.7	7
Isfahan	Isfahan	107,029 km2 (41,324 sq mi)	5,120,850	45.6 /km2 (118 /sq mi)	21	In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.
Kerman	Kerman	183,285 km2 (70,767 sq mi)	3,164,718	16.3 /km2 (42 /sq mi)	14
Kermanshah	Kermanshah	24,998 km2 (9,652 sq mi)	1,952,434	77.8 /km2 (202 /sq mi)	13	Between 1950 and 1979, both Kermanshah province and city were known as Kermanshahan and between 1979 and 1995 were known as Bakhtaran.
Khorasan, North	Bojnourd	28,434 km2 (10,978 sq mi)	863,092	30.5 /km2 (79 /sq mi)	6	On 29 September 2004, Khorasan was divided into three provinces. North Khorasan; Razavi Khorasan; South Khorasan.
Khorasan, Razavi	Mashhad	118,884 km2 (45,901 sq mi)	6,434,501	41.4 /km2 (107 /sq mi)	29	On 29 September 2004, Khorasan was divided into three provinces. North Khorasan; Razavi Khorasan; South Khorasan.
Khorasan, South	Birjand	151,913 km2 (58,654 sq mi)	768,898	9.5 /km2 (25 /sq mi)	8	On 29 September 2004, Khorasan was divided into three provinces. North Khorasan; Razavi Khorasan; South Khorasan.
Khuzestan	Ahvaz	64,055 km2 (24,732 sq mi)	4,710,509	67.8 /km2 (176 /sq mi)	18
Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad	Yasuj	15,504 km2 (5,986 sq mi)	713,052	42.5 /km2 (110 /sq mi)	5	Originally part of Khuzestan province. Until 1990, the province was known as Bovir Ahmadi and Kohkiluyeh.
Kurdistan	Sanandaj	29,137 km2 (11,250 sq mi)	1,603,011	51.3 /km2 (133 /sq mi)	9	Originally part of Gilan province.
Lorestan	Khorramabad	28,294 km2 (10,924 sq mi)	1,760,649	62.0 /km2 (161 /sq mi)	9	Originally part of Khuzestan province.
Markazi	Arak	29,130 km2 (11,250 sq mi)	1,429,475	48.5 /km2 (126 /sq mi)	10	Originally part of Mazandaran province. In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.
Mazandaran	Sari	23,701 km2 (9,151 sq mi)	3,283,582	129.7 /km2 (336 /sq mi)	15
Qazvin	Qazvin	15,549 km2 (6,004 sq mi)	1,273,761	77.3 /km2 (200 /sq mi)	5	On 31 December 1996, the shahrestans of Qazvin and Takestan were separated from Zanjan province to form the province of Qazvin.
Qom	Qom	11,526 km2 (4,450 sq mi)	1,292,283	99.9 /km2 (259 /sq mi)	1	Until 1995, Qom was a shahrestan of Tehran province.
Semnan	Semnan	97,491 km2 (37,641 sq mi)	702,360	6.5 /km2 (17 /sq mi)	4	Originally part of Mazandaran province. In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.
Sistan and Baluchestan	Zahedan	180,726 km2 (69,779 sq mi)	2,775,014	13.9 /km2 (36 /sq mi)	8	Until 1986, the province was known as Baluchestan and Sistan.
Tehran	Tehran	18,814 km2 (7,264 sq mi)	13,267,637	647.6 /km2 (1,677 /sq mi)	13	Until 1986, Tehran was part of Markazi province.
Yazd	Yazd	129,285 km2 (49,917 sq mi)	1,138,533	8.3 /km2 (21 /sq mi)	10	Originally part of Isfahan province. In 1986, part of Kerman province was transferred to Yazd province. In 2002, Tabas shahrestan (area: 55,344 km²) was transferred from Khorasan province to Yazd.
Zanjan	Zanjan	21,773 km2 (8,407 sq mi)	1,057,461	46.6 /km2 (121 /sq mi)	7	Originally part of Gilan province. In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.
Iran (Total)	Tehran	1,628,554 km2 (628,788 sq mi)	79,926,270	46.1 /km2 (119 /sq mi)	342