សង្គាយនា

ផ្នែកមួយនៃ
ព្រះពុទ្ធសាសនា

គន្ថធុរៈ

ប្រពៃណីពុទ្ធសាសនា
ថេរវាទ · មហាយាន

ព្រះធម៌
សង្គាយនា · ឈាន
លោកុត្តរបដិច្ចសមុប្បាទ
លោកិយបដិច្ចសមុប្បាទ១២
ពោធិបក្ខិយធម៌ · អរិយសច្ច៤
បញ្ចក្ខន្ធ · អាយតនៈ
សស្សតទិដ្ឋិ · ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ
វិបស្សនាកម្មដ្ឋាន · ត្រៃលក្ខណ៍
ច្បាប់នៃកម្ម · បញ្ញាព្រះពោធិសត្វ
វិសុទ្ធិមគ្គ · នីវរណធម៌
មិច្ឆត្តធម៌ · សំយោជនៈ
កិលេស · អាសវៈ
ពោជ្ឈង្គ៧ · អរិយអដ្ឋង្គិកមគ្គ
សម្បជញ្ញៈ · មហាភូតរូប
ចិត្ត៨៩ · ព្រះនិព្វាន៤ថ្នាក់

វិបស្សនាធុរៈ
អានាបានស្សតិ · សតិប្បដ្ឋាន
វិបស្សនាកម្មដ្ឋាន · ត្រៃលក្ខណ៍

ព្រះអភិធម្ម
វីថិចិត្ត

សង្គាយនា (Buddhist council) ឬសង្គីតិ ប្រែអត្ថដើមថា ការសូធ្យ ឬ សូត្រ ឬច្រៀងរួមគ្នា ។ សង្គាយនា តាមន័យទូទៅ ប្រែថា ការប្រជុំនៃភិក្ខុសង្ឃដែលចងចាំស្ទាត់នូវធម្មទេសនាដែលព្រះពុទ្ធបានសម្តែង ដើម្បីផ្ទៀងផ្ទាត់ និង ប្រមូលចងធម៌ទាំងនោះឲ្យបានត្រឹមត្រូវតាមពុទ្ធវចនៈឡើងវិញ ។ តាមការវិភាគអត្ថបទក្នុងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកផ្នែកសុត្តន្តបិដក បានបង្ហាញឲ្យឃើញថា សាវ័ករបស់ព្រះពុទ្ធ និង ភិក្ខុសង្ឃសម័យដើមបានប្រើពាក្យព្រះធម៌វិន័យ ដើម្បីពោលសំដៅទៅដល់ច្បាប់ និង ទ្រឹស្តីឬគោលលទ្ធិនានាសម្រាប់ភិក្ខុសង្ឃ និង សាមញ្ញជនអនុវត្តតាម ។ ពាក្យថា អភិធម្ម មិនទាន់ត្រូវបានគេស្គាល់និងយកទៅបញ្ចូលក្នុងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកជំនាន់ដំបូងៗនោះទេ ។ សង្គាយនាលើកក្រោយៗមកទៀត សេចក្តីបង្រៀនក្នុងគម្ពីរអភិធម្ម ក៏ត្រូវបាននាំយកទៅដាក់បញ្ចូលក្នុងក្រុមជាមួយគ្នា រួចក៏កើតបានជាពាក្យថា ត្រៃបិដក (៣ ល្អី ឬកន្ត្រក) ដែលមាន ផ្នែកច្បាប់គ្រប់គ្រងភិក្ខុសង្ឃ ហៅថា វិនយបិដក, ផ្នែកក្រមសីលធម៌សំរាប់សាមញ្ញជនអនុវត្តតាម ហៅថា សុត្តន្តបិដក និង ផ្នែកវិភាគចិត្តសាស្ត្រមនុស្ស ហៅថា អភិធម្មបិដក ។ មកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ មានសង្គាយនាចំនួន ៦ លើក ដែលបានធ្វើឡើងនៅក្នុងសម័យកាល និង ប្រទេសផ្សេងគ្នា ។ សង្គាយនាលើកទី ៥ និង ទី ៦ បានធ្វើឡើងនៅសតវត្សរ៍ទី ១៩ និង ទី ២០ នៅប្រទេសភូមា (មីយ៉ាន់ម៉ាសព្វថ្ងៃ) ។

សង្គាយនាលើកទី១

ព្រះបាទអជាតសត្តុ (Ajatasattu, Ajatashatru) នៃនគរ មគ្គធៈ (Magadha) បានឧបត្ថម្ភឲ្យធ្វើសង្គាយនាលើកទី ១ នៅគុហារសត្តបន្និ (Sattapanni) ដែលស្ថិតនៅខាងក្រៅក្រុងរាជគ្រឹហៈ (Rajagrha) (សព្វថ្ងៃហៅថា រ៉ាជគ័រ Rajgir) ៣ ខែបន្ទាប់ពីព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន (៥៤៤ មុនគ្រិស្តសករាជ)។ ប្រវត្តិពិស្តារអំពីការប្រជុំនេះ អាចរកឃើញនៅក្នុងគម្ពីរចុល្លវគ្គ ក្នុងព្រះវិនយបិដក (Vinaya Pitaka) ។ តាមសេចក្តីកត់ត្រាអំពីហេតុដែលកើតឡើង ដែលជម្រុញឲ្យសាវ័កច្បងមហាកស្សបៈបើកការប្រជុំ គឺមកពីព្រះអង្គបានឮពាក្យបន្តុះបង្អាប់ដល់ព្រះវិន័យតឹងរឹងដែលគ្រប់គ្រងជីវភាពភិក្ខុសង្ឃ ។ មានរឿងនិទានមួយថា ភិក្ខុចំណាស់មួយអង្គនាមសុភទ្ទ ជាអតីតជាងកាត់សក់ បានមកបួសកាលវ័យចាស់ទៅហើយ ។ នៅពេលបានដឹងថាព្រះពុទ្ធទ្រង់ចូលបរិនិព្វាន ភិក្ខុរូបនោះក៏បានពោលពាក្យជំទាស់ទៅលើការគោរពច្បាប់វិន័យដែលព្រះសាស្តាទ្រង់បញ្ញត្តិចំពោះគ្រប់ភិក្ខុ ។ ព្រះសង្ឃជាច្រើនអង្គកំពុងតែសោកសង្រេងចំពោះបរិនិព្វានរបស់ព្រះពុទ្ធ នៅពេលនោះព្រះអរិយសាវ័កមហាកស្សបៈ ក៏បានឮភិក្ខុសុភទ្ទពោលថា ៖ "ប៉ុណ្ណេះបានហើយ! សូមព្រះករុណាទាំងអស់ឈប់យំសោកទៅ យើងបានរួចខ្លួនពីព្រះមហាសមណៈ (ព្រះពុទ្ធ) ហើយតើ! យើងតែងតែត្រូវបង្ខិតបង្ខំ នៅពេលដែលព្រះអង្គមានពុទ្ធប្បញ្ញត្តិថា ធ្វើនេះបាន, ធ្វើនោះមិនបាន ។ ប៉ុន្តែឥឡូវនេះយើងអាចធ្វើអ្វីៗដែលយើងចូលចិត្តធ្វើ និង មិនចាំបាច់ធ្វើអ្វីដែលយើងមិនចូលចិត្តធ្វើទៀតទេ ។" ព្រះមហាកស្សបៈភ្ញាក់ផ្អើលនឹងពាក្យទាំងនេះណាស់ ហើយព្រះអង្គបារម្ភខ្លាចក្រែងព្រះធម៌ និង ព្រះវិន័យត្រូវខូចបង់ មិនអាចស្ថិតស្ថេរតាមសភាពដើម ប្រសិនបើព្រះសង្ឃឯទៀតមានកិរិយាដូចជាភិក្ខុសុភទ្ទនេះ ហើយបកស្រាយព្រះធម៌ និង ព្រះវិន័យខុស តាមតែការពេញចិត្តរបស់ខ្លួន ។ ដើម្បីកុំឲ្យមានការបកស្រាយព្រះធម៌ និង ព្រះវិន័យខុសពីការពិត ព្រះមហាកស្សបៈសម្រេចព្រះទ័យថា ព្រះធម៌ត្រូវតែរក្សាទុកនិងការពារឲ្យបានគង់វង់ ។ បន្ទាប់ពីបានទទួលសេចក្តីយល់ព្រះអំពីគណៈសង្ឃ ព្រះកស្សបៈបានកោះប្រជុំសង្គាយនាព្រះអរហត្ត ៥០០ អង្គ ។ ព្រះអានន្ទ នឹងត្រូវរាប់បញ្ចូលក្នុងគណៈសង្គាយនានេះ ប៉ុន្តែព្រះអានន្ទត្រូវតែសម្រេចជាព្រះអរហត្តសិន ។ ដោយមានព្រះមហាកស្សបៈជាប្រធាន ព្រះអរហត្ត ៥០០ អង្គក៏ប្រជុំសង្គាយនាក្នុងរដូវវស្សាបន្ទាប់ពេលបរិនិព្វានរបស់ព្រះពុទ្ធ ។ វត្ថុទី ១ ដែលព្រះមហាកស្សបៈលើកយកមកសួរភិក្ខុដែលមានចំណេះខ្ពស់បំផុតខាងព្រះវិន័យ គឺមហាថេរឧបាលិ, គឺអំពីវិន័យសង្ឃ ។ ព្រះឧបាលិមានគុណសម្បត្តិប្រសើរណាស់ក្នុងរឿងនេះដោយព្រះពុទ្ធបានបង្រៀនព្រះវិន័យទាំងមូលដល់ព្រះឧបាលិ ។ ជាដំបូងព្រះមហាកស្សបៈសួរមហាថេរឧបាលិ ដោយជាក់លាក់អំពីការជំរះក្តីចំពោះបរាជិក, សង្ឃាទិសេស, អនិយត, និស្សគ្គិយបាចិត្តិយ (Nissaggiya pacittiya), សុទ្ធិកបាចិត្តិយ, បាដិទេសនិយ, សេក្ខិយវត្ត និង អធិករណសមថ ។ ព្រះឧបាលិបានប្រគេនចម្លើយសព្វគ្រប់, ប្រកបដោយភាពវ័យឆ្លាត និង បានទទួលសេចក្តីយល់ព្រមជាឱឡារិកពីសង្ឃគណៈ ។ ដូច្នេះព្រះវិន័យបានត្រូវអង្គប្រជុំអនុម័តយល់ព្រមជាផ្លូវការ ។

បន្ទាប់មកព្រះមហាកស្សបៈក៏សួរព្រះអានន្ទ ដែលមានទេពកោសលខ្ពង់ខ្ពស់ខាងការចងចាំព្រះធម៌ ។ ព្រះអានន្ទបានចូលរួមក្នុងសង្គាយនា ដោយព្រះអានន្ទបានសម្រេចអរហត្តផលជាស្ថាពរមុនពិធីសង្គាយនាចាប់ផ្តើម ។ ព្រះមហាកស្សបៈសាកសួរព្រះអានន្ទ នូវសំណួរយ៉ាងវែងដោយសេចក្តីជឿជាក់ និង ទុកព្រះទ័យ អំពីព្រះធម៌ទាំងឡាយដែលព្រះពុទ្ធ ទ្រង់បានសម្តែងហើយ ក្នុងព្រះធម្មទេសនា ។ សំណួររបស់ព្រះកស្សបៈបានបញ្ជាក់អំពីទីកន្លែងនៃធម្មទេសនា និង ក្រុមមនុស្សដែលព្រះពុទ្ធបានប្រទានធម្មទេសនាចំពោះ ។ ដោយការចងចាំឥតខ្ចោះនូវសេចក្តីបង្រៀនទាំងឡាយរបស់ព្រះពុទ្ធ ព្រះអានន្ទបានឆ្លើយតបនឹងសំណួរទាំងអស់យ៉ាងត្រឹមត្រូវ ។ ដូច្នេះហើយព្រះធម្មទេសនាទាំងនោះ ក៏ត្រូវបានអង្គប្រជុំអនុម័តយល់ព្រមជាឯកឆន្ទ ។ អង្គប្រជុំបានយល់ព្រមជាផ្លូវការ ដើម្បីបិទមាតិការ លើច្បាប់តូចស្រាល និងយល់ព្រមដល់ការអនុវត្តន៍ ។ ព្រះសង្ឃបានសូត្រព្រះវិន័យនិងព្រះធម៌ទាំងមូល អស់ពេល ៧ ខែ ដើម្បីឲ្យព្រះសង្ឃដែលមានទេពកោសលខ្ពស់ខាងការចងចាំ ស្តាប់ហើយចងចាំ បានទាំងអស់ ។ សង្គាយនាលើកទី ១ ជាប្រវត្តិសាស្ត្រនេះ មាននាមថា បញ្ចសតិក ព្រោះព្រះសង្ឃ ៥០០ អង្គដែលចូលរួម សុទ្ធសឹងតែជាព្រះអរហត្ត ដែលត្រាស់ដឹងពេញបរិបូណ៌ទាំងអស់ ។

ចំណាំ ៖ អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ និង អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រមួយចំនួនបានទាត់ចោលរាល់ការអះអាងទាំងឡាយដែលអួតថាមានបឋមសង្គាយនា ព្រោះពួកគេមិនបានរកឃើញថាមានឯកសារផ្លូវការដែលត្រូវបាននិពន្ធដោយអ្នកស្រាវជ្រាវឯករាជ្យណាម្នាក់ទេ ។ ពួកគេឃើញមានតែឯកសារនានាដែលនិពន្ធដោយពុទ្ធសានិកប៉ុណ្ណោះ ។ ចំណុចនេះ អ្នកសិក្សាទាំងឡាយគួរពិចារណា និង សិក្សាស្រាវជ្រាវឯកសារផ្សេងៗបន្ថែមទៀតមុននឹងទទួលជឿថា ឯកសារទាំងឡាយនៅក្នុងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកសុទ្ធតែជាការពិតទាំងអស់ ។

សង្គាយនាលើកទី២

សង្គាយនាលើកទី ២ ត្រូវប្រជុំឡើង ១០០ ឆ្នាំបន្ទាប់ពីព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន ដើម្បីដោះស្រាយជម្លោះខ្លាំងលើចំណុច ១០ ប្រការ ។ ជម្លោះនេះយោងទៅលើការរំលោភ លើសិក្ខាបទតូច ១០ ប្រការ របស់ព្រះសង្ឃខ្លះដែលទទួលការអនុញ្ញាតឲ្យ ៖

១- ដាក់អំបិលទុកក្នុងបំពង់
២- ឆាន់ចង្ហាន់ក្រោយថ្ងៃត្រង់
៣- ឆាន់ចង្ហាន់ម្តង រួចចុះទៅបិណ្ឌបាត្រតាមភូមិទៀត
៤- ធ្វើពិធីបុណ្យឧបោសថជាមួយសង្ឃ ដែលនៅកន្លែងជាមួយគ្នា
៥- ធ្វើពិធីកម្មជាផ្លូវការ នៅពេលដែលក្រុមសង្ឃមិនគ្រប់លក្ខណៈ
៦- ធ្វើតាមកិច្ចប្រតិបត្តិខ្លះ ព្រោះអ្នកបង្ហាត់ឬគ្រូបានធ្វើដូច្នោះ
៧- ឆាន់ទឹកដោះជូរបន្ទាប់ពីឆាន់ចង្ហាន់ថ្ងៃត្រង់រួចហើយ
៨- ឆាន់ភេសជ្ជៈខ្លាំងមុនគេយកទៅបន្ទំស្រា
៩- ប្រើប្រាស់កំរាលដែលមានទំហំខុសខ្នាត
១០- ប្រើមាសនិងប្រាក់

អំពើមិនប្រសើររបស់ព្រះសង្ឃទាំងនេះ ក្លាយទៅជារឿងហើយបង្កើតជាការជំទាស់គ្នាធំ ព្រោះគេគិតថាការរំលោភលើសិក្ខាបទនេះ ផ្ទុយស្រឡះអំពីច្បាប់ដើម ដែលព្រះពុទ្ធបានបញ្ញត្តមក ។

ស្តេចកាឡសោក () ជាអ្នកឧបត្ថម្ភ សង្គាយនាលើកទី២នេះឡើង ហើយអង្គប្រជុំធ្វើឡើងនៅវេសាលី ព្រោះស្ថានការណ៍កើតឡើងដូចតទៅនេះ ។ ថ្ងៃមួយពេលដែលនិមន្ត ទៅកាន់ព្រៃមហាវ័ននៅវេសាលី រៀមច្បងយសបានដឹងថាក្រុម ភិក្ខុមួយក្រុមធំជាពួកវជ្ជី បានប្រព្រឹត្តកន្លងសិក្ខាបទ ដែលហាមភិក្ខុមិនឲ្យទទួលយកមាសនិងប្រាក់ ដោយសុំដោយចំហពីពួកគ្រហស្ថដែលមានសទ្ធា ។ រៀមច្បងយសបានពោលទិទានមួយរំពេចចំពោះ អំពើរបស់ភិក្ខុទាំងនោះ ហើយពួកភិក្ខុទាំងនោះក៏និយាយតបព្រះអង្គវិញថានឹងចែកមាសប្រាក់ ដែលបានមកនោះដល់ព្រះអង្គ ដោយសង្ឃឹមថានឹងបានជោគជ័យ ។ ប៉ុន្តែរៀមច្បងយសមិនព្រម ហើយដាក់កំហុសដល់អំពើរបស់ភិក្ខុវជ្ជីថាជាការប្រមាថដល់ព្រះអង្គ ។ ភិក្ខុវជ្ជីប្តឹងតវ៉ាសុំឲ្យស្រុះស្រួលគ្នា ដោយចោទព្រះអង្គថាបាន ស្តីបន្ទោសដល់ពួកគ្រហស្ថ ។ រៀមច្បងយសក៏សម្របសម្រួលព្រះអង្គជាមួយពួកគ្រហស្ថ ហើយក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ បានពន្យល់ពួកគ្រហស្ថឲ្យជឿតាម ថាភិក្ខុវជ្ជីបានធ្វើខុស ដោយលើកយក បន្ទូលហាមប្រាម របស់ព្រះពុទ្ធមិនឲ្យភិក្ខុទទួលយកឬសុំមាសប្រាក់ មកសូត្រឲ្យស្តាប់ ។ ពួកគ្រហស្ថទាំងនោះបានបញ្ចេញការគាំទ្រ ចំពោះរៀមច្បងយសមួយរំពេច ហើយប្រកាសថាពួកភិក្ខុវជ្ជីជាអ្នកធ្វើខុស រៀមច្បងយសតែមួយអង្គប៉ុណ្ណោះ ដែលជាព្រះសង្ឃពិតប្រាកដ ជាសក្យបុត្រ អ្នកដទៃឯទៀតមិនមែនជាព្រះសង្ឃ មិនមែនជាសក្យបុត្រឡើយ ។

ពេលនោះពួកសង្ឃវជ្ជីដ៏រឹងរុះនិងឥតអៀនខ្មាស ក៏មិនទទួលស្គាល់ព្រះយសថេរ ដោយគ្មានការយល់ព្រមពីគណសង្ឃឯទៀត បន្ទាប់ពីដឹងអំពីលទ្ធផល នៃការដែលរៀមច្បង យសជួបជាមួយនឹងគ្រហស្ថមក ។ រៀមច្បងយសចេញចាកអំពីការជំទាស់របស់ពួកភិក្ខុវជ្ជី ហើយនិមន្តទៅកន្លែងផ្សេងដើម្បីស្វែងរក ការគាំទ្រពីសង្ឃដទៃទៀត ដែលលើកតម្កើងដល់គំនិតរក្សាទុកវិន័យបុរាណ របស់ព្រះអង្គ ។ ភិក្ខុក្នុងព្រៃបាវាចំនួន៦០អង្គ និង៨០អង្គទៀតពីតំបន់ខាងត្បូងនៃអវន្តិ Avanti ដែលមានទស្សនៈស្របគ្នា បានប្រកាសថានឹងគាំទ្រព្រះអង្គ ហើយនិងជួយពិនិត្យព្រះវិន័យ កុំឲ្យមានការខូចខាត ។ ទាំងអស់គ្នាក៏សម្រេចចិត្តធ្វើដំណើរទៅកាន់សោរេយ្យ ដើម្បីសាកសួរយោបល់ដល់ព្រះរេវតៈ ព្រោះថាព្រះអង្គជាព្រះសង្ឃដែលគេគោរពខ្លាំង និងមានចំណេះច្រើនខាងព្រះធម៌និងព្រះវិន័យ ។ នៅពេលដែលបានដឹងរឿងនេះភ្លាម ពួកសង្ឃវជ្ជីក៏ចូលទៅជួបនឹងព្រះរេវតដើម្បីរកសេចក្តីគាំទ្រដែរ ដោយពោលថានឹងប្រគេនចតុប្បច្ច័យដល់ព្រះអង្គ ព្រះរេវតបានប្រកែកមិនយល់ព្រមភ្លាម ។ ពួកសង្ឃវជ្ជីក៏ប្រើវិធីដដែលនេះ ចំពោះព្រះឧត្តរ ដែលជាជំនួយរបស់ព្រះរេវត ។ ជាដំបូងព្រះឧត្តរក៏ប្រកែក មិនទទួលជំនូនដែរ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីពួកសង្ឃវជ្ជី និយាយបញ្ចុះបញ្ចូលថា កាលណាបច្ច័យ សម្រាប់ព្រះពុទ្ធហើយព្រះពុទ្ធមិនទទួល គេសួរព្រះអានន្ទ ហើយព្រះអានន្ទក៏ទទួលយកជាញឹកញយ ព្រះឧត្តរក៏ប្តូរគំនិត ហើយទទួលយល់ព្រមជាមួយនឹងពួកសង្ឃវជ្ជី ។ ដោយពួកសង្ឃវជ្ជីបង្ខំ ព្រះឧត្តរក៏សុខចិត្តចូលទៅជួបព្រះរេវត ដើម្បីនិយាយបញ្ចុះបញ្ចូលថា ពួកសង្ឃវជ្ជីនិយាយការពិត ជាអ្នកទ្រទ្រង់ព្រះធម៌ ។ ព្រះរេវតឃើញនូវល្បិចកលនេះ ព្រះអង្គមិនគាំទ្រ ហើយបង្គាប់ ឲ្យព្រះឧត្តរចេញទៅ ។ ដើម្បីបញ្ចប់រឿងនេះឲ្យចប់តែម្តង ព្រះរេវតប្រទានយោបល់ថា ត្រូវប្រជុំសង្គាយនានៅវឡការាម ដោយមានព្រះអង្គជាអ្នកសួរសំនួរ ចំពោះការប្រព្រឹត្តកន្លងច្បាប់១០ប្រការ ដល់ថេរៈរៀមច្បងដែលមានវ័យចាស់ជាងគេ គឺព្រះថេរសព្វកាមិ ។ យោបល់របស់ព្រះអង្គ នឹងត្រូវដាក់ជូនគណៈសង្ឃ៨អង្គ ហើយការបោះឆ្នោតរបស់គណៈសង្ឃ៨អង្គនេះ នឹងយកជាផ្លូវការបាន ។ ព្រះថេរៈ៨អង្គដែលហៅឲ្យធ្វើការវិនិច្ឆ័យ គឺពីខាងកើតមានព្រះថេរសព្វកាមិ, សឡហ, ឃុជ្ជសោភិតា ហើយនិងវាសភគាមិ, ខាងលិចមានព្រះថេរៈរេវត, សម្ភូតសាណវាសី, យស និងសុមន ។ ព្រះថេរៈទាំងនេះដេញដោលរឿងយ៉ាងល្អិតល្អន់ ដោយមានព្រះរេវតជាអ្នកសួរ ហើយព្រះសព្វកាមិជាអ្នកឆ្លើយ ។ បន្ទាប់ពីបានឮការដេញដោលមក ព្រះថេរ៨អង្គ សម្រេចជំទាស់នឹងពួកសង្ឃវជ្ជី ហើយការសម្រេចសាលក្រមចំពោះ កំហុសរបស់សង្ឃវជ្ជីក៏បានប្រកាសដល់អង្គប្រជុំ ។ បន្ទាប់មកទៀត ព្រះសង្ឃ៧០០អង្គបានសូត្រព្រះធម៌និងព្រះវិន័យ ហើយដោយការសូត្រព្រះធម៌និងព្រះវិន័យនេះ មានព្រះសង្ឃ៧០០អង្គចូលរួម ការសូត្រនេះមានឈ្មោះថា សត្តសតិ (Sattasati) ។ សង្គាយនានេះមានឈ្មោះយសត្ថេរសង្គីតិ (Yasatthera Sangiti) ព្រោះរៀមច្បងយសមានមុខងារសំខាន់ផង ហើយជាអ្នកប្រឹងប្រែងខំរក្សាការពារព្រះវិន័យផង ។ ពួកសង្ឃវជ្ជីដាច់ខាតមិនទទួលស្គាល់ ការសម្រេចរបស់សង្គាយនានេះទេ ហើយហៅរកប្រជុំសង្គាយនា ផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពួកគេ ក្នុងការរឹងរុស ដែលមានឈ្មោះថា មហាសង្គិតិ Mahasangiti ។

សង្គាយនាលើកទី៣

សង្គាយនាលើកទី ៣ ត្រូវបានធ្វើឡើងនៅខ្ទង់ឆ្នាំ 218 មុនគ្រិស្តសករាជ ។ បើប្រៀបធៀបសង្គាយនាលើកទី ២ និង លើកទី ៣ អ្នកសិក្សាបានរកឃើញថា សង្គាយនាលើកទី ៣ មានចំណុចជាច្រើនខុសប្លែកពីសង្គាយនាលើកទី ២ ។ សង្គាយនាលើកទី ២ មានឯកភាពនៃអត្ថបទរៀបរាប់រឿងរ៉ាវទាំងឡាយ ចំណែកឯសង្គាយនាលើកទី ៣ គ្មានឯកភាពនៃអត្ថបទរៀបរាប់រឿងរ៉ាវដែលបានកើតឡើងនោះទេ ។ អត្ថបទខុសៗគ្នាទាំងឡាយនោះបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងការបង្កើតនិកាយឬក្រុមនៃពុទ្ធសាសនិកជាច្រើនក្រុម ។

យោងតាមអដ្ឋកថា (commentaries) និង កាលប្បវត្តិ (chronicles) ទាំងឡាយរបស់ពុទ្ធសាសនានៃនិកាយថេរវាទ សង្គាយនាលើកទី ៣ ត្រូវបានចាត់ចែងធ្វើឡើងដោយស្តេចអសោក (Ashoka) នៃរាជវង្ស មោរ្យា (Mauryan) នៅឯទីក្រុងបាដលីបុត្រ (Pātaliputra) ឬសព្វថ្ងៃហៅថាក្រុង ប៉័តណា (Patna) នៃរដ្ឋ ប៊ីហារ (Bihar) នៃប្រទេសឥណ្ឌា ។ ភិក្ខុ មោគ្គលិបុត្តតិស្ស (Moggaliputta Tissa) គឺជាអ្នកដឹកនាំភិក្ខុដទៃទៀតដើម្បីធ្វើសង្គាយនាលើកទី ៣ នេះ ។ គោលដៅនៃសង្គាយនានៅលើកទី ៣ នេះគឺធ្វើឲ្យបរិសុទ្ធនៃចលនាពុទ្ធនិយម ជាពិសេសគឺការបោសសំអាតក្រុមភិក្ខុមួយចំនួនដែលឆ្លៀតឱកាសកេងយកប្រយោជន៍ពីការគាំទ្រនិងគាំពារដោយពួកត្រកូលក្សត្រិយ៍ ។ ស្តេចអសោកបានសាកសួរភិក្ខុសង្ឃដ៏គួរឲ្យសង្ស័យទាំងអស់នោះថា តើព្រះពុទ្ធបានបង្រៀនអ្វីខ្លះ ពេលនោះពួកភិក្ខុទ្រុស្តសីលទាំងនោះបានទូលអះអាងថា ព្រះពុទ្ធបានបង្រៀនអំពីអនន្តភាព (eternalism) ឬការយល់ឃើញថាអ្វីៗទាំងអស់មានវត្តមានរហូត គ្មានទីបំផុត ដែលព្រះពុទ្ធបានស្តីបន្ទោសយ៉ាងខ្លាំងលើចំណុចនៅក្នុងគម្ពីរព្រហ្មជាលសូត្រ (Brahmajala Sutta) ។ បន្ទាប់មកស្តេចអសោកក៏សាកសួរក្រុមភិក្ខុប្រកបដោយសីលឲ្យឆ្លើយចំពោះសំណួរដដែល ពេលនោះភិក្ខុប្រកបដោយសីលទាំងនោះបានទូលតបថា ព្រះពុទ្ធគឺជា "សាស្តាចារ្យនៃការវិភាគ" (Teacher of Analysis) ឬ វិភជ្ជវាទិន (Vibhajjavādin) ហើយភិក្ខុ មោគ្គលិបុត្រតិស្ស ក៏បានទូលអះអាងបញ្ជាក់ថាចម្លើយនោះគឺត្រឹមត្រូវពិត ។ សង្គាយនាបានធ្វើបន្តទៅទៀតដោយការសូធ្យរំលឹកខគម្ពីរទាំងឡាយជាថ្មីម្តងទៀត ដោយបានដាក់បញ្ចូលបន្ថែមទៅក្នុងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកនូវគម្ពីរមួយដែលបានតាក់តែងឡើងដោយភិក្ខុមោគ្គលិបុត្តតិស្សផ្ទាល់ ពោលគឺគម្ពីរ កថាវត្ថុ (Kathavatthu) ដែលជាការពិភាក្សាអំពីទស្សនៈខុសប្លែកពីគ្នារបស់ភិក្ខុទាំងឡាយ ហើយឥឡូវនេះគម្ពីរនោះត្រូវបានដាក់តម្រៀបក្នុងផ្នែកអភិធម្មបិដកនៃពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ (Theravāda Abhidhamma Pitaka) ។

នៅក្នុងឱកាសជាមួយគ្នានោះ សាសនទូតជាច្រើនរូបក៏ត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យទៅផ្សព្វផ្សាយទ្រឹស្តីពុទ្ធសាសនានៅក្នុងប្រទេសផ្សេងៗ ដូចជារាជាណាចក្រទាំងឡាយនៃចក្រភពក្រិចនៅភាគខាងលិច (ជាពិសេសគឺរាជាណាចក្រទាំងឡាយនៅក្បែររាជាណាចក្រក្រិចបាក់ទ្រា (Greco-Bactrian Kingdom) ហើយប្រហែលពួកគេបានទៅដល់ប្រទេសនៅតំបន់ឆ្ងាយហួសពីប្រទេសក្រិចផងក៏អាចថាបាន នេះបើយោងតាមសិលាចារិកនៅលើសរសរស្តម្ភរបស់ព្រះបាទអសោក ។ យោងតាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់លោក ហ្វ្រៅវ៉័ល្លន័រ (Frauwallner, 1956) សាសនទូតទាំងនោះមានភារៈបង្កើតនិកាយផ្សេងៗនៅតាមតំបន់ជាច្រើននៃប្រទេសឥណ្ឌា ដូចជាភិក្ខុ មជ្ឈន្តិកៈ (Majjhantika) គឺជាអ្នកបង្កើតនិកាយ សវ៌ាស្តិវាទ (Sarvastivādins) នៅដែនដី កស្មិរ (Kasmir), ភិក្ខុ ធម្មរក្ខិតៈ (Dhammarakkhita) ប្រហែលជាអ្នកបង្កើតនិកាយ ធម៌គុប្តកៈ (Dharmaguptaka school), ភិក្ខុ មហាទេវៈ (Mahādeva) ត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យនិមន្តទៅប្រទេស មហិស (Mahisa country) ប្រហែលជាអ្នកបង្កើតនិកាយ មហិសសកៈ (Mahisasakas), ហើយក៏មានគ្រូជាច្រើនរូបបានធ្វើដំណើរទៅកាន់ជួរភ្នំហិមាល័យ (Himalaya) ដែលនៅទីនោះពួកគេបានបង្កើតនិកាយ ហៃមវាដ (Haimavata school) រាប់បញ្ចូលទាំងនិកាយ កស្សបគោត្តៈ (Kassapagotta) ដែលប្រហែលមានជាប់ទាក់ទងនឹងនិកាយ កស្យបិយៈ (Kasyapiya) ។ អដ្ឋិធាតុមួយចំនួនរបស់ភិក្ខុទាំងឡាយនៃនិកាយ ហៃមវាដៈ (Haimavata) ត្រូវបានជីករកឃើញនៅក្រុង វេទិសៈ (Vedisa) នៅតំបន់កណ្តាលនៃប្រទេសឥណ្ឌា ។[2] សាសនទូតដែលមានឈ្មោះល្បីល្បាញជាងគេនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ គឺភិក្ខុ មហិន្ទ (Mahinda) ដែលបានធ្វើដំណើរទៅកាន់ប្រទេសស្រីលង្កា ដែលនៅទីនោះលោកបានបង្កើតនិកាយថ្មីមួយដែលយើងបានស្គាល់រួចហើយនោះគឺ ថេរវាទ (Theravada) ។

សូម្បីនៅក្នុងកំណត់ត្រាផ្ទាល់របស់ពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ គឺគម្ពីរ ទីបវង្ស (Dīpavamsa) ក៏មានការកត់ត្រារឿងរ៉ាវខុសប្លែកមួយទៀតនៃសង្គាយនានៅគ្រានេះ ដែលមានឈ្មោះថា "មហាសង្គីតិ" (Mahāsangiti) ("Great Recital") ដែលអត្ថបទនោះបានអះអាងថា សង្គាយនានេះត្រូវបានដឹកនាំធ្វើឡើងដោយក្រុមភិក្ខុដែលដើរតាមនិកាយ វជ្ជិបុត្តកៈ (Vajjiputtaka) ដែលជានិកាយកែប្រែថ្មីមួយទៀត បន្ទាប់ពីក្រុមភិក្ខុទាំងនេះទទួលបរាជ័យនៅក្នុងសង្គាយនាលើកទី ២ នៅឯក្រុងវេសាលី ។ ឯកសារ ទីបវង្ស បានរិះគន់ភិក្ខុនៅក្នុងនិកាយ មហាសង្គីតិកៈ (Mahasangitika) ដែលជាក្រុមតែមួយជាមួយនឹងនិកាយ មហាសង្ឃិកៈ (Mahasanghikas) ដោយសារភិក្ខុទាំងឡាយនៅក្នុងនិកាយនេះបានបដិសេធអត្ថបទមួយចំនួនថាមិនមែនជាផ្នែកនៃគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក (non-canonical) ពោលគឺគម្ពីរ បរិវារ (Parivāra) នៃវិន័យបិដក (Vinaya), គម្ពីរចំនួន ៦ ក្បាលនៅក្នុងផ្នែកអភិធម្មបិដក (Abhidhamma), គម្ពីរ បដិសម្ភិទា (Patisambhida), គម្ពីរ និទេស (Niddesa), ផ្នែកខ្លះនៃជាតក (Jataka) និង ខគម្ពីរមួយចំនួនទៀត ។ (Dipavamsa 76, 82)

ចំណែកភិក្ខុទាំងឡាយនៅក្នុងនិកាយ មហាសង្ឃិកៈ (Mahāsanghika) វិញ ពួកភិក្ខុទាំងនោះចងចាំរឿងរ៉ាវទាក់ទងនឹងសង្គាយនាលើកទី ៣ នេះនៅក្នុងលំនាំខុសប្លែកពីនិកាយទាំងឡាយ ពោលគឺពួកភិក្ខុទាំងនោះបានចោទថា នៅក្នុងគម្ពីរសារីបុត្របរិប្រិច្ឆៈ (Sāriputraparipriccha) បានរៀបរាប់ថា មានភិក្ខុខ្លះបានព្យាយាមពង្រីកវិន័យចាស់ៗបន្ថែមឲ្យមានចំនួនច្រើនហួសហេតុ ។ ចំណែកឯកសារស្តីអំពីវិន័យរបស់និកាយ មហាសង្ឃិកៈ វិញ ក៏បានរៀបរាប់រឿងរ៉ាវនៃសង្គាយនាលើកទី ៣ នេះដូចគ្នានឹងនិកាយដទៃទៀតដែរ ។ ក៏ប៉ុន្តែយើងក៏ឃើញមានអត្ថបទរបស់និកាយ មហាសង្ឃិកៈ មួយទៀត ពោលគឺស្នាដៃរបស់ក្រុម សវ៌ាស្តិវាទ ដែលនិយាយរៀបរាប់រឿងរ៉ាវខុសផ្សេងទាំងស្រុង ។ វសុមិត្រ (Vasumitra) និយាយរៀបរាប់អំពីវិវាទមួយនៅក្រុងបាដលិបុត្រ (Pātaliputra) នៅសម័យរាជស្តេចអសោក ដែលភិក្ខុទាំងឡាយជជែកមិនដាច់ស្រេចលើចំណុចដែលមិនស្របនឹងនិយាមនៃគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក ពោលគឺ ១) ព្រះអរហន្តមួយរូបអាចមានរស្មីផ្សាយចេញពីរាងកាយនៅពេលរាត្រី, ២) ព្រះអរហន្តអាចនៅសល់ការសង្ស័យខ្លះ, ៣) ព្រះអរហន្តមួយរូបអាចទទួលការបង្រៀនពីព្រះអរហន្តមួយរូបទៀត, ៤) ព្រះអរហន្តមួយរូបអាចខ្វះខាងបញ្ញា, ៥) មគ្គឆ្ពោះទៅកាន់និព្វានអាចត្រូវបំផុសឲ្យកើតឡើងដោយគ្រាន់តែស្រែកថា "ឱសេចក្តីទុក្ខអើយ!" ។ ចំណុចទាំងអស់នេះត្រូវបានលើកយកទៅពិភាក្សានិងទទួលការស្តីបន្ទោសយ៉ាងខ្លាំងពីសំណាក់ភិក្ខុមោគ្គលិបុត្តតិស្ស ដូចមានចែងក្នុងគម្ពីរកថាវត្ថុ ប៉ុន្តែក្នុងគម្ពីរនេះគ្មាននិយាយបន្តិចសោះអំពីសង្គាយនាលើកទី ៣ របស់និកាយថេរវាទ ។ គម្ពីរមហាវិភាស (Mahāvibhāṣa Śāstra) នៃអភិធម្មបិដក (Abhidharma) បានពង្រីកសាច់រឿងនេះឲ្យក្លាយទៅជាយុទ្ធនាការបង្ខូចឈ្មោះស្ថាបនិកនៃនិកាយ មហាសង្ឃិក ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ឈ្មោះថា "មហាទេវ" ("Mahadeva") ។ ឯកសារក្រោយនេះនិយាយបញ្ជាក់ជាសំខាន់ទៅលើការធ្វើឲ្យមានភាពបរិសុទ្ធនៃពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយ សវ៌ាស្តិវាទ នៃដែន កស្មិរ ដែលត្រូវបានលើកបង្ហាញថាជាក្រុមភិក្ខុដែលបន្តវង្សមកពីក្រុមព្រះអរហន្តទាំងឡាយ ដែលបានរត់គេចពីការធ្វើទារុណកម្មយ៉ាងព្រៃផ្សៃ ដោយសារជាប់ឈ្មោះជាមួយនឹងភិក្ខុ មហាទេវ ។

ការសម្រេចផលមួយដ៏សំខាន់ក្នុងចំណោមជោគជ័យ នៃការប្រជុំនេះដែលឲ្យផ្លែផ្កាជាច្រើនសតវត្សរ៍តមកទៀត គឺព្រះចៅអធិរាជអសោកបានបញ្ជូនព្រះសង្ឃ ដែលស្ទាត់ជំនាញខាងធម៌វិន័យរបស់ព្រះពុទ្ធ ហើយចាំស្ទាត់អាចសូត្រចេញទាំងអស់បានពីក្នុងចិត្ត ដើម្បីបង្រៀនធម៌វិន័យទាំងអស់នោះក្នុងប្រទេស ៩ ដូចរាយនាមខាងក្រោម ៖

ព្រះថេរមជ្ឈន្តិក និមន្តទៅកាន់ កស្មិរ (Kashmir) និង គន្ធារ (Gandhara) ។
ព្រះថេរមហាទេវ ទៅកាន់មហិន្សកមន្ទល (Mahinsakamandala) ។
ព្រះថេររក្ខិត និមន្តទៅ វនវាសី (កនរខាងជើងក្នុងឥណ្ឌាខាងត្បូង) ។
ព្រះថេរយោនកធម្មរក្ខិត ទៅ អបរន្តកខាងលើ (Northern Gujarat, Kathiawar, Kutch and Sindh) ។
ព្រះថេរមហារក្ខិត និមន្តទៅ យោនកលោក (the land of Lonians, Bactrians and Greeks) ។
ព្រះថេរមជ្ឈិម និមន្តទៅ ហិមវន្ត (កន្លែងជាប់គ្នានឹង Himalayas) ។
ព្រះថេរសោណ និង ព្រះថេរឧត្តរ ទៅកាន់ សុវណ្ណភូមិ (ភូមាសព្វថ្ងៃ) ។
ព្រះថេរមហិន្ទ, ព្រះថេរឥត្តិយ, ព្រះថេរឧត្តិយ, ព្រះថេរសម្ពល និង ព្រះថេរភទ្ទសាល ទៅ តម្ពបន្និ (ស្រីលង្កា) ។

ការផ្សាយព្រះធម៌របស់ព្រះថេរៈទាំងនោះ បានប្រកបដោយនូវជោគជ័យ មានផ្លែផ្កាជាបន្តបន្ទាប់មក ធ្វើឲ្យអ្នករស់នៅក្នុងទឹកដីទាំងនោះ បានខ្ពង់ខ្ពស់ យូរអង្វែងដោយសារអំណោយនៃព្រះធម៌ និងលើកតម្កើងអារ្យធម៌ និងវប្បធម៌របស់ជនជាតិទាំងនោះ ។ ដោយសារការផ្សាយនូវព្រះធម៌ តាមរយៈពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ អាណាចក្រ ឥណ្ឌា តាមពេលមកដល់ មានឈ្មោះថា វិស្វគូរូ ឬ គ្រូពិភពលោក ។

សង្គាយនាលើកទី៤

មកដល់សម័យសង្គាយនាលើកទី ៤ នេះ ពុទ្ធសាសនាបានបែកខ្ញែកចេញទៅជានិកាយ ឬក្រុមជាច្រើន អស់រយៈពេលដ៏យូរលង់ណាស់ទៅហើយ ។ ពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយថេរវាទបានរួមគ្នាចាត់ចែងធ្វើសង្គាយនាលើកទី ៤ នេះ នៅសតវត្សទី ១ មុនគ្រិស្តសករាជ នៅឯរាជធានី តម្ពបណ្ណិ (Tambapanni) ពោលគឺនៅប្រទេសស្រីលង្កា (Sri Lanka) ធ្វើនៅវត្ត អលោកលេនៈ (Aloka Lena) ដែលសព្វថ្ងៃនេះមនុស្សទូទៅស្គាល់ថាវត្ត អាលុវិហារៈ (Alu Vihara) ដែលកាលណោះប្រទេសស្រីលង្កាស្ថិតនៅក្រោមរាជនៃស្តេច វដ្តគាមនិ អភយៈ (Vattagamani-Abhaya) ឬជនជាតិស្រីលង្កាសព្វថ្ងៃហៅថាស្តេច វលគម្ពៈ នៃរាជវង្ស អនុរដ្ឋបុរៈ (Valagamba of Anuradhapura) ។ ប៉ុន្តែសូមបញ្ជាក់ឲ្យអ្នកអានយល់ច្បាស់ថា សង្គាយនានៅគ្រានោះគឺត្រូវបានចាត់ចែងឡើងដោយមេក្រុមអនាមិកមួយរូប គឺមិនមែនស្តេចអង្គណាដឹកនាំសង្គាយនានោះទេ ព្រោះថាមេក្រុមម្នាក់នោះគឺជាពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយអភយគិរី (Abhayagiri sect/school) ដែលជានិកាយមួយនៃពុទ្ធសាសនាបែបមហាយាន (Mahayana Sect) ។ តាមការពិត ហេតុផលចម្បងនៃសង្គាយនានៅគ្រានេះគឺពិភាក្សាអំពីគោលនយោបាយដ៏ឃោរឃៅរបស់ស្តេចទៅលើភិក្ខុសង្ឃនៃនិកាយមហាវិហារ (Mahavihara priests) ដែលជាភិក្ខុសង្ឃជឿតាមពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ ហើយនៅឱកាសមួយ ភិក្ខុសង្ឃនៅក្នុងនិកាយនេះបានទទួលរងការវាយប្រហារយ៉ាងសាហាវនៅក្នុងទីលាននៃអារាមមហាវិហារ ដែលមានភិក្ខុសង្ឃជាច្រើនបានសុគត និង ខ្លះទៀតត្រូវបានបណ្តេញឲ្យចេញពីទីអារាមនេះ ។ ព្រះវិហារនេះត្រូវបានវាយកំទេចចោល ហើយព្រះវិហារនៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយានថ្មីមួយក៏ត្រូវបានសាងសង់នៅលើខឿននៃវិហារចាស់នោះ ។ ហេតុផលសំខាន់ៗដទៃទៀតនៃការរៀបចំធ្វើសង្គាយនានៅគ្រានេះគឺស្ថានភាពនយោបាយដែលគ្មានលំនឹងនៅក្នុងប្រទេស ដោយសារតែមានការទន្ទ្រានឈ្លានពានឥតឈប់ឈរ ដែលបានបង្ខំស្តេចអង្គនោះឲ្យរត់ភៀសខ្លួនច្រើនលើកច្រើនគ្រា ព្រមទាំងបានបង្កឲ្យកើតមានគ្រោះទុរ្ភិក្សដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ ។ មនុស្សជាច្រើនបានជឿថា សង្គាយនានៅគ្រានេះគឺជាការខិតខំសរសេរចងក្រងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកជាភាសាបាលី (Pali Canon) ដែលកាលពីពេលមុនត្រូវបានរក្សាទុកតែនៅក្នុងការចងចាំរបស់ភិក្ខុសង្ឃប៉ុណ្ណោះ ។ នៅក្នុងសង្គាយនាលើកនេះ គ្មានអត្ថបទណាមួយរៀបរាប់អំពីមនុស្សណាម្នាក់ជាអ្នកដឹកនាំការធ្វើសង្គាយនានេះទេ ហើយហេតុផលដែលអាចទទួលយកបាននៃសង្គាយនានេះប្រហែលមកពីការធ្លាក់ដុនដាបនៃពុទ្ធសាសនានៅសម័យនោះ ហើយក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ សង្គាយនានៅគ្រានេះគឺជាកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ភិក្ខុសង្ឃដើម្បីថែរក្សាពុទ្ធសាសនាឲ្យនៅគង់វង្សក្នុងសភាពដើមដំបូង (បរិសុទ្ធ) ដូច្នេះវាមិនចាំបាច់ត្រូវមានអ្នកដឹកនាំណាម្នាក់ទេ ។ សេចក្តីពិតដែលត្រូវបានរៀបរាប់នៅក្នុងសង្គាយនាលើកនេះគឺភិក្ខុសង្ឃនៃនិកាយ មហាវិហារ ពោលគឺពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយថេរវាទ (Theravada school) បានចូលរួមសូធ្យរំឭកសេចក្តីបង្រៀនរបស់ព្រះពុទ្ធ និង បានសរសេរចងក្រងជាព្រះត្រៃបិដក ។

អត្ថបទខ្លះបានរៀបរាប់ថា ពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយ សវ៌ាស្តិវាទ (Sarvāstivāda) បានរៀបចំធ្វើ សង្គាយនាលើកទី ៤ មួយទៀតនៅក្រុង ជលន្ធារ (Jalandhar) ដែលសព្វថ្ងៃស្ថិតនៅក្នុងរដ្ឋ ពុនចាប (Punjab) នៃប្រទេសឥណ្ឌា ឬ ធ្វើនៅក្នុងដែនដី កស្មិរ (Kashmir) ដែលអធិរាជ កនិស្កា (Kanishka) នៃនគរ កុសាន (Kushan) បានចេញព្រះរាជបង្គាប់ឲ្យធ្វើសង្គាយនាគ្រានេះ នៅឆ្នាំ ៧៨ នៃគ្រិស្តសករាជ ។ អត្ថបទខ្លះរៀបរាប់ថា អធិរាជ កនិស្កា បាននិមន្តភិក្ខុ ៥០០ អង្គ នៅដែនដី កស្មិរ ដែលមានភិក្ខុ វសុមិត្រ (Vasumitra) ជាអ្នកដឹកនាំ ដើម្បីរៀបចំអត្ថបទនៃគម្ពីរអភិធម្ម (Abhidharma) របស់ពុទ្ធសាសនិកនៃនិកាយ សវ៌ាស្តិវាទ ឲ្យមានរបៀបរៀបរយតាមលំដាប់លំដោយ ហើយគម្ពីរនេះត្រូវបានបកប្រែមកពីគម្ពីរភាសា ប្រក្រិត (Prakrit) ឧទាហរណ៍ភាសា គាន្ធារី (Gāndhārī) ដោយប្រើអក្សរ ខរ៉ុស្ថី (Kharosthi ) ឲ្យបានជាគម្ពីរភាសា សំស្ក្រិត (Sanskrit) វិញ ។ អត្ថបទខ្លះបានអះអាងថា នៅក្នុងសង្គាយនាលើកនេះ ភិក្ខុសង្ឃបានប្រមូលចងក្រងខគម្ពីរចំនួន ៣០០០០០ ខ និង សេចក្តីថ្លែងផ្សេងៗច្រើនជាង ៩ លានប្រយោគ ហើយកិច្ចការនេះត្រូវបានចំណាយពេល ១២ ឆ្នាំដើម្បីបញ្ចប់ ។ ទោះបីមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ ពុទ្ធសាសនានិកាយ សវ៌ាស្តិវាទ (Sarvāstivāda) គ្មានវត្តមានជានិកាយឯករាជ្យក៏ដោយ ប្រពៃណីនៃនិកាយនេះត្រូវបានចម្លងយកទៅប្រើប្រាស់នៅក្នុងពុទ្ធសាសនានៃនិកាយមហាយានបច្ចុប្បន្ន ។ សាស្ត្រាចារ្យ អេទ្យែន ឡាម៉ុតត៍ (Etienne Lamotte) ដែលជាពុទ្ធសានវិទូ (Buddhologist) ដ៏ល្បីល្បាញមួយរូប បានអះអាងថា ការអួតអាងអំពីសង្គាយនាលើកទី ៤ ដែលបានដឹកនាំធ្វើឡើងដោយអធិរាជ កនិស្កា នោះ គឺជាសាច់រឿងប្រតិដ្ឋ (fictitious) គ្មានការពិតទាល់តែសោះ ។[3] ក៏ប៉ុន្តែ លោក ដេវិដ ស្ណែល្លគ្រោវ (David Snellgrove) ដែលជាពុទ្ធសាសនាវិទូដ៏ល្បីល្បាញមួយរូបទៀត បានចាត់ទុកថា រឿងរ៉ាវរបស់និកាយថេរវាទស្តីអំពីសង្គាយនាលើកទី ៣ និង រឿងរ៉ាវរបស់និកាយ សវ៌ាស្តិវាទ ស្តីអំពីសង្គាយនាលើកទី ៤ នោះក៏ជារឿងមាន "ភាពលម្អៀង" ដូចគ្នា ដែលជាការគូសបញ្ជាក់ឲ្យឃើញនូវកង្វះខាតនៃសេចក្តីពិតខាងផ្នែកប្រវត្តិសាស្ត្រនៃសាច់រឿងស្ទើរតែទាំងអស់ ។ [4]

សង្គាយនាលើកទី ៥

សង្គាយនាលើកទី ៥ ធ្វើឡើងនៅក្រុង មាន្ទល័យ Mandalay ប្រទេសភូមា ក្នុងគ្រិស្តសករាជ ១៨៧១ ក្នុងរជ្ជកាលស្តេច មិនទោន (Mindon) ។ គោលបំណងសំខាន់របស់ការប្រជុំនេះ គឺដើម្បីសូត្រព្រះធម៌ទាំងអស់របស់ព្រះពុទ្ធ ហើយផ្ទៀងផ្ទាត់រកមើលក្រែងមានធម៌កន្លែងណាបានត្រូវគេកែប្រែខុសពីសភាពដើម ឬត្រូវគេកាត់ចោល ។ សង្គាយនានៅគ្រានេះស្ថិតនៅក្រោមអធិបតីភាពរបស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ ៣ ព្រះអង្គ គឺ មហាថេរ ជាគរាភិវង្ស (Jagarabhivamsa), ព្រះថេរ នរិន្ទាភិធជ (Narindabhidhaja និង មហាថេរ សុមង្គលសាមិ (Sumangalasami) ដោយមានភិក្ខុប្រមាណ ២៤០០ អង្គទៀតចូលរួមផង ។ ការសូត្រធម៌រួមគ្នានោះប្រព្រឹត្តទៅអស់ចំនួន ៥ ខែ ។ សូមបញ្ជាក់ថាសង្គាយនាលើកទី ៥ នេះគឺជាកិច្ចការរបស់ប្រទេសភូមាតែមួយប៉ុណ្ណោះ ពោលគឺគ្មានប្រទេសដទៃដែលកាន់ពុទ្ធសាសនាចូលរួមជាមួយទេ ។[5] ហេតុនេះហើយទើបសង្គាយនាលើកទី ៥ នេះមិនត្រូវបានប្រទេសផ្សេងៗក្រៅពីប្រទេសភូមាទទួលស្គាល់ឡើយ ។ ក៏ប៉ុន្តែដោយសារតែសង្គាយនាលើកទី ៦ ដែលមានប្រទេសជាច្រើនចូលរួម ហើយក៏ត្រូវបានរៀបចំឡើងនៅប្រទេសភូមាដដែល ទើបបានជាមានគោលដៅបង្កប់មួយថា ពួកប្រទេសទាំងឡាយនោះក៏បានទទួលស្គាល់សង្គាយនាលើកទី ៥ ដែរ ទើបពួកគេទទួលយកពាក្យថា សង្គាយនាលើកទី ៦ នោះ ។ ទោះជាយ៉ាងនោះក្តី នៅចន្លោះសង្គាយនាលើកទី ៤ និង ទី ៦ នៅប្រទេសស្រីលង្កា និង ប្រទេសថៃ មានរៀបចំសង្គាយនាច្រើនលើកច្រើនសារនៅក្នុងប្រទេសរបស់គេរៀងខ្លួន ។ ដូច្នេះបើរាប់ឲ្យបានត្រឹមត្រូវ គឺអាចមានសង្គាយនាលើសពី ៦ លើក មិនដូចពាក្យថា មានតែសង្គាយនាចំនួន ៦ លើកនោះទេ ។

ភារកិច្ចម្យ៉ាងទៀតរបស់សង្គាយនានេះ គឺឲ្យចារបិដកទាំងមូលលើផ្ទាំងថ្មម៉ាបចំនួន ៧២៩ សន្លឹក ជាអក្សរភូមាទុកសម្រាប់អ្នកជំនាន់ក្រោយ ។[6] កិច្ចការខាងលើនេះបានធ្វើឡើងបន្ទាប់ពីការសូត្រធម៌បានដល់ទីបញ្ចប់ ហើយពួកភិក្ខុសង្ឃទាំងបានយល់ព្រមថាត្រឹមត្រូវហើយ ។ ការងារដ៏ធំសម្បើមនេះបានបំពេញដោយសិប្បករដ៏ចំណានជាច្រើនរូប ដែលក្រោយពីសន្លឹកថ្មនីមួយៗបានធ្វើរួចហើយ, ដាក់ផ្ទាំងថ្មទាំងនោះទៅក្នុងវិហារបិដកតូចៗដ៏ល្អប្រណិត នៅទីកន្លែងពិសេសមួយក្នុងទីធ្លាវត្ត គូថោដាវ (Kuthodaw) នៃរាជធានី មាន្ទល័យ របស់ស្តេច មិនទោន (Mindon) នៅជើងភ្នំមាន្ទល័យ ដែលគេហៅថា គម្ពីរធំបំផុតក្នុងលោក នោះបានតម្កល់ទុកនៅទីនោះដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។

សង្គាយនាលើកទី ៦

សង្គាយនាលើកទី ៦ បានត្រូវធ្វើឡើងនៅវិហារ ក័កប័ក អ័កយេ (Kaba Aye) ក្នុងក្រុងយ៉ងគោន (Yangon) ដែលមនុស្សទូទៅធ្លាប់ហៅថា រ៉ង់ហ្គោន (Rangoon) នៃប្រទេសភូមា (មីយ៉ាន់ម៉ារសព្វថ្ងៃ) ។ សង្គាយនាលើកទី ៦ នោះត្រូវបានរៀបចំធ្វើនៅក្នុងឆ្នាំ ១៩៥៤ ពោលគឺ ៨៣ ឆ្នាំបន្ទាប់ពីសង្គាយនាលើកទី ៥ ។ ។ សង្គាយនាលើកទី ៦ នេះ គាំទ្រឡើងដោយរដ្ឋាភិបាលភូមា ដឹកនាំដោយលោកឯកឧត្តមនាយករដ្ឋមន្រ្តី អ៊ូនូ (U NU) ។ លោកឯកឧត្តម អ៊ូនូ បានអនុញ្ញាតឲ្យសាង បាសានគុហា (Pasana Guha) គឺគុហាធំដែលសង់ឡើងពីផ្ទៃក្រោមទៅដើម្បីធ្វើជាកន្លែងប្រជុំ ដែលមានសណ្ឋានស្រដៀងនឹងគុហា សត្តបន្និ (sattapanni) នៅប្រទេសឥណ្ឌាដែរ ដែលជាកន្លែងសង្គាយនាលើកទី១ ។

នៅពេលសំណង់បានសាងឡើងចប់សព្វគ្រប់ សង្គាយនាក៏ចាប់ផ្តើមប្រជុំ នៅថ្ងៃទី ១៧ ឧសភា គ.ស. ១៩៥៤ ។ ដូចគ្នានឹងសង្គាយនាមុនៗដែរ មូលហេតុសំខាន់គឺដើម្បីអះអាងនិងរក្សាភាពបរិសុទ្ធនៃព្រះធម៌ និង ព្រះវិន័យ ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ជាការចម្លែកដែលព្រះសង្ឃ ដែលចូលរួម បានមកពីប្រទេស ៨ ។ ភិក្ខុថេរវាទដែលមានចំណេះខ្ពស់ចំនួន ២៥០០ អង្គ បាននិមន្តមកពីប្រទេសភូមា កម្ពុជា ឥណ្ឌា លាវ នេប៉ាល ស្រីលង្កា ថៃ និង វៀតណាម ។ ព្រះថេរ មហាសិសាយាដាវ (Mahasi Sayadaw) បានត្រូវតែងតាំងជាអ្នកសួរសំណួរចាំបាច់អំពីព្រះធម៌របស់ព្រះថេរ ភទន្តវិចិត្តសារាភិវង្ស (Bhadanta Vicittasarabhivamsa), តិបិដកធរធម្មភន្ទាគារិក (Tipitakadhara Dhammabhandagarika) ដែលបានឆ្លើយនឹងសំណួរទាំងអស់ ប្រកបដោយការចេះដឹង និង ជាចម្លើយដ៏ត្រឹមត្រូវ ។ ក្នុងពេលវេលានៃសង្គាយនានោះ អ្នកចូលរួមគ្រប់ប្រទេស លើកលែងតែប្រទេសឥណ្ឌា បានប្រែបិដកបាលីទៅជាអក្សរជាតិរៀងខ្លួន ។

ការសូត្រតាមប្រពៃណីនូវគម្ពីរធម៌ បានយកពេលវេលាអស់ ២ ឆ្នាំ ។ ក្នុងរយៈពេលនេះ ព្រះបិដក និង ឯកសារដែលជាប់ទាក់ទងគ្នា គ្រប់អក្សរទាំងអស់បានត្រូវយកមកពិនិត្យយ៉ាងលំបាក ។ ភាពខុសគ្នា នឹងត្រូវគេកត់សំគាល់ ហើយកែតម្រូវ ហើយកំណែទាំងអស់ត្រូវយកមកផ្ទឹមគ្នា ។ ជាសំណាងល្អ គេពុំឃើញអ្វីៗក្នុងអត្ថបទទាំងឡាយខុសគ្នាច្រើនទេ ។ នៅទីបញ្ចប់បន្ទាប់ពីគណៈសង្គាយនា បានយល់ព្រមជាផ្លូវការ សៀវភៅបិដកនិងសេចក្តីពន្យល់ធម៌ទាំងអស់ បានត្រូវគេរៀបចំបោះពុម្ពតាមរបៀបទំនើប ជាអក្សរភូមា ។ ការងារដ៏ធំនេះសម្រេចជោគជ័យទៅបាន ក៏ដោយសារសេចក្តីប្រឹងប្រែងដ៏មោះមុតរបស់ភិក្ខុ ២៥០០ អង្គ ហើយនឹងគ្រហស្ថមួយចំនួនធំទៀត ។ កិច្ចការបានចប់សព្វគ្រប់នៅក្នុងខែឧសភាឆ្នាំ ១៩៥៦ ពោលគឺចំនួន ២៥០០ ក្រោយព្រះពុទ្ធបរិនិព្វាន ។ ការងារនៃសង្គាយនានេះ ជាការទទួលជោគជ័យដ៏អស្ចារ្យនៃអ្នកដំណាងព្រះពុទ្ធសាសនាពីសកលលោកទាំងមូល ។ កំណែថ្មីរបស់បិដក ដែលបានបង្កើតឡើងនេះបានត្រូវគេទទួលស្គាល់ថាត្រឹមត្រូវតាមសភាពដើម នៃការប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធសមណគោតម ហើយជាសេចក្តីបកប្រែដ៏ពិតប្រាកដ មកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។

សៀវភៅដែលបោះពុម្ពក្រោយសង្គាយនាលើកទី ៦ បានបោះពុម្ពជាអក្សរភូមា ។ ដើម្បីធ្វើសៀវភៅសម្រាប់អ្នករស់ក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា វិទ្យាស្ថានស្រាវជ្រាវវិបស្សនា បានចាប់ផ្តើមគម្រោងការបោះពុម្ពព្រះត្រៃបិដក រួមជាមួយនឹងអដ្ឋកថា និង ដីកា ជាអក្សរទេវនាគរិ (Devanagari) ក្នុងឆ្នាំ ១៩៩០ ។

ឯកសារជាថាសថតចម្លងព័ត៌មានអេឡិចត្រូវនិច (ស៊ីឌីរ៉ុម) នៃឆដ្ឋសង្គាយនាស៊ីឌីរ៉ម (Chattha Sangayana CD-ROM) ដែលជាអត្ថបទចម្លងដូចគ្នានឹងក្នុងសង្គាយនាលើកទី ៦ ដែរ ឥឡូវនេះបានយកមកបង្ហាញជូនពិភពលោក ដើម្បីធ្វើឲ្យពាក្យរបស់ព្រះពុទ្ធអាចរកបានងាយ ដល់អ្នកគោរពបូជានិងអ្នកសិក្សា ។ ឆដ្ឋសង្គាយនាស៊ីឌីរ៉មអាចមើលបាន ជាអក្សរទេវនាគរិ អក្សរភូមា អក្សររ៉ូមាន់ អក្សរស្រីលង្កានិងអក្សរថៃ និងអក្សរមុងគោល ។

ឯកសារយោង

ព្រះត្រៃបិដក > វិន័យបិដក > ចុល្លវគ្គ > បញ្ចសតិកក្ខន្ធកៈ សៀវភៅលេខ ១១ ទំព័រ ៣៦២
M. Willis, "Buddhist Saints in Ancient Vedisa", Journal of the Royal Asiatic Society 11 (2001): 219-28
Lamotte, Etienne; Boin-Webb, Sara (1976). The Teaching of Vimalakirti: Vimalakirtinirdesa. Pali Text Society. Translation from French, pg. 93.
Indo-Tibetan Buddhism. Snellgrove, David. Shambhala. Boston:2003. pg. 46
Bollée in Pratidanam (Kuiper Festschrift), pub Mouton, the Hague/Paris, 1968
Mendelson, Sangha and State in Burma, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1975, pages 276f
Brandon (ed), Dictionary of Comparative Religion, Weidenfeld & Nicholson, 1970, article on "Councils, Buddhist"
"Buddhist council." Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2008.
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 47
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 47
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 47
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 47
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 47
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 47
Bhikku Sujato. Sects & Sectarianism: The Origins of Buddhist Schools. 2006. p. 78
Walser, Joseph. Nāgārjuna in Context: Mahāyāna Buddhism and Early Indian Culture. 2005. pp. 49-50
Walser, Joseph. Nāgārjuna in Context: Mahāyāna Buddhism and Early Indian Culture. 2005. p. 50
Williams, Jane, and Williams, Paul. Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, Volume 2. 2005. p. 188
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 64
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 48
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 48
Williams, Jane, and Williams, Paul. Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, Volume 2. 2005. p. 190
Williams, Jane, and Williams, Paul. Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, Volume 2. 2005. p. 189
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 48
Williams, Jane, and Williams, Paul. Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, Volume 2. 2005. p. 190
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 48
Williams, Jane, and Williams, Paul. Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, Volume 2. 2005. p. 189
Williams, Jane, and Williams, Paul. Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies, Volume 2. 2005. p. 189
Skilton, Andrew. A Concise History of Buddhism. 2004. p. 64