អ៊ីរ៉ង់

សាធារណរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ង់
جمهوری اسلامی ایران (ភាសាពែរ្ស)
	ទង់ជាតិ វរលញ្ឆករ
	បាវចនា; استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی ; "ឯករាជ្យ សេរីភាព សាធារណរដ្ឋឥស្លាម"
	ភ្លេងជាតិ; سرود ملی جمهوری اسلامی ایران; (ភ្លេងជាតិនៃសាធារណរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ង់)
	ទីតាំងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ (ក្រហម) នៅលើភូគោល
រដ្ឋធានី; និង ទីក្រុងធំបំផុត	តេហេរ៉ង់; 35°41′N 51°25′E / 35.683°N 51.417°E
ភាសាផ្លូវការ	ភាសាពែរ្ស
ភាសាប្រចាំតំបន់	បញ្ជីភាសា ៥៣% ពែរ្ស ; ១៨% អាស៊ែបៃសង់ និងក្រុមភាសាតួកគីកដទៃទៀត ; ១០% ឃឺដ ; ៧% ហ្គីឡាគី និងម៉ាហ្សាន់ដារ៉ានី ; ៦% ឡូរី ; ២ %បាឡូឈី ; ២% អារ៉ាប់ ; ២% ភាសាផ្សេងៗទៀត;
ក្រុមជនជាតិ	បញ្ជីក្រុមជនជាតិ ៦១% ពែរ្ស ; ១៦% អាស៊ែបៃសង់ ; ១០% ឃឺត ; ៦% ឡូរី ; ២% តួកមែន ; ២% បាឡូឈី ; ២% អារ៉ាប់ ; ១% ជនជាតិដទៃទៀត;
រដ្ឋាភិបាល	សាធារណរដ្ឋឥស្លាមអាស្រ័យសភាឯកភូតប្រធានាធិបតីនិយមប្រកាន់របបទេវាធិបតេយ្យខាមេនីនិយម
- មេដឹកនាំកំពូល	អាលី ខាមេនៃ
- ប្រធានាធិបតី	អ៊ីប្រាហ៊ីម រ៉ៃស៊ី
- អនុប្រធានាធិបតី	មហាម៉ាដ ម៉ុក្កប៊ែរ
- ប្រធានសភា	មហាម៉ាដ បាហ្កែរ ហ្កាលីបាហ្វ
- ប្រធានតុលាការកំពូល	ហ្កូឡាម-ហូសេន ម៉ូសេនី អ៊ីចេអ៊ី
នីតិបញ្ញត្តិ	សភាព្រឹក្សាឥស្លាម
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
- ចក្រភពមេដេស	ប្រ. ៦៧៨ មុន គ.ស
- ចក្រភពប៉ារទី	២៤៧ មុន គ.ស
- ចក្រភពសាស្សានីដ	គ.ស ២២៤
- រាជវង្សប៊ូយីដ	៩៣៤
- ចក្រភពសេហ្វេវីដ	១៥០១
- រាជវង្សអាហ្វសារីដ	១៧៣៦
- រាជវង្សហ្សាន	១៧៥១
- អ៊ីរ៉ង់កាចារ	១៧៩៦
- អ៊ីរ៉ង់ប៉ាឡាវី	១៥ ធ្នូ ១៩២៥
- បដិវត្តន៍ឥស្លាម	១១ កុម្ភៈ ១៩៧៩
- រដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្ន	៣ ធ្នូ ១៩៧៩
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប	១,៦៤៨,១៩៥ គ.ម២ (ទី១៧)
- ផ្ទៃទឹក (%)	១.៦៣ (គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៥)
ប្រជាជន
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០១៩)	៨៣,១៣៨,៧៤១ (ទី១៧)
- ដង់ស៊ីតេ	៤៨ នាក់/គ.ម២ (ទី១៦២)
GDP (PPP)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២)
- សរុប	១.២៤៦ ទ្រីលានដុល្លារ (ទី២៣)
- ក្នុងម្នាក់	១៤,៥២០ ដុល្លារ (ទី៦៦)
GDP (ចារឹក)	ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២)
- សរុប	១.១៣៦ ទ្រីលានដុល្លារ (ទី១៧)
- ក្នុងម្នាក់	១៣,២៤០ ដុល្លារ (ទី៧៨)
ជីនី (២០១៨)	៤២.០; មធ្យម
HDI (២០១៩)	០.៧៨៣; ខ្ពស់ · ទី៧០
រូបិយវត្ថុ	រៀលអ៊ីរ៉ង់ (﷼) (IRR)
ល្វែងម៉ោង	UTC+០៣:៣០ (IRST)
- រដូវក្តៅ (DST)	UTC+០៤:៣០ (IRDT)
ទម្រង់កាលបរិច្ឆេទ	ឆ្នាំ/ខែ/ថ្ងៃ – yyyy/mm/dd (SH)
ទិសបើកបរ	ស្តាំ
កូដហៅទូរស័ព្ទ	៩៨
កូដ ISO 3166	IR
ដែនកម្រិតខ្ពស់	.ir, ایران.

ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ (ភាសាពែរ្ស៖ ايران) ឬអាចហៅបានថា ពែរ្ស ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋឥស្លាមអ៊ីរ៉ង់ គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅតំបន់អាស៊ីខាងលិច។ ប្រទេសនេះមានព្រំប្រទល់ជាប់ជាមួយប្រទេសអាមេនីនិងអាស៊ែបៃសង់នៅទិសពាយព្យ ខាងជើងជាប់សមុទ្រកាសព្យែន ភាគឥសាន្តជាប់នឹងប្រទេសតួកមេនីស្ថាន ខាងកើតជាប់អាហ្វហ្កានីស្ថាន ភាគអាគ្នេយ៍ជាប់នឹងប៉ាគីស្ថាន ខាងត្បូងជាប់ឈូងសមុទ្រពែរ្សនិងឈូងសមុទ្រអូម៉ង់ រីឯភាគខាងលិចវិញគឺជាប់នឹងប្រទេសតួកគីនិងអ៊ីរ៉ាក់។ ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បានគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដីសរុប ១,៦៤៨,១៩៥ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ និងមានប្រជាជនចំនួន ៨៥ លាននាក់។ វាជាប្រទេសធំបំផុតទីពីរនៅតំបន់មជ្ឈឹមបូព៌ា (ក្រោយអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត) និងជាប្រទេសដែលមានទំហំធំបំផុតទីប្រាំមួយប្រចាំទ្វីបអាស៊ី។ ទីក្រុងតេហេរ៉ង់គឺជារដ្ឋធានី និងជាទីក្រុងធំបំផុតរបស់ប្រទេសមួយនេះ។

អ៊ីរ៉ង់គឺជាទីកន្លែងកំណើតនៃអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់មួយនៅលើពិភពលោកដោយចាប់ផ្តើមជាមួយនគរអ៊ីឡាមតូចៗនៅក្នុងសហស្សវត្ស៍ទីបួនមុន គ.ស។ នគរទាំងនោះត្រូវបានបង្រួបបង្រួមជារដ្ឋតែមួយឈ្មោះថាមេដេសនៅក្នុងសតវត្សទី ៧ មុន គ.ស ហើយនៅក្នុងសតវត្សទី ៦ មុន គ.ស ចក្រភពអាឆេមីនីដ្ស៍ក៏និម្មិតឡើងនិងត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមហាអំណាចពិភពលោកដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ ចក្រភពមួយនេះក៏ដួលរលំទៅវិញនៅក្នុងសតវត្សទីបួនមុន គ.ស និងបានបែកបាក់ជារដ្ឋអេលីនីស្ទីកតូចៗ។ ការបះបោរជាតិនិយមបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងសតវត្សទីបីមុន គ.ស ហើយចក្រភពប៉ារធ្យាក៏បានលិចឡើងរួចបានស្នងបន្តដោយចក្រភពសាស្សានីដ្ស៍នៅក្នុងសតវត្សទីបីនៃ គ.ស។ ពួកអារ៉ាប់មូស្លីមបានចូលត្រួតត្រាលើចក្រភពមួយនេះនៅក្នុងសតវត្សទី ៧ ដែលនាំឱ្យមានឥស្លាមនីយកម្មនៅក្នុងតំបន់។ ក្រោយៗមក អ៊ីរ៉ង់បានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលចម្បងនៃវប្បធម៌និងការរៀនសូត្រអំពីសាសនាឥស្លាមហើយសិល្បៈ អក្សរសាស្ត្រ ទស្សនវិជ្ជា និងស្ថាបត្យកម្មរបស់វាបានសាយភាយទៅពាសពេញពិភពមូស្លីម។ ក្នុងរយៈពេលពីរសតវត្សបន្ទាប់ រាជវង្សឥស្លាមជាបន្តបន្ទាប់គ្នាបានលេចរូបរាងឡើងនិងបានដួលរលំទៅវិញមុនពេលត្រូវពួកសែលជុកទួកនិងម៉ុងកូលចូលមកត្រួតត្រា។ នៅសតវត្សរ៍ទី ១៥ ជនជាតិដើមសេហ្វេវីដបានស្តារឡើងនូវរដ្ឋបង្រួបបង្រួមនិងអត្តសញ្ញាណជាតិអ៊ីរ៉ង់វិញហើយបានបរិវត្តប្រទេសទៅកាន់សាសនាឥស្លាមនិកាយស៊ីអ៊ីត។ ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់បានក្លាយជាមហាអំណាចពិភពលោកម្តងទៀតនៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់ណាដែរ ស្សារក្នុងអំឡុងសតវត្សទី ១៨ ក៏ប៉ុន្តែនៅក្នុងសតវត្សទី ១៩ ឥទ្ធិពលអ៊ីរ៉ង់បានធ្លាក់ចុះវិញបន្ទាប់ពីបាត់បង់ទឹកដីមួយចំនួនរបស់ខ្លួនទៅរុស្ស៊ី។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី ២០ អ៊ីរ៉ង់បានឆ្លងកាត់បដិវត្តន៍រដ្ឋធម្មនុញ្ញពែក្ស។ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីធ្វើជាតូបនីយកម្មវិស័យប្រេងឥន្ធនៈហ្វូស៊ីលពីក្រុមហ៊ុនលោកខាងលិចបាននាំឱ្យមានរដ្ឋប្រហារអង់គ្លេស-អាមេរិកនៅឆ្នាំ១៩៥៣ ហើយអំណាចត្រូវធ្លាក់ក្រោមរាជានិយមទាំងស្រុង ចំណែកឯឥទ្ធិពលនយោបាយលោកខាងលិចក៏បន្តកើនឡើងលើសដើម។ បន្ទាប់ពីបដិវត្តន៍អ៊ីរ៉ង់ឆ្នាំ១៩៧៩ របបសាធារណរដ្ឋឥស្លាមថ្មីក៏បានប្រកាសឡើងដោយរូហូឡា កូមេនីដែលត្រូវជាមេដឹកនាំកំពូលដំបូងបង្អស់របស់អ៊ីរ៉ង់។

រដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់គឺប្រកាន់លទ្ធិទេវាធិបតេយ្យ ឥស្លាមដែលមានលក្ខណៈជាប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យប្រធានាធិបតីនិយមដោយសិទ្ធិអំណាចខ្ពស់បំផុតត្រូវស្ថិតនៅក្រោម"មេដឹកនាំកំពូល"ទាំងស្រុង^[១០]ដែលសព្វថ្ងៃកំពុងកាន់ដោយអាលី កាមេនី។ រដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជារដ្ឋាភិបាលផ្តាច់ការនិងថែមទាំងបានទាក់ទាញសេចក្តីរិះគន់ជាច្រើនលើករណីរំលោភបំពានសិទ្ធិមនុស្សនិងសេរីភាពជនស៊ីវិល^[១១]^[១២]^[១៣]^[១៤]ដូចជាការបង្ក្រាបបាតុកម្មមហាជនដោយប្រើប្រាស់អំពើហឹង្សា ការបោះឆ្នោតជាតិប្រព្រឹត្តិទៅដោយអយុត្តិធម៌ និងសិទ្ធិស្ត្រីនិងកុមារមានការកំណត់។ល។

អ៊ីរ៉ង់គឺជាមហាអំណាចតំបន់និងមជ្ឈឹមដែលមានទីតាំងភូមិសាស្ត្រនយោបាយនៅទ្វីបអាស៊ី។^[១៥] វាគឺជាប្រទេសស្ថាបនិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ អង្គការសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច អង្គការសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម និងអង្គការប្រទេសនាំចេញប្រេងកាត។ អ៊ីរ៉ង់រួមមានទីបម្រុងប្រេងហ្វូស៊ីលជាច្រើនដូចជា ទីផ្គត់ផ្គង់ឧស្ម័នធម្មជាតិធំជាងគេទីពីរលើពិភពលោកនិងទីបម្រុងប្រេងកាតធំជាងគេទីបួន។^[១៦] កេរដំណែលវប្បធម៌ដ៏សំបូរបែបរបស់ប្រទេសនេះត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងដោយសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោកចំនួន ២២ របស់ខ្លួននៅក្នុងអង្គការយូណេស្កូ។^[១៧] ចាប់តាំងពីកកើតមក អ៊ីរ៉ង់គឺជារដ្ឋពហុជាតិហើយសព្វថ្ងៃគឺនូវតែជាសង្គមពហុនិយមដែលមានក្រុមជនជាតិភាគតិច ភាសា និងសាសនាចម្រុះជាច្រើន។ ទោះបីជាជំរឿនរដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់អះអាងថាអ៊ីរ៉ង់ជាមូស្លីម ៩៩.៥% ក៏ដោយមានតែ ៧៣% ប៉ុណ្ណោះដែលចាត់ទុកសាសនាជាផ្នែកសំខាន់នៃជីវិតរបស់ពួកគេ។^[២] ទោះជារដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់បានអះអាងថាប្រជាជនខ្លួន ៩៩.៥% ជាអ្នកកាន់សាសនាឥស្លាមក្តីប៉ុន្តែបើយោងតាមការស្រាវជ្រាវរបស់ភ្ជូ (Pew) បានឱ្យដឹងថា ប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់តែ ៧៣% ប៉ុណ្ណោះដែលចាត់ទុកសាសនាជាចំណែកដ៏សំខាន់នៅក្នុងជីវិតរបស់ពួកគេ។ ^[១៨] ផ្អែកតាមការស្រាវជ្រាវឯករាជ្យរបស់ ហ្គាម៉ាអាន (GAMAAN) បានឱ្យដឹងថា ប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់ប្រមាណ ៣២.៥% ប៉ុណ្ណោះដែលបានអះអាងខ្លួនថាជាអ្នកកាន់និកាយស៊ីអ៊ីត។ ការផ្លាស់ប្តូរប្រជាសាស្រ្តសាសនានៅក្នុងប្រទេសត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាលទ្ធផលនៃការរីកចម្រើនខាងលោកិយនិងជាតិនិយមពែរ្ស។ កំណើនជាតិនិយមនិងការលែងជឿលើជំនឿសាសនាបានបណ្តាលឱ្យប្រជាសាស្ត្រសាសនាអ៊ីរ៉ង់ទទួលរងការផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងច្រើន។^[១៩]^[២០]

និរុត្តិសាស្ត្រ[កែប្រែ]

ប្រវត្តិសាស្រ្ត[កែប្រែ]

អ៊ីរ៉ង់ត្រូវបានគេហៅភឺសៀ(រយះពេលយូមកហើយដោយមនុស្សដែលមិនមែនជាជនជាតិអ៊ីរ៉ង់)។ប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់រឺប្រជាជនភឺសៀបានហៅប្រទេសរបស់ពួកគេជាអ៊ីរ៉ង។ប៉ុន្តែឈ្មោះផ្លូវការគឺភឺសៀសំរាប់ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិនិងការកត់ត្រាផ្សេងៗ។នៅឆ្នាំ១៩៣៥Reza Shāh Pahlavi,

ភូមិសាស្ត្រ[កែប្រែ]

រដ្ឋបាលនៃប្រទេស[កែប្រែ]

ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ស្ថិតនៅតំបន់អាស៊ីកណ្ដាល ដែលមាន ផ្ទៃដី ១,៦៩៨,១៤៥ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ(១៧ លើពិភពលោក) ប្រជាជន ៨២,៥៣១,៧០០(១៨ លើពិភពលោក)ស្ថិតិឆ្នាំ២០១៨ ដង់ស៊ីតេប្រជាជន ៤៨នាក់/គីឡូម៉ែត្រ^២។

ខេត្តបច្ចុប្បន្ន[កែប្រែ]


ឈ្មោខេត្តជាអក្សរខ្មែរ	ឈ្មោះខេត្តជាអក្សរអង់គ្លេស	ក្រុងរួមខេត្ត	ផ្ទៃដី	ចំនួនប្រជាជន	ដង់ស៊ីតេប្រជាជន/គីឡូម៉ែត្រ^២	ក្រុង
	Alborz	Karaj	5,833 km² (2,252 sq mi)	2,712,400
	Ardabil	Ardabil	17,800 km² (6,900 sq mi)	1,270,420
	Azerbaijan, East	Tabriz	45,650 km² (17,630 sq mi)	3,909,652
	Azerbaijan, West	Urmia	37,437 km² (14,455 sq mi)	3,265,219
	Bushehr	Bushehr	22,743 km² (8,781 sq mi)	1,163,400
	Chahar Mahaal and Bakhtiari	Shahrekord	16,332 km² (6,306 sq mi)	947,763	54.8
	Fars	Shiraz	122,608 km² (47,339 sq mi)	4,851,274	37.5
	Gilan	Rasht	14,042 km² (5,422 sq mi)	2,530,696	176.7
	Golestan	Gorgan	20,195 km² (7,797 sq mi)	1,868,819	88.0	11
	Hamadan	Hamadan	style="text-align:right"\| 19,368 km² (7,478 sq mi)	1,738,234	90.8	8
	Hormozgān	Bandar Abbas	70,669 km² (27,285 sq mi)	1,776,415	22.3	11
	Ilam	Ilam	20,133 km² (7,773 sq mi)	580,158	27.7	7
Isfahan	Isfahan	107,029 km² (41,324 sq mi)	5,120,850	45.6 /km² (118 /sq mi)	21	In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.^[២១]
Kerman	Kerman	183,285 km² (70,767 sq mi)	3,164,718	16.3 /km² (42 /sq mi)	14
Kermanshah	Kermanshah	24,998 km² (9,652 sq mi)	1,952,434	77.8 /km² (202 /sq mi)	13	Between 1950 and 1979, both Kermanshah province and city were known as Kermanshahan and between 1979 and 1995 were known as Bakhtaran.^[២១]
Khorasan, North	Bojnourd	28,434 km² (10,978 sq mi)	863,092	30.5 /km² (79 /sq mi)	6	On 29 September 2004, Khorasan was divided into three provinces. North Khorasan; Razavi Khorasan; South Khorasan.^[២២]
Khorasan, Razavi	Mashhad	118,884 km² (45,901 sq mi)	6,434,501	41.4 /km² (107 /sq mi)	29	On 29 September 2004, Khorasan was divided into three provinces. North Khorasan; Razavi Khorasan; South Khorasan.^[២២]
Khorasan, South	Birjand	151,913 km² (58,654 sq mi)	768,898	9.5 /km² (25 /sq mi)	8	On 29 September 2004, Khorasan was divided into three provinces. North Khorasan; Razavi Khorasan; South Khorasan.^[២២]
Khuzestan	Ahvaz	64,055 km² (24,732 sq mi)	4,710,509	67.8 /km² (176 /sq mi)	18
Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad	Yasuj	15,504 km² (5,986 sq mi)	713,052	42.5 /km² (110 /sq mi)	5	Originally part of Khuzestan province. Until 1990, the province was known as Bovir Ahmadi and Kohkiluyeh.^[២១]
Kurdistan	Sanandaj	29,137 km² (11,250 sq mi)	1,603,011	51.3 /km² (133 /sq mi)	9	Originally part of Gilan province.^[២១]
Lorestan	Khorramabad	28,294 km² (10,924 sq mi)	1,760,649	62.0 /km² (161 /sq mi)	9	Originally part of Khuzestan province.^[២១]
Markazi	Arak	29,130 km² (11,250 sq mi)	1,429,475	48.5 /km² (126 /sq mi)	10	Originally part of Mazandaran province.^[២១] In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.^[២១]
Mazandaran	Sari	23,701 km² (9,151 sq mi)	3,283,582	129.7 /km² (336 /sq mi)	15
Qazvin	Qazvin	15,549 km² (6,004 sq mi)	1,273,761	77.3 /km² (200 /sq mi)	5	On 31 December 1996, the shahrestans of Qazvin and Takestan were separated from Zanjan province to form the province of Qazvin.^[២១]
Qom	Qom	11,526 km² (4,450 sq mi)	1,292,283	99.9 /km² (259 /sq mi)	1	Until 1995, Qom was a shahrestan of Tehran province.^[២១]
Semnan	Semnan	97,491 km² (37,641 sq mi)	702,360	6.5 /km² (17 /sq mi)	4	Originally part of Mazandaran province.^[២១] In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.^[២១]
Sistan and Baluchestan	Zahedan	180,726 km² (69,779 sq mi)	2,775,014	13.9 /km² (36 /sq mi)	8	Until 1986, the province was known as Baluchestan and Sistan.^[២១]
Tehran	Tehran	18,814 km² (7,264 sq mi)	13,267,637	647.6 /km² (1,677 /sq mi)	13	Until 1986, Tehran was part of Markazi province.
Yazd	Yazd	129,285 km² (49,917 sq mi)	1,138,533	8.3 /km² (21 /sq mi)	10	Originally part of Isfahan province.^[២៣] In 1986, part of Kerman province was transferred to Yazd province. In 2002, Tabas shahrestan (area: 55,344 km²) was transferred from Khorasan province to Yazd.^[២១]
Zanjan	Zanjan	21,773 km² (8,407 sq mi)	1,057,461	46.6 /km² (121 /sq mi)	7	Originally part of Gilan province. In 1986, some parts of Markazi province were transferred to Isfahan, Semnan, and Zanjan provinces.^[២១]
អ៊ីរ៉ង់ (សរុប)	Tehran	1,628,554 km² (628,788 sq mi)	79,926,270	46.1 /km² (119 /sq mi)	342